Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 5

ABULQASÍM ÓTEPBERGENOV

SHAX SHAYÍRLAR MENEN Tańlamalı shıǵarmaları

5-tom

NÓKIS 2014

1

SHAX SHAYÍRLAR MENEN…

Qaraqalpaq ádebiyatında úlken jańalıq

Tájim et sen Abulqasım, Álisher Nawayıǵa, Poeziya atlı sulıwdıń basında jıǵa edi, ol.

Abulqasım Ótepbergenov

Hárqanday jaqsı dástúr toqtap qalmaydı, ol waqıttıń ótiwi menen birge belgili bir rawajlanıw soqpaǵına túsedi. Bir waqıtları ǵázzeldiń tek qaraqalpaq ádebiyatında emes, báki ózbek ádebiyatında tán alınbay qalıwı, Erkin Vaxidovtıń «Jaslıq dewanı» hám Jamal Kamaldıń ǵázzellerinen keyin qaytadan tán alınıwı bunıń eń ayqın mısalı bolıp esaplanıladı. Bir waqıtları qaraqalpaq ádebiyatı da Nawayı dástúrlerin tolıq ózlestire almadı.

Bul dástúrdi eń birinshi XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı qolǵa alǵan bolsa, onı Ullı Watandarlıq urıstan keyin ádebiyatqa kirip kelgen talantlı shayır Ibirayım Yusupov tolıqtırdı. Endi Nawayı dástúrleriniń Qaraqalpaqstandaǵı bunnan keyingi jaǵdayı qalay? –dep , atalǵan orınlı soraw tuwıladı.

Ájiniyaz Nawayıdan tásirlenip kóp ǵana muxammes hám rubayılar jazǵanı menen ǵázzel janrına tiykar sala almadı. Ibirayım Yusupov Áliysher Nawayını ózine ustaz tutqan halda birneshe ǵázzel, muxammes, másnawiy, mustazat, musamman hám rubayılar jazdı. Biraq bul húrmetli eki shayırda ǵázellerge muxammes baylaǵan emes.

Qaraqalpaq ádebiyatında Álisher Nawayı ǵázzellerine muxammes baylaw usılı eń birinshi ret talantı shayır Abulqasım Ótepbergenovtıń tvorchestvosınan baslanadı. Onıń eń birinshi ret 1982 jılı shıqqan «Tamshılar», 1991 jılı shıqqan «Bulaqlar» negizinen tek ǵázzel janrında jazılǵan. Bul janrlardı ol sonshelli dárjede mengergen, sonıń ushın da begili ózbek shayırı Erkin Vaxidov házirgi ózbek ádebiyatına «Jaslıq dewanı»n alıp kirip klassikalıq ádebiyat dástúrine qanshama sadıqlıq kórsetken bolsa Abulqasımnıń qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ornında tap sonday bahalaw múmkin. Bul baǵdarda biz onıń Álisher Nawayıǵa arnap shıǵarǵan «Aytıp júrmen» redifli ǵázzelin oqıw arqalı, onıń bul húrmetli sóz ustasınan qanshama dárejede úyrengenligin seziwimizge boladı.

Mısalı:

Men ózińdi «Álwan dóngen ullı baǵ» dep, aytıp júrmen, «Hár báyitiń palı tamǵan bir dodaǵ» dep, aytıp júrmen.

«Nawayı bolmaǵanda Jáyxun senshe bolarma ediń?». Degenlerge «Haslan, haslan, yaq, yaq, yaq» dep, aytıp júrmen.

Bul ǵázzelde Jáyxun degen at Abulqasımnıń shayırlıq laqabı. Bunday at qoyıw burınǵı ótken klassik shayırlar ushın dástúr bolǵan. Yaǵnıy, Ájiniyaz ózin Ziywar -dep ataǵan. Bul dástúr ǵázzel jazıp júrgen keyingi dáwirdegi shayırlarda da máselen Ibirayım Yusupov –Ayaziy, Marat Qarabaev -Mehriyar saqlanǵan.

