Sagınbay Ibragimov - Sentyabrdin songı kunleri

Jamalatdin úyinde jalǵız bala. Onıń anası ólgennen soń ákesiniń alǵan hayalı bala tuwmadı. Ákesi bólim baslıǵı. Ol azanda saat jetilerde polutorka mashinasına minip, úyinen shıǵıp ketkennen, kúni boyı paxta atızlardı aralap, bir jerlerde túsligin qılıp, awır jatarda qaytadı.

Baslıqtıń balası Jamalatdin menen awıl muǵalliminiń balası meniń kiyetuǵın kiyimlerimiz hám ishetuǵın tamaǵımız birdey edi. Awıldıń barlıq adamları paxtaǵa tańılǵan – úyiniń qasındaǵı bir atız júwerisi menen qawın-qabaǵına, maljanlıqlarına qıs otı tayarlawǵa zorǵa waqıt tabadı. Hámme bir dárejede jeter-jetpesinlikte jasadı.

Onlaǵan xojalıqtan ibarat biziń topardı úlken awıldan bólip turǵan Mayjaptan tolıp ılay suw aǵadı. Úydiń tusında awıldıń arǵı jaǵına ótetuǵın ayaqkópir, sonıń qasında bizlerdiń shomılatuǵın jasqamız bar. Jasqadan ótip jap ekige ayrılıp ketedi. Jamalatdin ekewimiz usı payapıldan ótip, úlken awıldıń ortasındaǵı baslawısh mektepke qatnadıq.

Bir márte shúllik oynap júrip Kóbeysin degen ózim menen qatar balanı ǵárremlik etkeni ushın urıp jılattım. Shúllik

jerde jatırǵan waqıtta, onı dástek penen bir ushına urıp, ekinshi bası jerden kóterilgen waqıtta hawalatıp urıw kerek boladı. Eger bir degennen shúllik kóterilmey qalsa, gezekti basqaǵa bereseń. Shúllik ushına urǵan menen, jerden kóterile qoymaydı, sonlıqtan gey balalar basqalardıń kóziniń tasasın alıp, shúlliktiń astınan kóterip alıp hawalatıp uradı. Onıń ǵárremlik etkendegisi usı. Kóbeysin baqırıp jılap atır, bir waqıtta qarasam, balasınıń jılaǵan dawısına ákesi kiyatır. Úyi jaqın edi. Oyın qaldı, hámme jıynalıp endi ne bolatuǵının

kútip tur. Men ya qashpayman, ya basqa háreket qılmayman. Turǵan jerimde ayaqlarımda dimar joq, sileyip turıppan. Qorqıwın

qorqıp turman, bir nárseniń bolatuǵının bilemen. Biraq qashıw oyıma kelmeydi. Bul soǵan aqılımnıń ya sumlıǵımnıń jetpegenligi. Sonda qasımda turǵan Jamalatdinniń meni túrtip, «házir Kóbeydiń aǵası seni uradı, qash», degeni qulaǵıma alıstan kelgendey bolıp talıp esitildi. Men ayaǵım jer ilmey zıp berdim. Kóbeysinniń ákesi jigirma adımday jerge kelip qalıp edi.

Eger Jamalatdin «qash», demegende, men bunday nárselerden qashıp

61

qutılıw kerekligine pámim alıspay, qaqqan qazıqtay turǵan jerimde tura beretuǵın edim, shappat tiyiwden ókiriwge tayın bolıp tur edim.

Sol dızaǵaylawım menen payapıldan ótip, japtıń boyındaǵı ıldıyǵa túsip toqtadım. Izimnen juwırıp Jamalatdin jetti.

–Sen nege qashtıń? – dep soradım men onnan.

–Qorqıp kettim, – dep juwap berdi ol.

–Saǵan tiymeytuǵın edi ǵoy.

–Saǵan jetip alıp uradı, dep qorqtım, – dedi Jamalatdin.

Bunday waqıyalar kóp boldı.

Men bul ózim qatarlı balalardıń qas qaqpay sumlıq qılatuǵınına, kúshliniń ázzini bassınıwına, ózindey adamdı awzımurnın qıysaytıp mazaqlaytuǵınına shıday almaytuǵın edim.

