Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 2
.pdfABULQASÍM ÓTEPBERGENOV
Tańlamalı shıǵarmaları
II TOM
NÓKIS
2011
SHAYÍR QÁLBINIŃ AYNASÍ
Hár bir dáwirdiń júgin kóterip júretuǵın, kórkem ádeiyattıń maqtanıshı bolatuǵın jazıwshıları menen shayırları boladı. Usı kóz qarastan qaraytuǵın bolsaq, házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń kórnekli wákilleriniń biri qatarına Abulkasım Ótepbergenovtı kórseter edim. Abulqasım óz jolı, óz jónelisi bar, qaraqalpaq poeziyasında jańalıq jaratqan shayırlardan sanaladı. Qaraqalpaq shayırlarınıń hesh biri elege deyin ullı klassiklerdiń ǵázzellerine muxammesler baylay alǵan emes. Al, Abulqasım bul boyınsha, poeziyada da, sonday aq basqa salada da biziń pirimiz sanalǵan Xoja Axmed Yassawiyden baslap shıǵıstıń mańlayǵa tikken Nizamiy Genjawiy, Xafız Sheraziy, Násimiy, Máshráp, Agahiy,
Maqtımqulı usaǵan ullı shayırlardıń teberik ǵázellerine solardıń ózi menen teń etip muxammes baylawǵa erisken shayır. Bunı haqıyqat biziń poeziyamızǵa qosılǵan jańalıq desek boladı.
Názerimde shayırdı kóbirek tanıtqan shıǵarması onıń dástanları boldı. «Allańdı umıtpa», «Allada esap bar», «Alla jańılmas» dep qoyılıwı dástanlardıń atlarınan aq úlken máni ańlap alıwǵa boladı. Jer júzinde dinsiz millet, dinsiz xalıq joq. Biziń jaratıwshımız, Párwardigardı umıtıw bul dinnen shıǵıw degen sóz. Dinnen shıǵıw, barlıǵınan, iymannan, adamgershilikten shıǵıw menen barabar. Insan kewilin pák, taza tutıp júriwiniń ózi Allanı kewilinde saqlap: Onı umıtpaw degendi ańlatadı. Sebebi Alla insandı páklikke, haqıyqatlıqqa shaqıradı. Dástanlardıń ideyası, mazmunı aylanıp kelgende insaptı, iymandı qoldan bermew degen juwmaqqa keledi. Insaplı, iymanlı insan hesh waqıtta urıs-jánjel menen isi bolmaydı. Birewdiń haqın jew, pánt beriw degendi oylamaydı. Óziniń hadal miyneti menen jasap, elge, xalıqqa qala berse pútkil dúnyaǵa amanlıq tilep jasaydı.
Abulqasım Ótepbergenov shıǵıs ádebiyatı, filosofiyası dástúreri tiykarında qálem terbetip kiyatırǵan poeziyamızdı forma hám mazmun jaǵınan jańa bir jónelis, jańa bir hawaz, jańa bir mazmun menen bayıtıp atırǵan shayır. Poeziyamızdıń sheńberin keńeytip, original poetikalıq mazmun menen bayıtıp atırǵanlıǵın poeziya rawajına qosılǵan ılayıqlı úles, ádebiy ómirdegi ózine tán jańalıq desek boladı.
Ol ómir haqıyqatlıǵına sadıq qálem terbetetuǵın júdá sezimtallı shayır. Onı kóbirek insan táǵdiri qızıqtıradı. Ol tańlaǵan lirik qaharman meyli ol jaqsı ma, báribir avtor onıń táǵdirine ózin
sherik dep sezedi, jaqsı táreplerin táriplewden ráhátlense, jaman táreplerin kúyinip jazadı.
Shayırdıń dóretiwshiliginde eń birinshi náwbette tınıshlıq mashqalası turadı. Ol barlıq nárselerge kúshi jetetuǵın insan degen qúdiretli zattıń ne ushın urıslarǵa, jalpılamay qırıwlarǵa shek qoyıwǵa kúshi jetpeydi, urıssız, jánjelsiz jasawdıń imkaniyatı joqpa degen sorawǵa juwap izleydi. Bul temada urıstıń, jánjeldiń aqıbeti ne bolatuǵınlıǵın, tınıshlıqtıń qádir qımbatı haqqında adam tásiyin qalǵanday dárejede filosofiyalıq juwmaqlar jasaydı.
