Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 1
.pdfABULQASÍM ÓTEPBERGENOV
I tom
Tańlamalı shıǵarmalar
NÓKIS
2010
1
A. Ótepbergenovtıń bul kitabına shayırdıń tańlamalı shıǵarmaları jiberildi. Onıń qosıqları, ǵázzelleri ıshqı-muxabbat sezimlerin, insannıń ishki tuyǵıların bayan etedi. Sonday-aq, ol adamlar arasındaǵı unamsız illetlerdi de qálemge alıp, kórkem etip súwretlep bergen.
2
SHÍŃǴÍS AYTMATOV ALǴÍSÍNA MIYASAR BOLǴAN SHAYÍR
Burnaǵı jılı Tashkentte Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniyat kúnleri bolıp ótken edi. Kórkem «Túrkistan» sarayında poeziya keshesi bolıp, onda Qazaqstan, Qırǵızstan, Túrkmenstan, Tájikstan, Ózbekstan shayırları ózleriniń tańlanǵan qosıqların oqıp berdi. Poeziya keshesiniń saltanatlı ushırasıwın basqarıp otırǵan ataqlı jazıwshımız Shıńǵıs aǵa Aytmatov oǵan qısqa, mazmunlı sóz sóyledi:
- Mine, biz házir bir – birinen gózzal qosıqlardı esittik. Ádebiyattıń bir jankúyeri hám ıshqıpazı sıpatında maǵan Íqbal Mırza menen Abulqasım Ótepbergenovtıń qosıqları júdá hám maqul boldı. Bul shayırlardıń qosıqları házirgi zaman jáhán ádebiyatınıń joqarı talaplarına juwap beredi. Filosofiyalıq talqılawlar, ápiwayılıq kórkem ádebiyattıń kórki esaplanadı. Mine usı kórkemlik biz jasap atırǵan shıǵarmalarǵa barlıq waqıt joldas bolıwdı tiler edim, - dep tilek bildirdi.
Shıńǵıs aǵanıń alǵısına sazawar bolǵan shayır Abulqasım Ótepbergenov kózge kóringen qálemkeshlerden esaplanadı. «Bulaqlar», «Dúnya bir ájáyip jaydur», «Sır sandıǵı ashılmaǵan sırlı jáhán mendedur», «Eger kewlimdi xosh etse…», «Allańdı umıtpa» atlı kitapları baspadan shıqqan. Sayar, Qutlıbiyke Raximova, Íqbal Mırza awdarmalarında shayırdıń bir dúrkin qosıqları ózbek tiline awdarılıp gazetalarda jarıq kórdi.
Abulqasım poeziyasınan eń birinshi náwbette xalıqshılıq kórinedi. Ol xalıq awızeki ádebiyatın jaqsı biledi, xalıq ómirin, turmısın jaqsı biledi. Xalıqtıń jankúyer perzenti sıpatında qálem terbetedi. Bunnan tısqarı klassik shayırlar tárepinen jaratılǵan dúrdana ádebiyat úlgilerin zamanımızǵa alıp kirdi. Axmet Yassawiy, Xafız Sheraziy, Alisher Nawayı, Agahiy, Nızamiy,
Maqtumqulı ǵázellerine jazılǵan muxammesler tap búgingi kúnimiz ushın jazılǵanday qızǵın tásir qaldıradı. Shayırdıń Qaraqalpaq tilinde shıqqan «Eger kewlimdi xosh etse…» (Nókis, «Qaraqalpaqstan» baspası 1997 jıl) atlı kitabı tiykarınan muxammeslerden ibarat. Kitaptıń atı Xoja Xafızdıń ǵázzelinen alınǵan qatar menen atalıwıda tosattan emes. Bul qatardı, ulıwma sol ǵázzeldi kópshilik oqıwshılar yadlap aladı hám kerekli payıtta isi túsken adamǵa qayta – qayta mazmunlı oqıp beredi.