Usı ózimniń kózqarasımnan nadurıs nárselerdi mush penen dúzetiwge urınıwdan men kóp waqıtlarǵa deyin qutıla almadım. Bunday jaǵdaylarda birewden ázzi kelemen, degen oy basıma kirip te shıqpaytuǵın edi. Men ádilsizlikke qarsılıǵımnıń aldında

ázzi edim. Óziniń bul dúnyada barlıǵın páslik hám buzaqılıq penen ǵana kórsete alatuǵın eki ayaqlı maqluqlardı kórmey-bil- mey jasawdıń usılın júdá qıyınshılıq penen iyeledim.

Geyde Jamalatdin biziń úydiń qasında qarańǵı túskenshe oynap ketse, ol «endi men qaytayın», dep bolıp ta ınjılıp tura beredi. Sonnan men onnan «úyińe aparıp qaytayın ba», dep sorayman. Ol birden júzi jarq etip, quwanıp ketedi. Usınday keshlerdiń birinde larǵa túsip baratırǵanımızda, ol birden qalsha toqtap qaldı.

–He? – dep men oǵan sorawlı túrde qaradım. Ol lardıń ultanındaǵı kómilip qalǵan qudıqtıń basında aǵarıp jatırǵan bir-

eki aǵashtan kózin ayırmay tur edi.

–Anań qara, babay turıptı, – dedi ol dawısı dirildep.

Men góne qudıqtıń ornına úrkip qaradım. Ol jerde heshkim joq edi.

–Joq bolıp ketti, – dedi ol birden sınıq dawıs penen.

–Men heshkimdi kórmedim.

–Men kórdim, – dedi ol. Men basqa heshnárse soramay, sebebi ózimniń de deneme qaltıratpa tiyip edi, onı tez úyine jaqın-

latıp qaytqansha asıqtım.

62

Qaytarsın góne qudıqtıń tusınan ol jaqqa qaramawǵa tırısıp, júzimdi burıp, qorqa-qorqa ótip kettim.

Bir saparı ol maǵan shaqmaq dápterdiń bir betine eki shuwmaq qosıq jazıp ákeldi. Qosıq «Pal hárresi yańlı izledim seni», degen qatar menen baslanatuǵın edi. Radiodan esitip júrgen qosıǵımız. Jamalatdin óz betinshe jazıp bilmeytuǵın edi. Bul qosıqtı da ol kitapqa qarap baspa háripler menen súwrettey etip kóshirip jazǵan edi.

–Bunı qayaqtan jazıp aldıń? – dep soradım men onnan.

–Kitaptan kóshirip jazdım. Seniń ushın, – dep juwap berdi ol. Ol meniń kitap oqıwdı jaqsı kóretuǵınımdı biletuǵın edi.

–Sol kitabıńdı ákelip kórset, – dep ótinish ettim.

Ol úyine barıp muqabası túsip qalǵan shappattay qosıq kitaptı alıp keldi. «Usı kitaptı maǵan bere alasań ba», dep soraǵanımda, ol «yaq, aǵam kitaptıń joytılǵanın bilse urısadı», dep muńayıp turıp juwap berdi.

Jamalatdin menen ekewimizdiń tábiyatımızdaǵı jaqınlıq – bul bizlerdiń psixikamızdaǵı qaysı bir mexanizmlerdiń átirapımızdaǵı turmıstıń talaplarına juwap bermesligi edi.

Mendegi ózara úylespeytuǵın qásiyetlerdiń – bir jaǵınan uyańlıq penen tosańlıqtıń, ekinshi jaǵınan tezpeyillik penen shápeniyliktiń – úylesip keliwi meniń tábiyatımda belgili bir baǵdarǵa energiya dáregi boldı, dep jorıyman. Eger men aqılı almastay ótkir, tili shaqqıday sheshen, ulıwma sezimdi aqılǵa jeńdire alatuǵın hám barlıq nárseni jeti ólshep bir kesetuǵın aqıl-parasatlı bolǵanımda, meniń ómirim basqa baǵıt penen keter edi.

Átirapımdaǵı turmıstıń kóp ǵana táreplerine meniń terim juqa edi. Bul insan tábiyatındaǵı tásirsheńliktiń eń jaman túri bolsa kerek.

Meniń ómir tuwralı túsiniklerim átirapımdaǵı adamlardıń túsinikleri menen ázelden úylespedi.

