Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 4
.pdfIship alıp, eserlenip gúrledi,
Ata-ana jas úlkenniń sózine,
Qulaq salıp ońına bir júrmedi.
Endi teris qayttı ıǵbalı-baxtı, Alasa kewiller sındı hám saqtı,
Tunǵıyıqqa túsken altın júzikti, Tabıwdıń xesh qanday imkanı yoqtı.
***
Gey birew joq jerden jánjel shıǵarıp,
Atına nasaq sóz júredi taǵıp, Búldirip, awıl-el, bala-shaǵasın, Keyninde qaladı iyt yańlı qańǵıp.
Oysızlıqtıń túbi wayran boladı, Ata-ana jılap hayran boladı,
Barlıǵıda bara bersin jayına, Bawır para, kózler giryan boladı.
***
Ózimizge ózlerimiz etemiz,
Geyde quyısqannan shıǵıp ketemiz, Bes pul zıyat tússe kewil hallaslap, Menmenlikte baylardanda ótemiz.
Baylar haslan menmen, tákkabbır bolmas, Olardı basqarar aqıl menen bas,
Bes pul tússe kóteralmay júrgenler, Iyninde bas emes tekte gewek tas.
NÁJIMIDDIN KUBRA
(«Allańdı umıtpa» dástánınan úzindi)
Iyman júzli xajı menen bir ret,
Góne-Úrgenishke bardıq qúdiret. Bul jerde bir qısım topıraq alsań, Qıp-qızıl qan shıǵar, qıssań, uwatsań. Júrseń tabanıńa qızıl qan juǵar,
121
Sawsaǵan súyekler shiydey sıqırlar. Nege názer salıp, qayda barsań da, Nege qol uzatıp, neni alsań da.
«Tiyme!» dep ún shıǵar, ahıw-zarı bar, Bárinde, bárinde adam janı bar.
***
Bunda shóplerińde qanǵa ósedi, Bunda miywalarıń qanǵa pisedi. Bunda quyashıńda qızǵılt basqadan, Ayıńnıń júzide qırmızı álwan.
Ne sebep, bul qızıl kókkede ótken? Álhábbiz! Juldızǵa, aspanǵa jetken. Jurttıń aspanı kók, ashıq keledi, Bunda qızǵılt borlat, basıq keledi.
Óz-ózinen kewliń qamsıǵıp keter, Qarasań qúdiret, jan shıǵıp keter.
***
Bunda minaralar, gúmbezler ullı, Bunda medreseler, meshitler qunlı.
Biriniń izinen biri salınǵan, Ílayı qırmızı qanǵa malınǵan. Sonlıqtan barlıǵı qızǵılt keledi, Qansha jan qıyılǵan Alla biledi.
Birewdiń ayaǵın, birewdiń basın, Birewdiń kebzesin, birewdiń shashın. Basıp áste-áste bara bereseń,
Ayaǵıń qaltırap, zorǵa keleseń.
***
Qarasań súyekten kóziń tınadı, Quwbaslar jaltırap, janıń aladı. Súyekten dúmpeshik, minaralar bar, Súyekten júrer jollarıńda tar.
Bul qanday qúdiret, bul qanday apat?
Shıdamlar tawsılar, qalmay hesh taqat. Ózińdi qoyarǵa orın tappaysań,
«Alla! Alla! Alla!»deyip datlaysań.
«Bul ne, bul ne ózi qıyamet qayım? Aytıń hajı aǵa, jaǵdayın-jayın?».
***
122
Baslar baslar menen sıǵasıp jatqan, Qollar qollar menen ayqasıp atqan.
Qarasań kózińniń aldı tınadı, Arzıw-úmitleriń shorta sınadı. Juldızlar álemin, kosmostı ashqan, Ayǵa qolı jetip, qádemin basqan. Aqılıń usı jerde jetpey qaladı, Oylawǵa mursa joq, janıń aladı. Quwdayın súyekler saqur da-suqır, Adamlar ústine jay salıp otır.
***
Hayyam aytqan dáwir tap házir keldi,
Mıń jıllıq tarıyxtı ol qalay bildi? Shahtıń bası menen gedey qolınan, Sánemler shashları, qası, qalınan. Ílay soǵılmaqta tepkilep qattı, Bárinen-bárinen sol jaman batı. Biyik paqsalarǵa atılıp atır, Ustalar tarashlap qatırıp atır.
Bir jaqta gúmbezde ot ta janadı, Sóytip, sharap salar gúze soǵadı.