Kúnshıǵıs shayırlarınıń arasında ǵázzellerge muxammes baylaw, (yaǵnıy, ǵázzeldiń eki báyiti tiykarında qaytadan muxammes jazıp shıǵıw) dástúri revolyuсiyadan burınǵı ózbek, tájik hám ázerbayjan ádebiyatında ushrasqanı menen qaraqalpaq ádebiyatında derlik ushıraspaytuǵın edi.

Abulqasımnıń sheberlik ózgesheligi sonda, ol óziniń ustazım -dep bilgen Nawayınıń ǵázzellerine muxammesler baylaǵan.

Máselen Nawayınıń «Boldı» redifli ǵázzelleriniń arasında: Wah, ıshqıńda kewlim biyshara boldı,

Ǵáremet dástinde awara boldı.

-dep baslanatuǵın ǵázzel bar. Abulqasım bunnan ilhamlanıp, Nawayınıń rediflerin saqlaǵan halında óz aldına muxammes etip jazadı.

Wah, ıshqıńda júrek mıń para boldı, Dawası joq dártke muptala boldı, Sóytip Májnún yańlı diywana boldı, Wah, ıshqıńda kewlim biyshara boldı,

2

Ǵáremet dástinde awara boldı.

Bul muxammeste Abulqasım óz tvorchestvosın bunnan bes júz jıl burın jasaǵan adam tvorchestvosı menen tereń baylanıstıra alǵan. Yaǵnıy: «Áy Nawayı, siziń zamanıńızda da jalǵan sózlerge inanıp májgún bolıp qalǵanlar kóp edi. Mende haq sózdi aytaman dep «Májgún» bolım. Tuwrı sózim bar, biraq onı maqullatqanday shamam joq» degen pikirge keledi. Sonıń ushında muxammestiń sońında:

Jáyxun ótirik sózge kóp boldıń alań, Jarısta jeńildiń, jetpedi dárman, «Májgún» boldı eń keyingi sıbaǵań, Nawayı sóziń kóp, yoqdur hesh shamań, Eki kózim jolıńda tórt ǵana boldı.

-dep juwmaq shıǵarǵan. Abulqasım bul qosıq qatarlarında shayırlıq dárttiń bir-birine jaqın ekenligin anıq sezedi. Muxabbat dúnyasında Áliysher Nawayıdan asırıp, ǵázzel jazǵan shayır onsha kóp ushrasa bermeydi. Sonıń ushında onıń hár bir ǵázzeli ashıqlıq dúnyasınıń gilti. Bunı Abulqasım jaqsı sezedi. Ustaz ideyaların muxammes jazıw usılı menen rawajlandıradı. Áliysher Nawayınıń «Yarǵa» redifli ǵázzeline baylanǵan muxammesinde jaqsı seziledi. Mısalı:

Ashıǵınıń kóbin qara, mıń jan qurban gózzal yarǵa, Átteń, hesh kim júreksinbes, sóz aytıwǵa ol nigarǵa, Sebebi ol teńer ózin, kóktegi sol arıw ayǵa, Oynaqılıq, tenteklik, erkelik tán gózzal yarǵa,

Usı úsh háykel juwdırlap, beredi sán gózzal yarǵa

-degen qatarlarında ol Nawayınıń ózine tánha sáykes bolǵan sózler menen sóyleydi. Sonıń ushın bul muxammestiń ózi ádebiyatımız ushın úlken jańalıq. Abulqasımnıń muxammeste táriyplegenindey-aq Nawayı táriyplegen gózzallar házirgi zamanda da bar. Biraq oǵan álle qanday baxtiyar birewdiń ǵana qolı jetedi. Hár zamannıń Láylisi menen Májnúni ózine jetkilikli. Muxabbat jolı awır hám oǵan jetiw qıyın degen pikirge keledi. Mısalı::

«Láylim» desem, «Májnún» bol-á,dep mazaqlap ol «ket» dedi, Kúnde ótip júrgen joldan kek etip búgin ótpedi,

Árman menen Jáyhunnıń qolı yarǵa bir jetpedi, Áy, Nawayı úmitiń úz, juldızdur nigar kóktegi,

Hámdam bolar imkanı yoq, endi saǵan gózzal yarǵa.