Bir saparı Meńlibay-aǵa degen qaraqalpaq ádebiyatınan muǵallimimiz «mına Sultanbek-aǵanıń Aqılbegi janıp turǵan ot ǵoy, bul omırawlı jigit boladı, toplımdı jarıp shıǵadı», dep

63

baha bergenin esittim. Ol maqtap atırǵan Aqılbek mennen úsh jas úlken edi. Házir murap bolıp júrgen Sultanbek-aǵa kóp jıllar kolxoz baslıǵı bolǵan dáwirinde qız-kelinsheklerdi qamshı menen urıp atızǵa shıǵarǵanın kóp esitkenmen. Biraq, Aqılbek Meńlibay-aǵa boljaǵanday el basqara almadı. PMKda traktorshı boldı. Oǵan ullı keleshek boljaǵan Meńlibay-aǵanıń da ómiri-

burınǵı hayaldan qalǵan ul-qızları menen kelise almay, sonnan ol úyinen sol hayal menen shıǵıp ketip, birewdiń góne jayında jasadı hám eliw jaslarınıń shamasında qaytıs boldı.

Orta mektepti pitkergennen soń men bul awıldan shıǵıp kettim. Óz kúnim ózim menen boldı. Awılǵa jılına bir-eki márte kelip turatuǵın edim. Sondaǵı uzınqulaqtan Jamalatdin tuwralı xabarım bılay edi. Onıń ógey anası da qaytıs boladı. Ákesi úyine altı balalı bir hayaldı alıp keledi. Bul jańa tuwısqanları menen ońısa almaǵan Jamalatdin Qońıratqa ketip, sol jaqtaǵı tuwǵan anasınıń aǵa-inilerin panalaydı. Ele úylijaylı bolmaǵan. Qol ushı talap islep, hárkimniń úyinde qonıp júredi eken. Awılǵa da ara-tura kelip turadı. Jamalatdindi kóp jıllardan soń hám keyingi kórgenim, toqsanınshı jıllardıń ortalarında boldı. Bir saparı úyge kelsem, ol sıpada jambaslap jatıp, shay iship otırǵan eken. Bul waqıtta ákesi de, onıń sońǵı hayalı da qaytıs bolǵan edi. Jamalatdin úyinde qalǵan ógey iniqarındasları menen jasawǵa kelip, malqoraların jónlep, atızların háremlep atırǵan eken. Úyinde shay-suwdıń reti bolmasa, biziń úyge kelip turadı eken.

Men onnan ne talap isleytuǵının soradım. Ol armiyada aǵash ustashılıǵın úyrenip, házir sol talabı menen ońısıp atırǵan

eken.

Jańa qırqtan ótip atırǵan, rabaysız semirgen jigittiń sa- qal-shashları aǵarıp ketken. Sol otırǵanda onıń qomaǵaylanıp awqat jewi meni tiksindirdi. Dásturxan ústindegi aytqan gápleri de tamaqtıń dógereginde boldı – qay jerde ne iship-jegeni.

«Sen bayaǵıda qanqızba, jilli ediń, házir dúzeldiń be?» – dep soradı ol mennen gáp arasında. Bul onnan shıǵatuǵın gáp emes. Bul men tuwralı usı awıldıń kátqudasımaqlarınıń bahası. Sóy-

tip otırıp, ol maǵan aqıl aytıp basladı. «Sen awıldıń toymerekelerine kelmeyseń, adamlar menen qatnasıw kerek», dedi ol.

64

Men sóz talastırmadım. Tıńlap otıra berdim. Sońınan awıldan kóshken qońsılarımız tuwralı aytıp ketti. Men dáslep onıń bul kátqudashılıq gáplerin óziniń diywanashılıq halatı hám aqıloyı dárejesi menen saybaǵıslay almay hayran boldım, biraq, onı tıńlaǵan sayın, bul onıń awzınan shıǵıp atırǵan gáplerdiń barlıǵı, usaq-túyegine deyin, basqalardan esitken gápleri ekenligin ańlay basladım. Bul gáplerdiń maǵan qızıǵı joq edi.

Jamalatdindi bunnan soń kórmedim. Sońınan awılǵa barǵandaǵı esitkenim, ógey ini-qarındasları onı ońıstırmay, quwıp jibergen. Átiraptan jıńǵıl shawıp dúzetken háremleri solayın-

sha qalıptı.

ÚZIK-JULÍQ KARTINALAR

On jasıma deyingi qıstıń kúnleri yadımda joq. Jazdıń ıssı kúnlerindegi may topıraqlı jollar yadımda bar...