Bir kún qurıq taslar ájel atlı zat, Bes kúnlik dúnyada islemey apat, Aytsam ada bolmas bárin atpa-at,
Urıssız, jánjelsiz júrgeniń yaxshı.
deydi shayır, atı atalıp atırǵan qosıqta.Haqıyqatında da insanǵa ne jetpeydi ózi? Ne ushın birin-biri óltirip, ózine de, Allaǵa da, jaratılısqa da qarsı is etedi, bularǵa shek qoyıwǵ balmayma? Bólinbeydi dep kelingen yadronı bólip jibergen insan aqılı ózin urıs-jánjellerden nege ózin tıya allmaydı? Shayırdıń ideyası, maqseti anıq. Ol da bolsa tınıshlıq, ol pikirlerin anıq, ráwshan, qaraqalpaqtıń taza, biyǵubar, hámme ushın túsinikli tilinde beredi. Hár bir sóz óz orınında, júzikke qas qoyǵan yańlı, oǵada tásirli, itibarlı hám mańız-mazmunı menen beriledi. Onıń qosıqların tolǵanıssız oqıw múmkin emes.
Shayırdıń ózi de, qosıqları da, tábiyatı da kóp sózdi, mıljıńdı súymeydi. Onı biliw, onı tanıw ushın oqıw kerek. Sonlıqtan da sózimizdi qısqa etip, náwbetti sizge beremiz.
Kárimbay Qurambaev Filologiya ilimeriniń doktorı, professor
Dúrmen sháshmeleri
Segizlikler
1
Biz, usı, dúnyaǵa ne ushın keldik? Mal-múliktiń jolında juwırdıq-jeldik. Birdi eki etemen dep júrgende,
Jaz ótip, qıstıńda jetkenin bildik.
«Pay neteseń! Jaslıq shaǵım bolǵanda», Ármanlaysań, tap paymanań tolǵanda, Alla ráxim áylep qayttan tuwılsań, Jáne, dúnya quwıp keteseń, olla?
***
Dúnyada shadlıq az, hásiret kóp eken,
Bárhá aldaw, jeter-jetpes ep eken,
«Shúkir qıl barlıǵı jaqsı boladı», Degenleriń kewillerge sep eken.
Birewler bir ómir jaqsı bolmadı, Dásturxanı sirá nanǵa tolmadı, Al kettimde, awzı asqa tiygende,
Sorlınıń zırqırap murnı qanadı.
***
Kimge tardur, kimge keńdur bul dúnya,
Úshkilsiz, bir sholaq jeńdur bul dúnya. Báhárde abırjı Ámiw mısalı,
Íǵısqan, teńselgen seńdur bul dúnya.
Bizler usı seń ústinde barmız, Qalpal: «Ayaq astıńızǵa qarańız». Qaramaymız, dúnya deyip juwırıp, Awdarılıp, batıp-shúmip qalamız.
***
Alpıstan ótken soń geybirew áste, Dárriw maqsım bolıp qalar bir páste, Namaz oqıp, orazasın tutadı, Táspisin sanaydı azanda-keshte.
Qarap turıp qattı kúlkiń keledi, Gúnaların ishi onıń biledi,
«Ázireyli kelip qalar biymezgil»,
Dep, ózin qamsızlandırıp júredi.
***
Usı bar baylıqtı jaratqan adam, Dúnyanı ózine qaratqan adam, Dos bolayıq deyip Prometeyge,
Zevstiń alawın urlatqan adam.
Alaw qolǵa tiygennen soń eneǵar,
Dúnyaǵa hirs qoyıp boldı, Shasuar, Dostına qolınıń ushın bermedi, «Opasız» dep qaldı shınjırlanǵan nar.
***
Tap sol ot qolǵa tiygennen baslap, Barlı joq kiyimin sheshinip taslap,
Opasız dúnyanı, opasız adam,
Quwıp keler, quwıp keler, hallaslap.
Kúndiz qolda shıraq penen quwadı, Dúldil menen pıraq penen quwadı, Awıp-talıp, ólip-talıp jetkende, Qızǵanıshtan biri-birin buwadı.
***
Bir sútxorıń qonaq shaqırıw ushın, Baslıqqa jaqsıraq jaǵınıw ushın, Qoyannıń sútine deyin aldırdı, Baslıq sorap qalsa tabılıw ushın.
