Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 2
.pdfGúnalı asılıp, atılar edi,
Házir sharqı pálek aylanıp ketip, Hújdanlar, ar-namıs satılar endi.
***
Ámiwge kópirdi qurǵanda aqsha, Shóllerge suwlardı burǵanda aqsha, Aqsha ápiwayı qaǵaz emes hesh, Dúnyanı seyil etip júrgende aqsha.
Sonlıqtan kewildiń xoshlıǵı deymiz, Ómir táshwishiniń ushlıǵı deymiz, Kontinentti, kontinentke jalǵaǵan, El menen ellerdiń doslıǵı deymiz.
***
Qoldan-qolǵa ótip oynap turıptı, El menen ellerdi baylap turıptı,
Toǵay sanitarı qasqır mısalı, «Aqsaqtı, mayıptı» qıynap turıptı.
Pulda rehim joq, pulda mehir joq,
Pulıń bolsa shalqıp, bolar kewliń toq.
Dúnyanıń keynine jetpegen hesh kim,
Kóp quwsań ózińe qadalar - ol, oq?
***
Pul penen aqıllı boldı maw baslar,
Pulsız jawrap qaldı sorlı ǵaw baslar, Ekewide barabersin jayına,
«Pul» deyip ǵawǵalı boldı saw baslar.
«Semizlikti qoy kóterer» degen bar, Dúnya sonday, kimge keńdur, kimge tar, Birewler bir tonna zerin bildirmes, Nákás bes pulına sonsha shaljaqlar.
***
Pul opasız qatın yańlı mısalı, Dáwlet barda ardaqlaydı, qushadı, At súrnigip keter bolsa nabada,
Jıǵılmastan burın sennen qashadı.
Sonlıqtan ol abroydı súyedi, Káramatlı, arqası bar, kiyeli, Kóp eken dep ayaq astı etseńiz, Olla-billa kesapatı tiyedi.
***
Kúnimizge jarap turǵan usı pul,
Barı-joqqa qarap turǵan usı pul,
Írısqı nesiybeni shotına salıp, Birim-birim sanap turǵan usı pul.
Pul arqalı jomartıńdı, mártińdi, Quwanıshtı, shadlıǵıńdı, dártińdi, Eń baslısı jaqsı bilip alamız, Sútxorıńdı, sıqmarıńdı hár qıylı.
***
Pul miynetke alatuǵın bir tabıs,
Oǵan satılmaydı ar menen namıs, Degen menen adam menen hújdandı,
Jalǵap turǵan kópir deyseń ol naǵız.
Dúnyaqorda hújdan bar degen yalǵan, Juda bolǵan sorlı namıs hám ardan, Dúnya deyip zır júgirip júrgende, Ortanǵı kópirdi qulatıp alǵan.
***
«Bir pul tússe bir iplastıń qolına, Kóksin ashıp, gezer qıstıń jeline». Degendey-aq, kórgensizler bayısa,
Ákege qaramas, teber beline.
Onday úydi qatın biylep aladı, Ne kelse kewline sonı qıladı,
Qatınnıń, dúnyanıń qulı bolǵan soń, Ata-anasınan juda boladı.
***
«Bir nesheni qıldıń malı-bisyarı, Bir nesheni qıldıń bir puldıń zarı, Náwbet penen ótip barısın kóriń, Jaqsı-jaman bárshe adamnıń bári».
Maqtumqulı bárhá násiyat etti, Qarun jer qarına tartılıp ketti, Sonnan ótken bay barmedi dúnyada,
Axırı, dúnyası basına jetti.
***
Dúnyanı kóp jıysań bále boladı, Kewil ósip, kóziń qanǵa toladı,
Zer kórip, perishte joldan shıqqan ǵoy, Qanday márt bolsańda jawlap aladı.
Bolǵan sayın bolabersem deyseń sen, Qaznam zerge tolaberse deyseń sen,
Nawadayın quyıp tursada kúnde, «Qáne, jáne bolaberse» deyseń sen.