***
Bunda adamlarǵa eki taban jer, Nesip etpegen hesh men bilsem, eger. Desem onda qattı qátelesemen, Górden kóziń tınar ser salıp kórseń. Aspanda juldızlar sanı bar shıǵar,
Bunda górge hesh waq jetpeydi muǵdar. Soqpaq tabalmaysań júrmen deseń, Bilmedim qaylarǵa qoyadı ólseń. Bunda bir qarıs jerde qáhátdur,
Górsiz ashıq turǵan jerler láhátdur.
***
Jańa shıqqanıńda mazarstannan, «Dúnya ókinishdur, panıydur, alǵan». Deyip, táwbe etip, áste baratsań,
Jáne góristannan shıǵıp qalasań. Jáne ırjıyǵan bas, úńireygen mazar, Kóz tınıp janıńa keledi hazar.
123
Súyektiń ústinde qumırsqa, kene, Kesirtke sırǵanap baradı, áne. Júregiń suwlaydı «Alla» dep datlap, Bárin-bárin kewiliń turadı xatlap.
***
Nege «úsh júz alpıs» deydi bul jerdi?
Kópler «áwliyeler sanı bul» deydi. Al men juwapqa «joq» deymen, áste, Shınlıqqa tuwrı kelmeydi heshte.
Áwliye sanı emes, úsh júz alpıs kún, Tarıyx sóylemeydi, soqır hámde gúń. Bul jerde úsh júz alpıs kún mudam,
Júzge qara tartıp tartılǵan matam. Úsh júz alpıs ret Góne Úrgenish, Qıyraǵan, qulawdan qalmaǵan kemis.
***
Hár bir kúni úsh júz alpıs áwliye, Salınıp, qıyralıp kómilgen jerge. Kitap tekshesindey qabatpa-qabat,
Qalanıp jatadı bunda adamzat. Áwliyeler jer ústine jayǵaspas, Jer qarında, aqılıń kelmeydi uǵras. Eger jer ústine taqlar bolǵanda,
Sańlaq qalmas edi sheksiz aspanda. Jerden kókke deyin áwliye bolar,
Quyashtıń júzide qanǵa boyalar.
***
Bul jer kindik qanım tamǵan Watanım, Usı topıraqqa qarılǵan qanım.
Ana jatqan janlar, ana súyekler, Ana mazarıstan, tarsız tiyekler. Jerdiń qarına tartılıp atqan, Neshshe jıldan beri quyashı batqan.
Basınan mıńda bir zúlmetler ótken,
Súyegi qarısıp iyjan bop ketken,
Bilseńiz barlıǵı, barlıǵı babam,
Men solardan qalǵan jalǵız tamshı qan.
***
Qarań minaraǵa, qarań gúmbezge,
124
Qarań dárwazaǵa, qarań siz dúzge. Qulaqqa urılǵan tana mısalı, Búrkittey búredi, únsiz qısadı. Janıńdı qoyarǵa jerde tappaysań, Jazılmaǵan, oqılmaǵan xattaysań, Tas tóbeńde ruwxlar saǵım mısalı, Aylanadı, aymalaydı, qushadı. Qarasam, aralasıp ruwxlar menen, Adam ata menen bir sapta júrmen.
***
Olar baslaydı «Júriń – dep – alǵa»,
Kettim, aralasıp qol berip qolǵa.
Aldımda-artımda jaynaǵan saǵım, Qaldım men ortada bolǵanday waqım. Bir waqta «Qırq molla» tóbeshigine, Shıǵıp kiyatırmız júrip tigine. Aldımda sol hajı aǵam baradı, «Barmısań inim» dep keyin qaradı. Bizler tap Dante hám Virgiliy mısal, «Arasat» tawında kelemiz biyhal.
***
Bul tawdıń basları kókke ulasqan, Qar emes, dumanlı qayǵı muń basqan.
Ústinde sıǵasqan piramida bar, Sanasań san jetpes hám kóziń tınar.
Olardı tuwmaǵan hayallar soqqan, Perzent sorap olar bir Qádir Haqtan.
Kókke kolın jayıp únsiz jılaǵan, Jılap-jılap bolıp tómen qulaǵan. Sol biyik tóbeshik basınan tómen,
Awnap, awnap perzent daǵında ólgen.
***
Ultan tárepten tóbesine deyin,
Tóbeden jáne sol ultanǵa keyin, Ustalar qatırıp adam qalaǵan, Ájáyip sawlatlı bir saray salǵan. Mamunnıń akademiyası usı, Gidiman láhátke usaydı túsi. Akademiya emes ashıq góristan,
125
Quyash astındaǵı zúlmet-zimistan.