Keshqurın qonaqlar kep qaldı gúwlep, Búgin sútxorlıq joq, bolmaydı hesh ep, Biraq, baslıq kelmey ájiwa bolıp, Sútxor keteberdi dúnyadan «wah» dep.
***
Dúnyanıń qádirin sıqmar biledi,
Tapqanın arshaǵa sap, bekkem iledi, Bir jaqqa keterde «qulpırdım ba?» dep, On bes márte tartıp, julqıp kóredi.
Arshadan alınbas, kelip qosılar,
Hár ashqanda júrek bawır osılar, Qatın, bala-shaǵa qaldı bir jaqta, Quwanıshı - arshadaǵı - usılar.
***
Bir úyde otırıp erli zayıplı, Bir-birine qarar misli ayıplı,
Hár qaysısı óz aldına jıyǵanın,
Hár jerge tıqqıshlap, giznep qoyıptı.
Eki ortada ballar jábir kóredi,
Kórgenin zıqnalar jaqsı biledi, Sondadaǵı bir-birine alarıp,
«Joq, tawsıldı, joq, deymen?» dep keledi.
***
Hayaldı erkektiń qabırǵasınan, Sonday pákizelep, jaqsılap soqqan, Onday sulıwdı dúnya kórmegen,
Húrleriń jetpeydi beyishten shıqqan.
Adam Ata qabırǵasın alǵan kún, Júreklerde ıshqı otı janǵan kún, Erli-zayıp mashaqatı baslanıp, Baslarımız bir bálege qalǵan kún.
***
Hawa Ene menen Adam Atamız, Keshir, Alla, bolsa tilde qátemiz, Egizden, egizden perzent kórgenǵoy, Birli-yarım eske alıp ótemiz.
Abıl menen Qabıl tuwısqan edi, Qatın dep ekewi buwısqan edi, Qabıl urdı ol Abıldı tas penen, Insan sonnan baslap qan qusqan edi.
***
Topıraqtan qarıp zuwalamızdı, Qırıq jıl ústimizge jawın jawǵızdı, Alla, jandı inam eterde bizge,
Perishtelerge shájde qılǵızdı.
Házireti Ázázúl shájde qılmadı, «Nurdan jaralǵanman!» dep turıp aldı. Shájde qılmay, ushırap, Alla qáhrine, «Tawqı nálet» túsip, shaytan bop qaldı.
***
«Bul adam degeniń topıraq haslı, Soǵan iyemenbe, bul áziz bastı?» Dep, Ázázúl hámme shájde qılǵanda,
Menmensip, adamnan bir shetke qashtı.
Adamǵa perishteler shájdeler qılǵan, Tek ǵana tákabbır Ázázúl qalǵan, Jer óz kósherinde aylanıp tursa, Onıda ayaqqa jıǵadı adam.
***
Dúnya tórkine túsiniw qıyın, Oylasań es ketip, awıljır mıyıń,
Kóp ilimpaz bas qatırdı, izinde,
Oylanıp, tolǵanıp, tappadı sırın.
Ilimde kóp jollardı bastıq biz, Ayǵa qádem qoyıp, tolıp-tastıq biz.
Jer-kosmosta qalqıp júrgen bir tamshı, Kosmosta júrip-aq, kosmos ashtıq biz.
2
Bir neshe kún boldı quyash shıqpadı, Jaqsını-jamandı kewil uqpadı. Kewil sarayınan ushqan quslarım, Qayrılmadı, aylanbadı, baqpadı.
«Qayrıladı, aylanadı, baǵadı, Sayrap jandı ıshqı otına jaǵadı».
Dep, tásselle berip, japakesh kewlim,
Ushıp ketken qustı árman qıladı.
***
Túni menen, túni menen jawıptı, Tallar móltildetip monshaq taǵıptı.
Kóz ushında jılt-jılt etip atırǵan, Saylar tolıp, saylar tolıp qalıptı.
Tallar móltildetip monshaq taǵıptı, Saylar tolıp, saylar tolıp aǵıptı,
Dep quwanıp tursam, monshaq sótilip, Saylar tınıp, saylar tınıp qalıptı.
***
Sánemdey sallanǵan sárwi tallarım, Jan pida boyına, tánde janlarım, Uzatılıp baratqanday tolǵanıp, Sherteseń kewildiń názik tarların.