***
«Qoyandı qamıs óltirer» deydi, «Jigitti namıs óltirer» deydi. Ata-baba aytıp ketken burınnan, «Bılamıqtıda may keltirer» deydi.
Jigittiń qazanı qaynap turmasa, Dúnya bolsa, úyde payız bolmasa, Sonnan artıq ólim joqdur jigitke, Esigin jel ashıp, jel jawıp tursa.
***
Qurı qasıq awızıńdı jırtadı, Zıqnalıq kesel ol, bir kún qurtadı,
Toqsan shıqpay, júz kirmeydi degendey,
Barlıǵınan jomartlarıń utadı.
Jomart erteń ash qalaman demeydi, Úlestende bos qalaman demeydi,
Zıqnaday qoyınǵa-qonıshqa tıǵıp,
«Usı puldan ósh alaman» demeydi.
***
Birewlerdiń qılwaları jaqpaydı, Sál bayısa ákesine baqpaydı,
Ózi bolǵan ózmámbet bop erjetip,
Qatar-qurbı joldasların boqlaydı.
Sondaylarǵa jaqsı hámel tiyedi, Marapattı, alıwdı dım súyedi, Bir nákestiń jılawında kóp jigit, Júrgenine ishiń qattı kúyedi.
***
«Eki kóziń topıraqqa toladı,
Dúnya dep juwırip júrgende bir kún, Mal-múlkiń keynińde sebil qaladı, Jatarsań láhátte shıǵarmastan ún».
Insapqa shaqırdı sútxordı birew, «Adambısań malıń bolmasa qolda? Dedi sútxor olla qoyaman girew. Sende qosıq aytıp jatpaysań onda».
***
Ullı shayır deyip júrgen pirimiz, Mayda-shúyde menen bolıp júr hálek, Qalmaǵay hesh waqta oǵan kúnimiz,
Sayası joq, misli ósken aq terek.
Ol maqtaw hám marapatqa shólleydi, Maqtaw, marapatqa pisip qalsada,
Ózgege jaqsılıq rawa kórmeydi, Iyninen jumır bas túsip qalsada.
***
Geybir jigitlerge bolaman hayran, Basqa telpek kiyip qalay júredi? Hayal ózge menen etedi sayran,
Barlıǵın zańǵardıń ishi biledi.
Balları tuwılar hár kimge usap, Sonda da máńgúrdiń párwayı pálek,
Onıń iynindegi bas emes bos qap, Wah, átteń sol basqa qor bolǵan telpek.
***
Bayın oynasınıń dúnyası menen, Más etip qoyǵan qatınlarda bar,
Kiyewi is etpes óz bası menen,
Qatını maymılday oynatar mákkar.
«Al endi mendegi xayal zatınıń,
Eń sulıwı»-deyip maqtanıp júrer, Bayı sam-sam bolǵan sulıw qatınnıń, Ráhátin «Volgalı»-bay jigit kórer.
***
Onıń jeti-segiz balasıda bar, Kiyewi saldamlı, abıraylı adam, Biraq onıń kewili basqaǵa inkar,
Onısız bul dúnya ol ushın jalǵan,
Onıń menen hayal jılına bir iret,
Alıslarǵa barıp dem alıp qaytar, Sóytip áyshi-áshiret qılıp qúdiret, Bayı, ballarına ótirik aytar.
***
Nápsi degen qanday bále, ne ózi? Aydarxaday jalmap jutıp baratqan,
Kóp jewdiń jaqsılıq bolǵayda izi, Sonday apatıńnan saqla Yaratqan.
«Kóz bir qısım topıraqqa toladı»,
Ata-baba aytqan, máni ber sózge,
Sıylasıqtan basqa bári qaladı, Insap ber nápsige, insap ber kózge.
***
Nápsi imamdıda joldan shıǵarıp,
Qolǵa qarar jaltaq etip tasladı,
Sorlı molla baylar ólse quwanıp, Jarlı namazınan qasha basladı.
Ol házir keynine adam ertpeydi, «Meshitten de molla shaqırma»-deydi,
Óliden qun almaǵansha ketpeydi, Iyman satıp, qalayınsha nan jeydi?