Azannan keshke deyingi ómirimiz usı shańǵıtlı jollarda ótedi. Kún batqansha awıldı birneshe márte aynalıp shıǵamız. Búgingi kúnimizdiń keshegi kúnimizden ayırmashılıǵı shamalı boladı.

Biziń úyden poezd jolǵa deyin bes-altı shaqırım aralıq bar edi. Arba jollar, soqpaqlar jap-salmalardı boylap, paxta atızlardıń shetleri menen poezd jolǵa shıǵadı. Arjaǵında asfalt jol kórinip turadı. Shashaw jaylasqan awıldıń hár toparı óziniń tusınan usı úlken dúnya menen tutastırıp turǵan eki jolǵa shıǵadı. Diyqanshılıq penen jasaytuǵın bul awıldıń eki tamanında Qońırat hám Xojeli degen qalalar bar. Birinshi márte Xojeli degen qalanı men on tórt jasımda kóremen.

Awıldıń arasında aq sorı shıǵıp atırǵan kebirlik jerler kóp edi. Usı kebirliktiń ortasında adamlar úyleriniń qasına tóginlep egin egip otır. Olar usı kebirden jerdi tazalap, daqıl

kógertip otır ma, ya egilmegen jerler kebir ashıp ketken be, bul jaǵı maǵan qarańǵı edi. Men bul sawaldı ózime on jaslarımnan soń bersem kerek.

Súwenli tarmaǵınan saǵa alatuǵın Kindikózek arnasınan bólinip shıǵatuǵın japlar jayılıp atırǵan úlken elattıń tiri-

shiligin támiyinleydi. Sol arnadan keletuǵın Mayjap biziń Birinshi may awılınıń ústinen ótip, ayaq bólekleri paxta atızlarına tarqalıp ketedi.

Mayjaptıń berjaǵındaǵı onlaǵan úy biziń topar, awıldıń kópshiligi arǵı jaqta. Biziń úyge keletuǵın salmanıń saǵası sol japtan alınadı. Japtıń rashınıń janbawırlarında dizemnen keletuǵın, jaǵımlı iyisi murnıńdı qımırshıtatuǵın bir shóp qalıń bolıp ósedi. Aralarınan kógershinler ushadı. Olar uyasın japtıń rashındaǵı aǵarıp atırǵan ultannan alınǵan topıraqtıń oyıqlarına saladı. Shóptiń atın sońınan bilip júrmen – Moskvanıń Sokolniki baǵında usı awılımdaǵı shópti kórip, sol jerde bir hayaldan atın soradım, russha medunica dep ataladı eken (qaraqalpaqshasın ele bilmeymen).

Meniń balalıǵım 1960-jıllarǵa tuwra keldi.

Búgin oylanıp qarasam, meniń qatarlarımnıń balalıǵı belgili bir dáwirdi juwmaqlaǵanday.

Meniń balalıǵımda júz bergen, olardıń mánisin men soń ańlaǵan sırtqı waqıyalar tiykarınan mınalar edi.

Bul jámiyettiń strukturası hám psixologiyası kózqarasınan patriarxallıq dáwirden industriallıq dáwirge ótiwi gezeńi edi. Xrushevtiń basqarıw dáwirinde socialistlik mámlekettiń repressiya mashinasınıń qúdireti sheklep qoyıldı. Keshe qońsıńdı gúnasız túrmege alıp ketkenin bileseń, búgin seni de gúnasız túrmege tıqqqanda heshkimiń heshnárse isley almaytuǵının bileseń – usı jipá-jiksiz qamalıp ketiw qorqınıshı biraz seyiliwi jámiyette belgili dárejede psixologiyalıq hám ruwhıy oyanıw hám janlanıw atmosferasın payda etti.

Arqa rayonlarda kolxozlar sovxozlarǵa aynaldırılıp, jumısshılarǵa aqshalay miynet haqı berile basladı. Awıl adamlarına pasport berilip, olar qalalarǵa kóshiw imkaniyatın

kumlar ashıldı. Pedinstituttıń qabıllaw múmkinshiligi keńeyip, Tashkent vuzlarına Qaraqalpaqqa limitler kóbeytildi. Usı ózgerislerdiń nátiyjesinde getto xarakterindegi jámiyette birqansha sociallıq-mádeniy rawajlanıw belgileri kórine basladı.