Bul muxammeslerde Abulqasım ustaz Nawayı pikirlerin saqlap qalıw menen óz pikirin ashıq aytqan. Sonıń ushın da bul Qaraqalpaq ádebiyatında úlen jańalıq , házirgi dáwir poeziyamızdaǵı Nawayı dástúriniń jańasha jańǵırıǵı sıpatında qabıl etiwimiz múmkin. Bul jańa dástúr qaraqalpaq ádebiyatınıń basqada wákilleri tárepinen qollap quwatlanbaqta.

Kamal Mámbetov Filologiya ilimleriniń doktorı, professor.

«Nawayı hám Qaraqalpaq ádebiyatı» kitabınan alındı.

«Qaraqalpaqstan» 1991.

3

Dóretiwshiligimniń biyik shıńlarınıń biri bolǵan usı miynetimdi ózinen de burın, Alladan meniń tiegimdi tilep júrgen qádirdanım, húrmetli Ótepbergen qızı Bazargúlge arnayman.

Qıyalım

25-12-2009.

Jerde turıp kóklerdi qushsam deydi qıyalım, Qanat baylap qus kibi ushsam deydi qıyalım, Jurt ashpaǵan jańalıq ashsam deydi qıyalım, Dárya kibi máwjirip tassam deydi qıyalım, Tulparımdı báygige qossam deydi qıyalım.

Adam aqıl-oyına mıń bir qıyal keledi,

Qanatında sharıqlap, sharq urıp jeledi,

Qol jetpes bir ármandur, saǵımlıǵın biledi,

Sondadaǵı talpınıp, jetemen dep búledi,

Jurt baspaǵan jollardı basam deydi qıyalım.

Axil yańlı otlarda taplanıp bir shıqqanda,1

Odesseydey dáwlerdi shalq ortaǵa jıqqanda,

Dante yańlı Cerberdi dozaǵına tıqqanda,2

Ustazlarǵa dúnyalıq baxıt kúlip baqqanda,

Quwanıshtı qutlıqlap tursam deydi qıyalım.

Rudakiydey baǵ-dáwlet bermesede bizlerge,3 Izin húrmet etip kep, súrme etip kózlerge, Jup qatarda bir dúnya, máni berip sózlerge,

«Shaxnama»nı Ferdausiy pitirgen bir gezlerde,4 Qanat baylap qus kibi ushsam deydi qıyalım.

Onnan keyin Sadiydey «Saxibiya», «Bostan»ın, Jawaxırlı qaznaǵa «Gúlistan»ın qosqanın, «Mufradat» hám «Karima» kókte juldız ashqanın, Sóytip Sheraz uǵlanı bes qıtanı basqanın,

Kórip, jáne taǵıda yoshsam deydi qıyalım.

Xafız yańlı bir qızdıń jalǵız qara qalına,

Qaramayın shaxlardıń jaǵdayına, jayına,

Qulaq aspay hesh kimniń nalıshına, zarına,

Qurban bolıp ketkendur Samarxandı, Buxara,

Qalıń menen kárwanda barsam deydi qıyalım.

Yassawiydey Islamıy tálimattı súyalsam,

Nizamiydey jáhándi alaqanda kóralsam,

Dexlaviydey kóplerge ilim-sabaq beralsam,

Fizuliydey poeziya márjanların teralsam,

Tulparımdı báygige qossam deydi qıyalım.

Násiymiydey kewilge eki jáhán sıydırıp,

Nawayıday «Xamsa»-ǵa zerden tonlar kiydirip,

Máshireptey sorlını yar ıshqında kúydirip,

Pıraǵıday shaxlardıń qabaqların úydirip,5

4

Jurt ashpaǵan jańalıq ashsam deydi qıyalım.

Ziywar yańlı sawatlı, saqawatlı bolsam men, Berdaǵımday xalqımnıń kewilinde tursam men, Dúnyanıń bir kóksinde Jáyxun bolıp qalsam men, Óz mektebim jaratıp, óz jolımdı salsam men, Jerde turıp kóklerdi qushsam deydi kewilim.

1.Axil, Odessey – Gomer qaharmanları.

2.Dante-«Qudiretli komediyasında» Cerber-kópek iyt, kózi toymaytuǵın maqluq. 3.Rudakiy-egiz qatarda mektep jaratqan shayır.