***
Nápsi qazınıda urdı jambastan,
Adam óltirgenler qutılıp ketti, Gúnalı qutılıp, gúnasız qastan,
Ax shegip, kóp jılǵa qamalıp ketti.
Isti sozıp júrip, awız jalasıp, Qazı, qaralawshı, aqlawshı aldı, «Qaranı aq»-deyip olar mór basıp, Insap, zań-zakonıń bir jaqta qaldı.
***
Bir orta darmiyan sawatlı jigit,
Baxıt qusı qonıp «úlken»-bop qaldı, Sawattı, insaptı nápsisi jeńip, Birinshi sawlatllı saray sap aldı.
Bir shetten qır-yapır «ala basladı», Mıń jıllıq baylarǵa jetiw ármanı, Óz moynına ózi qurıq tasladı,
Bir kúni bosattı «ullı»-pármanı.
***
Ázeliy xanlıqqa shopannan kelgen, Ayazxan atlı shax dáwranlar súrgen, Ne ushın kóp jerdi soraǵan sultan, Taxtınıń aldına sharıǵın ilgen?
Sharıqtı sol ushın ilgen desedi, Bende umıtadı, kewil ósdi,
«Ayazxan sharxıńa baq»-degen sayın,
Shaxtıń gádalıǵı eske túsedi.
***
«Hámme seniń menen mendey bolǵanda, Dárwazaman bolmas edi qalańda»,
Dep baratqanda eki dos áste, Bir jigit qosıldı olarǵa jolda.
Úshinshi sóz qattı olarǵa bılay, «Insandı ázeley insaplı qılǵay, Házir sonday gázzaplar bar qúdiret, Dárwazamandıda etedi jurday».
***
Ol Alladan ul tiledi kúni-tún, Allada qoshqarday ul berdi bir kún, Bala óseberdi shaxzada sıpat,
Orınlanıp júrdi aytsa ne húkim.
Boylı-sınlı boldı, aqıldan qurı, Erketaydıń tawsılmadı hesh jırı, Qatın dep qatındı epley almadı, Onı máńgúr etken ákeniń pulı.
***
Sol sorlı hayaldıń janına saddaq, Azapqa jaratqan onı Qádir Xaq, Kiyewi biydáwlet, máskúnem boldı, Er emes súlder bir, ájiwa, árwaq.
Sol máskúnemnen bolǵan balası, Tirenishi, jel jaǵınıń panası,
Aldıńǵı arbanıń keyninen júrip, Dárt ústine shıyxan boldı, qullası.
***
Balalar úyine barıp bir qara,
Usında uǵasań hásiret, muńdı,
Júrekler jaradur, paradur-para, Tili bolmasada sóylemes gúńdi.
Olar tili menen sóylep otırmas, Kóz benen-aq bárin bayanlap berer,
Kózinde hásiretli dástan tawsılmas, Oqısań júregiń lárzege keler.
***
Balalar úyine barıp bir qara,
Usında uǵasań shıdam degendi, Joq, úy emes bul hásiretxana,
Muń qarsı aladı hár bir kelgendi.
Ol muń jawdırasqan monshaq kózlerde, Shet-shebirsiz, túpsiz teńizge megzer,
Darǵashılar olar qara túnlerde, Qolǵa shıraq alıp ǵarq bolıp júzer.
***
Balalar úyine barıp bir qara, Úmit ne ekenin bileseń bunda, Olar bala emes kózmonshaq ǵana, Sótilip, shashılıp qalǵandur jolda.
Bawırıńa basıp onıń hár birin, Dúnyanı tárk etip ketkiń keledi, Bala degen usı bolsa siz, biliń, Dúnyadan perzentsiz ótkiń keledi.
***
Olar jubanbaydı dúnyaǵa, malǵa, Kózinde muń tınadıda turadı, Ayralıq ax shegip solqıldap qanda, Júzge tewip, uradıda, turadı.
Sarsıladı, kúyinedi, kútedi,
Biraq diydar nesip etpeydi hesh te,
Aǵıl-tegil barlıǵıda jetedi,
Báribir bir nárse jetpeydi hesh te.