Biraq ǵázzeldiń atı ullı Ámir Temurǵa baylanıslı ájáyip tarıyxı barın hámme bile bermeytuǵın bolıwı kerek. Sol tariyxtı dáwirimizdiń ullı jazıwshısı Shıńǵıs aǵa Aytmatov jaqında ózbek tilinde shıqqan «Shoqqıda qalǵan ańshınıń ahu – zarı» (Muxtar Shaxanov penen birlikte jazılǵan) atlı kitabında úlken húrmet penen bayanlap beredi.
Mine, sol tarıyx:
«Shıńǵıs Aytmatov: Jaslıq dáwirimde ullı sárkarda Ámir Temur haqqında bir ápsana esitken edim, házirge deyin esimnen shıqpaydı. Ullı húkimdar basqa sawaplı isler qatarında Buxara hám Samarqandta tillerde dástan bolıp qalatuǵın qubılıslarǵa úlken kewil bóledi. Onıń dáwirinde
3
kóplegen aspan gúmbezin tiregen minaralar, meshitler, movzoliyler binyat etiledi. Áste-áste qol astındaǵı úlkelerdi ilim – pán orayına aylantırıp jiberedi. Ol jaratqan baǵ-baqshalar, háwizli payızlı dem alıw orınları haqqında sırt ellerden kelgen sayaxatshılar, elshiler tolqıllanıp eske túsiriwler jazǵan.
Húkimdar haqqında bir qansha ápsanalar jaratılǵan. Solardan birewi tómendegishe:
Ámir Temur shıǵısta shamshıraq bolmısh Samarqand hám Buxara sháhárlerin túpten qayta qurǵan dáwirlerinde ullı shayır Xafız Sheraziy:
«Eger kewlimdi xosh etse Sherazdıń sol jananı,
Baǵısh etermen meńine Samarxand hám Buxaranı!»
degen qatarlardı gózzal bir ǵázzeldiń kóksine qadap qoydı. (Házirshe usı ǵázzelge teń keletuǵın ǵázzel joq. Sonlıqta ol ǵázzel atawlınıń gúltajı dep ataladı.
Ullı Ámir Temur Iranǵa júrisi payıtında Sheraz sháhrinde toqtaydı hám ullı shayırdıń usı jerde jasap atırǵanın esitip:
-Sol shayırdı alıp keliń, qáne jananınıń qalına meniń jáwahır sháhárlerimdi inam etip jiberetuǵın hatamtaydı kórip qoyayıq, - deydi.
Misli dárwish sıpat gezip júretuǵın shayırdı shabarmanlar izlep tabalmaydı. Biraq kúnlerdiń birinde Ámir Temur óziniń sarayı aldında quyashlamada otırsa, aldınnan Hafız ótip qaladı. Qarawıllar dárhal shayırdı tutıp alıp keledi.
-Samarqand penen Buxaranı sadaqa etip jibergen ashıq shayır sen be?
–deydi. Ámir Temur záhárli pishinde. – Bir ǵana qa ushın eki sháhárdi berip jiberipseń - dá!
Sonda Xoja Xafız:
-Ey húkimdarım, bir qasıq qanımnan keshiń! – dep ótinish etedi shayır, - meniń hámme bayllıǵım iyinimde turıptı, qanday ekenimdi ózińiz kórip turıpsız. Kámbaǵaldıń qolı ashıq boladı. Usınday saqıylıǵımnan mine mına ahwalda júrmen, - dep, eki iyinindegi jırtıqtan eki qolın shıǵarıp kórsetedi. – Túrk gózzalın kóklerge kóteriw maqsetinde sol eki sháhárdi berip jibergenimdi ózimde bilmey qalıppan.
Ámir Temur shayırǵa dıqqat penen názer salsa haqıyqatında da onıń iyininde tozıwı jetken shapan, ayaǵında bolsa jamaw – jamaw gewish.