4.Ferdausiy-«Shaxnama»-nı 30-jıda tamamlaǵan.

5.Pıraǵı-Maqtımqulınıń laqabı. Iran shaxı «Saray shayırı bolasań»-degende, shaxtıń aytqanın etpey ashıwlandırıp zindanǵa túsedi.

Ǵázzeller

Xayyamdı men dayımnan da abzalıraq kóremen, Poeziya júzik desek, onı qası bilemen.

Tórt qatarda gúlli álem negizin ol quraǵan,

Ruwbayına jeti ıqlım, qolda bardı beremen.

Gúl júzli yar, doslar menen shaddı-qorram geshtekte,

Sharap ishsem ullı oyshıl húreyi ushın ishemen.

Materiyanıń máńgiligin tolıp tasıp jırlaǵan,

Epikur hám Volter menen bir qatarda kóremen.

Bes qıtanı tań qaldırǵan shayırlardıń atası,

Astronom, matematik, filosof dep bilemen.

Jaqsı kúndi árman etken Shıǵıstıń bul búlbili,

Kúnnen ıssı, gúlden názik haqıyqatshıl ne degen.

Hayyam dese ashılaman juldız yańlı mıń jıldan, Kókten jerge shuǵla shashıp, kelermen-aw ele men.

***

«Tábiyat mıń jıl tolǵatıp, Sherazda tuwdı onı, Hám quyashtay sónbesin dep quyashqa juwdı onı.

Xalıq ruwhın kóterip, shaǵlaǵan edi Xafız»,

Dep Nawayı juldızlar qasına qoydı onı.

Nawayı bas iygen be, quyashtan ózge bir janǵa,

Nur shashıp, usaǵanlıqtan quyashqa, súydi onı.

Onnan baxıtlı insan barma eken bul dúnyada?

Fridrix, Engels húrmet etip bolǵan jolı.

Yapırmay onı sonsha aymalap, ardaqladı-aw,

Gete, Pushkin juldızlarǵa jetken qolı.

Álemdi tárezige salıp tartqan jaǵdayda da,

5

Álem ornı bir bólek, bir bólekdur onıń ornı.

Kóre alǵan aldındaǵı mıń jıllıq keleshekti, Sózi dúrge bergisiz, bostan bolǵan basqan jayı.

Jáyxun sharq urıp, jer kókten izlegen menen, Ele tabılǵan emes, Xafız Sherazidiń tayı.

***

Dediń «Altın kesege máy quyıp abad et sen», Dedim «Kesege máy quydım kewildi shad et sen».

Dediń «Shiyrin miywe berer, doslıq nálin ek tezirek», Dedim «Kókten shuǵla shashıp, elede kel berirek».

Dediń «Bul panı dúnyanı qaytadan qurıw kerek», Dedim «Dúnya burınǵıdan kóp sawlatlı hám keńirek».

Dediń «Kewlimdi shad etse Sherazdıń sol jananı, Baǵısh etermen meńine Samarqand hám Buxaranı».

Dedim «Biyhush etiwshi ǵázzellerdiń bul tajına, Bereyin men,qolımda bar baylıqtı, hárne bardı».

***

«Men ózińdi álwan dóngen ullı baǵ»dep aytıp júrmen, «Hár báyitiń palı tamǵan bir dodaq» dep aytıp júrmen.

Aysız, kúnsiz ol kúnlerde kewillerge nur bop kirgen, «Ǵázzeliń ómir quyashı-shámshiraq» dep aytıp júrmen.

Rubayıńda ol házireti Xayyam menen únleslik bar,

«Char dewan» ıń suwdan taza, sútten aq» dep aytıp júrmen.

Quwanısh inam etip, qayǵı muńıń alǵan nigardıń, «Muxammesiń haqıyqat dur-zerbaraq» dep aytıp júrmen.

Al eliw bir mıń eki júz otız misreden ibarat,

«Hámsań» álem quwanıshı bir bulaq» dep aytıp júrmen.

Ondaǵı bes dástánıń usar jerdiń bes qıtasına,

«Tóbesi juldızlar súygen, bes daraq» dep aytıp júrmen.