Dante dozaǵına tap usı jerden,
Virgiliy menen ol izbe-iz kirgen. 1
1. Danteniń «Qudiretli komediya» dástanı názerde tutılmaqta.
***
Desem, qáte aytqan bolarman múmkin, Bul jerler dozaqsız bolmaǵan bir kún. Barlıq waq lawlap janǵanda turǵan, Insandı insan qırǵan da joyǵan.
«Aytıń hajı aǵa aytıń jası úlken, Jaqsını, jamandı bizden kóp kórgen. Dozaqtı, beyishti, arasattı da, Sabırdı, shıdamdı, parasattı da, Barllıǵın, barlıǵın kórgenseń óziń, Biz ushın teberik hár aytqan sóziń.
***
Men hayran qalaman adam násline,
Aqılım jetpeydi bálent-pásine, Bastan ayaǵına aqıl bolsa da,
Sózleri kitabıy, naqıl bolsa da,
Ne ushın bir basqa ekinshi bir bas,
Ǵáremet jabadı, ılaqtırar tas. Bir jaǵı toy bolsa, bir jaǵı aza, Bir jaǵı aqlansa, bir jaǵı jaza.
Bárqulla qulatar kewil sarayın, Túsinbey qalaman jaǵdayın, jayın.
***
Men hayran qalaman adam násline,
Aqlım jetpeydi bálent-pásine! Bárine-bárine kúshi jetedi, Hátte Allaǵa da sózi ótedi. Alla, ne tilese bárin berip tur,
Qúdiretin, káramatın kórip tur. Biraq bir nársege kúshi jetpeydi,
Soǵan hesh waqıtta sózi ótpeydi. Urıstı, jánjeldi qoya almadı,
Óz qanına ózi toya almadı.
126
***
Aytıń hajı aǵa, aytıń jası úlken, Jaqsını, jamandı bizden kóp kórgen. Ne ushın adamlar jerdiń ústinde, Mıńda bir dozaqtı quradı kúnde? Alla dozaǵınan on ese ullı, Krimatoriyanı qatırıp qurdı. Adamdı adamlar ház etip jaǵıp, Bolajaq qurbanlar haqta sóz etip,
Ájeldiń jobasın aldınnan dúzip, Mashq etip otırar kózlerin súzip.
***
Aytıń hajı aǵa, aytıń jası úlken, Jaqsını, jamandı bizden kóp kórgen. Dúnyaǵa ne ushın keldik biz ózi? Bolsın haqıyqat bir hajınıń sózi. «Dúnyanı gúllentip, jasartıw ushın, Ásige ketpe sen, gápime túsin. Adam jaqsılıqqa miriwbet ushın,
Kelgen kewil tabıw hám ziynet ushın.
Qolınan jaqsılıq kelmegen adam, Adam sıpat súlder, máńgúr bir nadan!».
***
«Haqıyqat ayttıńız parasatlı sóz, Kórse jaqsılıqlar kórsin qara kóz. Sózdi de jaqsılıq jaqqa burayıq, Urıstı-jánjeldi qoya turayıq. Adamzat bar eken urıs-jánjel bar,
Sóytip keń dúnyanı eter olar tar. Usı tar dúnyada keń bop jasayıq, Urıstıń-jánjeldiń jolın tosayıq.
Tek te, jaqsılıqlar islep keteyik, Sózdi arman qaray dawam eteyik».
***
Usında tuwılıp, usında óstim, Usında balalıq kúnlerin keshtim, Dáryalıqtıń ılayına malınıp, Alar edim kir-qońımnan arılıp. Bunda topıraǵıń suwınan taza,
127
Sebebi qırmızı qıp-qızıl qan da! Ol meniń babamlar, aǵamlar qanı, Ol meniń anamlar, apamlar qanı. Taza bolsın deyip ana topıraq,
Babam qanı menen juwǵan barlıq waq.
***
Bul topıraqtıń jawı kóp boldı,
Miywası-jemisin kelip jep boldı. Tis-tırnaqqa deyin qurallanǵan jaw, Segbir tartıp keler eter edi daw. Qanlar suw ornına aǵılar edi, Esikler máńgige jabılar edi.
Biraq ta babamlar baspanasız-aq, Jer jastanıp jatıp, qushıp topıraq. Qolda hárne barın jawǵa berse de, Bermedi, tek ǵana jerin ólse de.