***
Túnlerde pátikke tigilip únsiz, Ananıń diydarın saǵınıp jatar,
Bir máwrit bolmadı hásiret, muńsız, Hár tún usılayınsha dártli tań atar.
Kirpikler ilinbes, ilinse eger, Júregi suwlaydı, bir zattan qorqar,
Túsine arzıwlı anası ener,
Juwırıp-juwırıp jetalmay qaytar. 7
Dúnyada baxıtlı kim deseń eger?
Araqtı ishpegen adam der edim.
Dúnyada baxıtsız kim deseń eger? Sınaqqa túspegen adam der edim.
Sınaqqa túspegen jigitlerdi men,
Bir mampıs qatınday jek kóremen men. Eshekti arbaǵa, arbanı eshekke,
Aparalmaǵanın kóp kóremen men.
***
Dúnyada baxıtlı kim deseń eger,
Shılımdı shekpegen adam der edim,
Dúnyada baxıtsız kim deseń eger,
Saqlıqta, eplegen adam der edim.
Saqlıqta kún kórgen adamlardı men,
Iyttiń terisindey jek kóremen men.
Hár qádemde jer oyılıp keter dep, Abaylap júrgenin kóp kóremen men.
***
Dúnyada baxıtlı kim deseń eger? Nasbaydı atpaǵan adam der edim. Dúnyada baxıtsız kim deseń eger, «Qatın»ǵa qatnaǵan adam der edim.
Qatınpaz jigitler bir párshe etke, Qolda barın, iymanını satadı. Azanda balların «aynanayın» dep,
Tústen keyin oynas penen jatadı.
***
Qatınpaz jigitte hiyle kóp júdá, Mákkar qatınlardan tásilli keler. Qáytkende nashardı aldawdıń jolın, Iblisten on ese artıqlaw biler.
Zańǵar tap sol ushın tuwılǵan yańlı, Jolında sharq urıp, juwırıp-jeler. Ala shortaq oynap oynası menen,
Úyine mıń ótirik aytıp keler. 8
Nasbay keshler bul ne degen kórgensiz,
Awzına tawıqtıń poxını salıp. Dásturxan basında kópirer jónsiz, Eziwden bát-básher báleler aǵıp.
Ol awızdı otqa taplap alsańda, Taza bolıwın men bila-bilmedim.
Eger tabaqlasıń nasbaykesh bolsa, Shayıń qonarın men bila-bilmedim.
***
«Góya bul dúnyaǵa keldiń kelmediń», Tamaqtıń mazasın bildiń-bilmediń, Keyipke berilip otırıp naskesh,
Bul dúnya qızıǵın súrdiń-súrmediń.
Dúnyanıń qızıǵı tiliń astında, Nasbay seniń, sen nasbaydıń qasında, Nasbayda ákeńniń qunı bar shıǵar,
«Atıp edim - deyseń - on bes jasımda».
***
Deneńde qan emes nasbay aǵadı, Aqqan sayın jandı otqa jaǵadı, Bilmedim qanday báleleriń bar,
Hámme saǵan jerkenishli baǵadı.
Qaǵazlar shıyrılıp on márte tolar, Aydarha «Ah!» dese shıdawǵa bolar, Sen bar jerde ózim shıday almadım, Sennen sallaqxana táwirlew shıǵar.
***
«Hár adamdı kórseń giznep qashar sen,
Murnıńnan dem kelmes, awzıń ashar sen, Hayran bolar qońsı-qobań nasbaykesh, Keypi kelse uǵıl-qızdan kesher sen».
Maqtumqulı aytqan yańlı bátseń sen, Kekredey qarazaqqum, otsań sen, Qanday námárt, qanday iplas nárseseń? Keypi kelse uǵıl-qızdan keshseń sen.
***
Aytsam ada bolmas seni nasbaykesh,
Aytqandı qılmaysań, tıńlamaysań hesh, Qoysań-o! Degenge túsinbeytuǵın, Kórmedim senińdey námárt hám nákes.
Qatınnan ayrıl dese ayırılasań,