Betxovenler shertealmaǵan namasań, Mikelandjelo salalmaǵan, qarasam, Hesh kimge nesip etipegen súwretti,
Óziń meniń kókiregime salasań.
***
Hawa rayı bir maydanda, al endi,
Qubılıp, mıńdabir muxamǵa dóndi,
Nóser jawınnan son, qar japalaqlap, Keyni, burqasınlap, burshaqqa dóndi.
Kempiriniń maysóginen qalǵanday, Birinen soń, biri shabıstı, hay-hay,
Ómir máwritleri ótip baradı, Burqasınlap turǵan mına burshaqtay.
***
Júr inim, baǵqa bir shıǵıp qaytayıq, Oylarǵa oy qosıp, bir bayıtayıq, Quslar juǵırlasın, kóktiń keńligin, Qosıq qılıp, qosıq qılıp, aytayıq.
Baǵqa óńmenimdi úzip turıppan, Bawırımdı ıshqında ezip turıppan,
Men baǵsız, baǵ mensiz bolalmasın hesh, Úyde otırıp-aq, sezip turıppan.
***
Jáne áynegimnen qarap otırman,
Burqasınlap boran bolıp atırǵan, Dalada ǵalawıt, alasapıran, Kóksimde jaralı arıslan jatırǵan.
Házir kewilime sıymaydı hesh zat,
Ál hasıl! Ármanlar, muńlarım qat-qat. Mıń jıl izleseńde tabalmaytuǵın, Kewlim jazılmaǵan, oqılmaǵan xat.
***
Ǵıybatkeshtiń seksen ógiz kúshi bar, Alpamıs almaǵan jawlardı alar. Qáhárlenip kúshke minse egerde, Qara tawıńdı da tas talqan qılar.
Shaytandı kórmedik deysiz adamlar, Ser salıp, jan-jaqqa, ańlap qarańlar, Ǵıybatkesh otırsa qarsı aldıńda, Onnan ótken shaytan barma, yaranlar.
3
Bul kúnimdi anama baǵıshlayman, Sóz kestesin qatırıp naǵıshlayman, Degen, arzıw-úmit penen otıraman, Biraq, suw tárk etken jaǵıstayman.
Suw tárk etip, shańǵıtqan jaǵıstayman, Qanattan qayrılǵan bir qustayman,
Suwdı, qanatımdı ańsap janım, Bul kúnimdi anama baǵıshlayman.
***
Men dúnyada eki adamnan qarızdar, Biri anam, biri xalqım mádetkar, Ana qarızın ótey almay qaldım men, Sonnan berli bawır para, kewil zar.
Qalayınsha óteymen ol qarızdı, Alpıs úsh jıl meniń ıshqımda jandı, Arpa ishinde bir túp biydayım deyip, Qanattan qayrılıp, kózleri taldı.
***
«Qırman tayın waqta bermey samalın, Samal bolsa tayın qılmay qırmanın», Ájiniyaz aytqan yańlı, ármanlı, Ońınan tuwmadı kóktegi ayım.
Ananı-balaǵa ahıw zar etti,
Bizge keń dúnyanı bunsha tar etti, Al kettim de awıp talıp jetkende, Pay neteseń? Jolım sonsha jar etti.
***
Qıs ótip aylanıp báhár keldi, Qulan iyek ájayıp sáhár keldi, Kókke juldızlar kestesin taslap, Mashq etip jazatuǵın máhál keldi.
Dep kelip, anajanım otıraman, Usı iret jazaǵoysam qatıraman. Juldız kestelerin shashıp alıp, Tańımdı juldızsız atıraman.
***
Aq maraldıń ılaǵı qanday jaqsı, Sulıwlıqtı táriplesin tekte baqsı, Anasınıń keyninen mónteńletip, Juwırtıp qoyadı-aw, kewil naqshı.
Men sonday mónteńlegen ılaq edim, Suw isher kóz monshaqtay bulaq edim, Suw ishiwge barǵanda tabalmadım, Aq maralım, qay waqta qulap ediń.
***
Sen júrip ketken jollar gúzar boldı, Tirenishim, bawırmanım Bazar boldı, Al kettimde Bahadırdı kóre almay,
Ketkeniń men ushın dım azar boldı.
Kúnlerim ırıl-tırıl ótip atır, Kún batıp, tańlarım batıp atır, Biraqta sensiz ishken aslarıma,
Táǵdir óz záhárin qatıp atır.