***
Boldım oyın ushın tuwılǵan bala, Oyında ózgeden turdım men dara. Ol waqta Gónede saqallılarda,
Asıq oynar edi, olda qumar da. Biraq, meni qospay oyınǵa olar, Barsam «utasań» dep júregi suwlar. Qayda oyın bolsa sonda bar edim, Ol bir tiyek bolsa, men bir tar edim.
Hámmeni tarqatıp úyli-úyine, Túnletip, dálbirep jetemen úyge.
***
Jasım qırıq beske kelip qalsa da, Íǵbalım biyiklep, baxtım jansa da. Ele hesh bir jerde kórmedim onday, Essiz balalıǵım, ol edi qanday. Onday payızlı úy, onday beyishti, Endi aytsam bári, ótkinshli tús di… Kókirek sayraydı ayta almayman, Perdesiz, tiyeksiz úzik tardayman. Ol bir Vatikanday mámleket edi, Kári-ál-mudamı miriwbet edi.
***
128
Bul úydiń atası – Adam ataday, Anası misli sol - Hawa anaday.
Janı shıqqanınsha jaqsılıq deyip,
Mańlay teri menen shóregin jeyip.
Allanıń mómin bir qulları edi, Kóldiń bir hazarsız quwları edi. Olardıń bilgeni, filosofiyası, «Kewil tabıw» edi sóziniń bası.
Baylıǵı bolmasa da bay edi olar, Bir-birine sonday say edi olar.
***
Baylıǵı kewliniń keńligi edi, Qolda bar hóneri erligi edi. Ákemniń eń ullı súyengen tawı, Tilinde sánesi, jalǵız qudayı.
«Alla» dep miynetin ulıǵlap bárhá,
Kún kórdi orta dármiyan halda. Bar edi tek jalǵız eshek arbası, Atandı ol Ótepbergen arbashı.
Altı ay jaz dáryalıqqa qatnaydı, Balların, malların sóytip saqlaydı.
***
Men arbakesh Ótepbergen balası, Dizde dimar, jel jaǵınıń panası.
Shiykabır jaqlarǵa, úsh júz alpısqa, Dilgir bolıp barıp, bas qoyıp tasqa. Perzent sorap ákem, Alladan Haqtan, Qubra peyitine bas qoyıp jatqan.
Bárinen beter bop anamnıń halı, Úmit-arzıw menen atıp hár tańı. Al kettim de janı shıqpastan burın, Túsinde sorlıǵa kórsetken ulın.
***
Qundaqtı kóterip qolına alıp,
Óziniń pir tutqan jerine barıp.
«Ulıńdı ákeldim, áy, sheyxı Qubra! Jalǵızdı qollaygór, óziń bol pana. Minekey, biz kútken arzıwlı perzent, Ásige ketsem men Alla ápiw et.
129
Mal-dúnya ataǵı bolmasın meyli, Biraq, ótkir bolsın almastay zeyni.
Beregór sen oǵan miyrim-shápáát, Házir bolıp turǵoy, sol nárse qáháát».
***
Biraqta, jalǵızım dep mápelep meni,
Alaqanǵa salıp, ayap júrmedi.
Ákem qaytpas qara, qara nar edi, Qayda miynet bolsa, sonda bar edi. Shunataydan meni ertip izine, Altaqtada, geyde alıp dizine.
Miynettiń jemisi tatlı ekenin, Miynetkesh hámmeden patlı ekenin. Uzaq tarıyxtan da sóylep ketedi,
Arbamız tań menen kólge jetedi.
***
«Ulım-tıńla babań-shayxı Qubra,
Dúnyaǵa bir kelgen iláhiy dara. Háddinen asıp sol Xorezimli shax,
Shıńǵıstıń kárwanın tonaǵan bir waq. Jáhánge dańqı ketken jáhángir, Óshin alıw ushın etkende segbir. Góneni kúni-tún etkende qamal, Shaxtıń kúni qárep, turǵanda al-sal. Mádatkarı bolıp sol aytqan baba,
Dúnyaǵa bir kelgen iláhiy, dara.
***
Ishten dárwazaǵa ayaǵın tirep, Tilde sáne oqıp, Alladan tilep. Nájet sorap Qubra bir Qádir Haqtan, Ashpay taban tirep kúni-tún otqan. Sonda jaǵımlı bir jel esip áste,
Góneni joq qılǵan deydi bir páste. Qala kózden ǵayıp bolıp sol waqta,
Dushpan tım-taraqay qashqan hár jaqqa.
Qalanıń ornında jel esip turǵan,
Qúdiret joq degeni olla-huw yalǵan.
***
Kórdiń be, balam sen Qubra kúshin,
130