-Meyli, qolıń ashıq, júdá joqarı páziyletli insan ekenseń, - shın júrekten kúlip jiberedi húkimdar. – Eger men ullı ámir bolsam, sen ullı shayırsań. Bunnan keyin meniń sarayımnıń tóri seniki boladı. Ómirińniń aqırına deyin ǵamxorlıǵımda jasay ber, mútájlik ne ekenin bilmey gózzal ǵázzeller jazaber.
Bir az ǵana waqıttan keyin Ámir Temur:
-Óz shayırın izlep júrgen patshanıń qol astındaǵı xalıq baxıtlı boladı. Biraq, óz húkimdarın izlep júrgen shayırdıń xalqı baxıtsız boladı. Meniń bul sózlerim hárgiz esińizden shıqpasın. (Shıńǵıs Aytmatov, Muxtar Shaxanov.
4
«Shoqqıda qalǵan ańshınıń axu – zarı», «Sharq» baspa – poligrafiya konserni. Tashkent, 1998 jıl, 239 – 240 betler).
Solay etip, ullı Ámir Temur ullı shayır Xafız Sheraziydi alǵısqa bólep, oǵan raxmetler aytadı.
Zamanımızdıń takrarlanbas ullı jazıwshısı Shıńǵıs Aytmatovtıń názerine túsken shayır Abuqasım Ótepbergenov bolsa házirshe Samarqand penen Buxaranı qaraqalpaq elinen káminege (bizge) alıp beriletuǵın qızdıń «qaıń malı» sıpatında beriwdi rejelestirip turıptı. Qalay!
NÁBIJAN BAQÍ Jazıwshı
1998 jıl
5
DÚNYA BIR ÁJAYÍP JAYDUR
Shiyrin-sheker aǵıp atqan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Kóksińe gúl taǵıp atqan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Bir lázzetli túsiń yańlı,
Islenbegen isiń yańlı,
Eń qádirdan kisiń yańlı,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Baslanıwı ayaǵı joq,
Ya bir sını-sıyaqı joq,
Hesh kimsege payanı joq,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Birew kelip, birew ketken,
Birew qalıp, birew jetken,
Birewler túslenip ótken,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
«Sáwbeti bar sazı menen, Úyregi bar ǵazı menen» Alar janıń nazı menen,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Qanat qomlatıp ushtırǵan,
Kewliń kóterip yoshtırǵan,
Eń keyninde jer qushtırǵan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Qan kórmese jata almaǵan,
Bala ákeni qıynaǵan,
Udayı bárhá qıyraǵan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Kópshilik bop jaylar salǵan,
Kópshilik bop onı jarǵan,
Kópshilik bop nabıt bolǵan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Birew miyirge qanıp atqan, Birew datlap nalıp atqan,
6
Bir-birewdi shalıp atqan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Bir-birine duzaq qurǵan, Birew qanın birew sorǵan, Ot ishinde janıp turǵan, Dúnya bir ájayıp jaydur.
Malı bolsada haqlaǵan, Bala ákege baqpaǵan, Qoynında jılan saqlaǵan, Dúnya bir ájayıp jaydur.
«Payanı joq bul yalǵanshı, Aldap júr-aw bizdi alǵanshı», Hár kim mánzilge barǵansha, Dúnya bir ájayıp jaydur.
Dushpanıńa jıǵıp bergen, Nanıńa uw jaǵıp bergen, Aǵashtan at soǵıp bergen, Dúnya bir ájayıp jaydur.
Birew dúnyaǵa semirgen, Birew qattı nan kemirgen, Biri kúlip, biri ókirgen, Dúnya bir ájayıp jaydur.
Maylap quralın sazlaǵan, Biri-birini jalmaǵan,
Qan tambaǵan jer qalmaǵan, Dúnya bir ájayıp jaydur.
Nebir lázzetli shaǵıń bar, Ottay jıllı qushaǵıń bar, Átteń lolılıq jaǵıń bar, Dúnya bir ájayıp jaydur.
Bir-birine etip doq,
Mıltıq jasap atıp oq, Keshe kórgen búgin joq, Dúnya bir ájayıp jaydur.