«Naway bolmaǵanda Jáyhun sen-she bolarma ediń?», Degenlerge «haslan, haslan, yaq, yaq, yaq» dep aytıp júrmen

***

Shiyrin sózdiń bulaǵı sarqılmas nawa edi ol, Gomer hám Ferdausiydey teńi joq dana edi ol.

Shıǵısta tuwılıp, sáwlesi álemge túsken, Quyashtay sónbeytuǵın, máńgilik shuǵla edi ol.

6

Ǵázeliń nigardı aymalap ayǵa kóterdi,

«Periy yańlı názelim yarǵa shayda boldım» dep.

Kókreginde qayǵı-ǵam tolǵanǵanda muxammes,

«Íshqında kúymes hesh kim diywana boldım» dep.

Musáddes qanat qomlap shıqtı biyik párwazǵa, Sharq urıp izler dilbarın «bigana boldım» dep.

Muábbe mıń túrde jilwalandı tilińde,

«Hinji márjanlar ishinde dúrdana boldım» dep.

Al múrábbe búlbildey páryad eter eńirep,

«Wax, dat, qızıl dodaqlı gúlden júda boldım» dep.

Mustazat kórsetti Ábilqasımǵa qúdiretin, «Poeziya aspanında sayara boldım» dep.

***

Shax qızı bolsańda sen, jarlıǵa pármana boldıń, Xusında Biybimáriyamday kózleri qara boldıń.

Ákeń patshalıqta jetpegen, mártebe, baxıtqa, Sen ilim hám ádep penen jetip, biybaha boldıń.

Al endi Zebiniysa poeziya maydanında,

Ol Awǵan hám Xindistanda shámshiraq shuǵla boldıń.

Seniń eriń de, baxtıń da,janıńda kitap bolıp, Kitaptan dúrler shashıp, óziń de dúrdana boldıń.

«Láplerińdi-ay shiyrinlikten bir-birine jabısıp», Sózleri biyhush etiwshi ay júzli aypara boldıń.

Altın qápes ishinde juldır kiyimlini oylap, Sonlıqtan sen hesh teńi joq ne degen dana boldıń.

Biy perzent ótken bolsań hesh nalıma Zebiniysa, Bas iyip, kóksimde qolım, men saǵan bala boldım.

***

Qarapayım qaraqalpaq dese sonıń óziseń, Qalpaǵı qara, kewli aq, dese sonıń óziseń.

Qaratawday aybatlı, Ámiwimdey máwij urǵan, Qulpı dóngen miyweli baǵ, dese sonıń óziseń.

Sózleri uran bolǵan Nawayı, Maqtumqulıday, Shıǵısta bir shámshiraq, dese sonıń óziseń.

Tóbesi aydı aymalap, juldızǵa miyman bolǵan, Poeziyada ullı daraq, dese sonıń óziseń.

Qanıń qanına qarısqan qaraqalpaq xalqınıń,

8

Xalqı ardaqlaǵan zúriyat, dese sonıń óziseń.

Saǵasın biyikten alǵan, suwı mıń dártke dawa,

Máńgi sarqılamas bir bulaq, dese sonıń óziseń.

Ádiwlep Berdimurat-xalıqtı, xalıq-Berdaqtı, El ushın tuwılǵan Berdaq, dese sonıń óziseń.

Bir «Xalıq ushın» ıńnıń ózi mıń mısqal altınnan, Ábilqasımǵa jaqsıraq, dese sonıń óziseń.

***

Bayron poeziya palı deymenm men, Pushkin altın taxtı, tajı deymen men.

Nawayı qol jetpes juldızı bolsa,

Jámiydi júregi, janı deymen men.

Dańq shıǵarǵan jánnet hám jáhánnemde,

Danteni namısı, arı deymen men.

Ferdawsiy suńqarı, talmas qanatı,

Qolda almas zulpiqarı deymen men.

Nizamiy Genjewiy, Xısraw Dehlewiy,

Jolda júk qaldırmas narı deymen men.

Jaralı arıslan, kekli-Násimiy,

Bir ármanlı, axıw-zarı deymen men.