On tórtten tuwǵan ay bolar,
7
Qumaǵası qumay bolar,
Keyin wayran, way-way bolar,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Bir-birinen para alǵan,
Antlar iship, aytqan yalǵan,
Eri kózine shóp salǵan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Birew baladan datlaǵan,
Birew «bala» dep haqlaǵan,
Birew qostarın joqlaǵan,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
«Malı-dúnyasın giznegen», Biyorın jerde sóylegen, Bárhá jetpesin gózlegen, Dúnya bir ájayıp jaydur.
Birew ómirin gúl etken,
Birew ómirin gúń etken,
Birew ómirin kúl etken,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
Bir basına sanmıń qıyal,
Kewli kúsep kóp qıylı qal,
Hayalı er, eri hayal,
Dúnya bir ájayıp jaydur.
«Bardıń isi párman menen, Joqtıń isi árman menen» Mıń túńilip turǵan menen, Dúnya bir ájayıp jaydur.
JÁNE BIR JÍL KEYIN QALÍP BARATÍR
Áy adamlar, bir oylanıp alayıq, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır, Ońımızǵa, solımızǵa qarayıq, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Bul ótken kúnlerdiń lázzeti qanday,
Jańa on segizge kelgen jananday,
8
Miynet penen tapqan eń áziz nanday,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Dolandı-aw eneǵar, periyzat bolıp, Júreklerde jazılmaǵan xat bolıp,
Dúldildey kisnegen asaw at bolıp,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Bul panı dúnyanıń ǵalma-ǵalında, Geyde márt, al geyde námárt halında, Qıyan kesti shawqım, alha-alında, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Birew quwanıshtan bárha shad bolıp, Birewdiń ishkeni bárhá ant bolıp, Aǵayinler bir-birine jat bolıp,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Jasıma-jas qosıldı dep quwanıp, Biyopa dúnyanıń ıshqında janıp, Sawınıń waqtınan burın suw alıp, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Birewlerge keń jáhándi tar etip,
Birewlerdiń jolın bárhá jar etip, Birewlerdi tislem nanǵa zar etip,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Birewlerdiń tórt túligin say etip, Qazanında, shómishinde may etip,
Baylıqta ol - Qarun menen tay etip,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Ǵárip-qáser xojalıǵın tarta almay, Awǵan júgin eshegine arta almay, Qıtshılqtan qorqıp zárresi qalmay, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Bir jılt etip kórgen yańlı túsinde, Ne islediń úsh júz alpıs kúnińde, Bir qudayı qonaq bolıp úyińde, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Kóplerge ǵáremet tasların atıp,
9
Ishken asımızǵa uw-záhár qatıp, Imperiyanı dal-dal etip tarqatıp, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Tariyx mıń toǵız júz toqsan birinde,
Urıs qızılshaday tıslap etinde, Máńgilik daq bolıp qalıp betinde, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
«Adamlarda peyil qalmadı» deyip, «Paraxat bir kúnim bolmadı» deyip,
«Qasqırday bir-birin jalmadı» deyip, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
«Tiriniń ilajı kóriledi» dep,
«Nesiybeń tam-tamlap teriledi» dep, «Ómir bir iretke beriledi» dep,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Bul jıl qádemin urıstan baslap, Irak-Kuveytke áskerin taslap,
Biygúna analar kózlerin jaslap, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Wah, átten iske aspaǵan ármanlar, Ájelinen burın qıyılǵan janlar, Xarvatta kómilmey qalıp adamlar,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Qulaq esitkendi búgin kóz kórip, Qanxorlar urısqa, jánjelge jerip, Nahaqlar, haqlardan basımlaw kelip,
Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Qanawayran bolıp Tawlı Qarabaq,
Mıń jıllıq tuwıslar bolıp eki jaq, Pushqa shıǵıp arzıw-úmit, dáwlet-baq, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
Kavkaz artın ot ishine taslaǵan,
Alawızlıq bóliniwdi baslaǵan,
Kóp jumbaqtıń sır sandıǵın ashpaǵan, Jáne bir jıl keyin qalıp baratır.
10