Sadaǵań keteyin Sáádiy Sherazıy, «Bostan»ı hám «Gúlistan»ı deymen men.

Hayyam poeziya tentek balası,

Shotanı sháwketi, shanı deymen men.

Berdaq jırtıq úyde tuwılǵan baxtı,

Hám inkarı, intizarı deymen men.

Xafız xosh hawaz búlbili bolsa,

Shekspirdi tilla tarı deymen men.

Shiyrin sózdiń patshası ol Fizuliy,

Májnúni, Láylisi yarı deymen men.

Toqtaǵul júrekte tolǵawı bolsa,

Abaydı ay júzli ayı deymen men.

Maqtumqulı maqtanıshı, al Ziywar,

Tamırında aqqan qanı deymen men.

Abu Ali Ibn Sina ǵázzeline muxammes

07.12.2013j.

9

Jábir-japa, hásiretten shıǵıp kete jazlaydı jan. Qalmay barar emin-erkin, júriwgede hesh bir imkan. Zalımlardıń zulımınan, júrek-bawır, bolmaqta qan, Bolarman axırı jilli, kewil sırın tutıp pinxan.

Meniń kórgenlerim kórmes, dáwiń, jiniń, hesh bir insan.

Axırı ayrılıp qalmasam edi, aqıl-eslerden,

Qansha kúlpet basqa tústi, qas-kirpiksiz bul peslerden.

Payız qalmay ketip barar, báháriń, jazıń, keshlerden.

Apatqa giriptar bolmasam, keyninen bul islerden.

Záhárli til tıyıǵına, tabılmaydı hesh bir qalqan.

Qońısı-qoba, yarı-dos, barlıǵın ózińdey dep bil, Insan zatı álem ara jarasıqlı bir qızıl gúl. Biraqta bar arasında, ǵam-hásiret keltirer zil. Baqıllıqta qońısılar men haqqında oylaydı gil:

«Kúnshillik penen óziniń qanın soradı hár ǵashan!».

Biliwiń kerek basıńa baxıt qusı kelip qonsa,

Hesh qanday mursa bermeydi, egerde paymanań tolsa,

Qánekey, usı baxıttı, hámme birdey bilse, ańsa,

Aqıl qarsı turadı hár qanday jábir-japa bolsa.

Qıyın is bolmaydı heshte, kótere bersin tuǵyan.1

Bir sorlı náhaqtan jalaǵa giriptar bolıp jansa,

Zorlıq, zombılıqtıń dárti aqıl-esin, huwshın alsa.

Qánekey, Jayxun aytqanıń, nietiń bir hasıl bolsa,

Biraq sheshiliwi kerek, bir is payda bolıp qalsa.

Ol maydanda kórinbeydi, jalǵız bir tilge zor palwan.

1. Tuǵyan-bul jerde urıs-jánjel, daw, kóterilis mánisinde.

Xoja Axmed Yassawiy ǵázzeline muxammesler

Axıretti oylamassań dúnyaǵa qumar qılsań, Haqtı umıtıp kewlińe menmenlikti tumar qılsań, Menmenliktiń zawalı bar, ázizlerge qáhár qılsań,

Kara kundur tap sol saat,bul dunyadan sapar kılsan, Jigerbentiń, mal-múlkiń barlıǵınan gúzar qılsań.

Qarun yańlı malı-múlkiń aǵıl-tegil bir kán bolsa,

Dógeregiń dábdebeli sonday sawlatlı sán bolsa,

Basta dáwlet hám de qolda sonday ótkir párman bolsa,

Seni qoymas ájel hárgiz qansha húkimiń rawan bolsa,

Húkmiń menen álemdi eger zerruw-zábár qılsań.

Bul qanday qıyamet jaydur, tar kóshe tayǵaq keshiw,

Bir-birin shalıp bolıp, bir-birine kepin pishiw,

Wa dariǵ! Ókinishli-aw, ıǵbalıńnıń otı óshiw,

Bolıptı bárshege párman ólimniń sherbetin ishiw,

Qashıp onnan qutılmassań, qansha onnan hazar qılsań.

Jılwası janıńdı alıp, eter ıshqıńda qumbıl,

10