Usı situaciyaǵa baylanıslı bir gáp aytayın. Men repressiyalardıń ne ekenligin azı-kem túsingen on úsh, on tórt jaslarımnan baslap bul dáwir tuwralı maǵlıwmatlar izledim. 1962-jılı qaraqalpaq tilinde shıqqan «KPSS tariyxı» degen kitaptan azı-kem ulıwma maǵlıwmatlar taptım. Mekteptegi hám awıllıq

66

kitapxanada onnan tısqarı maǵlıwmatlardı alıw imkaniyatı bolmadı.

Meniń bul tuwralı soraǵan, sol dáwirdiń gúwası bolǵan adamlarım kútkenimdey juwaplardı bere almadı. Pálenshe otırıp keldi, tólenshe sol qamalǵannan qaytıp kelmedi, degen ústirtin maǵlıwmatlardan arıǵa barmadı. Kimler hám ne ushın qamaldı

– degen sawalǵa juwap alalmadım. Al olardı qamaw kerek pe edi, atıw kerek pe edi, degen sawallar sońınan keldi. Sońınan bildim, húkimet Xrushevtiń dáwirinde stalinlik represiyalardı qaralap bolıp, bul temanı jawıp taslaǵan edi – adamlar húkimettiń bul háreketin de, keshe jazıqsız qamawlardı qalay ún-túnsiz qabıllaǵan bolsa, sonday ilajsızlıq halatında qabılladı. Sebebi húkimetke qarsı shıqqan adam qamaladı, degen túsinik adamlardıń sanasında bir ómirge bekkem ornalasıp alǵan edi. Xrushevtiń 20 quraltaydaǵı bayanatın men birinshi márte qayta qurıw dáwirinde «Izvestiya CK KPSS» jurnalınan oqıdım.

Biziń awılǵa elektr togı 1970-jılı keldi. Oǵan deyin ayı-

rım úylerde bes kilogrammlıq batareya menen aytatuǵın «Rodina» degen radio bolar edi. Endi ústinde plastinka qoyatuǵın bólegi bar tok penen isleytuǵın radioqabıllaǵıshlar keldi. Izinshe televizor keldi. Televizor eki kanal – Nókis penen Tashkentti kórsetetuǵın edi. Eki kanaldan da saat toǵızda Moskvanıń «Vremya» informaciyalıq programması beriledi. Hámme usı programmanı basqa jumıstı qoyıp tıńlaydı. Sovetler awqamınıń

hám dúnyanıń barlıq jańalıqların usı programma arqalı esitip, sońınan ózara dodalaydı. Armiyada bolǵanlardıń kópshiligi rus tilin túsinedi. Burın jazdıń kúnleri deńgene góshti qurtlatıp júrgen awılǵa muzlatqıshlar kele basladı.

Adamlar ózlerin sovet xalqınıń bir bólegi sıpatında tanıytuǵın edi. Bul dúzimniń haqıyqatlıqqa hám ádillikke qurılǵan dúzim ekenligine hám 1980-jılı kommunizm ornaytuǵınına isenetuǵın edi. Meniń sol waqıttaǵı úlkenlerden alǵan kommunizm tuwralı túsinigim mınaday edi: aqsha bolmaydı, aqsha bolmaǵannan soń xalq bay menen jarlı bolıp bólinbeydi, barlıq kerek nárseń dúkanda turadı, ózińe kerek nárseni alıp kete bereseń. Bul isenimli edi. Adamnıń bir qarnı bar, demek, eger sen dúkanǵa barsań, búgingi jegendeyińdi alasań, úyińdegi bes janǵa on kilo gósh almaysań, sonnan keyin hámmege jetetuǵın boladı, heshkim tıshqanday úyine zat tasımaydı.

67

Brejnevtiń dáwiri xalqtıń turmısında sociallıq hám mádeniy burılıs dáwiriniń baslanıwı boldı. Biraq sovet modelindegi jámiyette xalqtıń turmısınıń jaqsılanıwı – bul «kina ne budet – elektrichestvo konchilos» degen sóz eken.

Stalin dáwirinde hámme birdey jarlılıq hám qorqınısh astında uslap turıldı – jarlı adamlar bas kótere almaydı, qorqıp jasap atırǵanlar birige almaydı. Bul repressiya júgi alınǵannan soń prujina ornına qayta basladı – adamlar bir maqset jolında birlesip, ulıwma máp ushın isleydi, degen kommunistlik sana tuwralı túsinik utopiya bolıp shıqtı. Hárkim óz paydası ushın háreket etedi eken.

Usı jılları úlken-kishi basshılardıń byudjetlik pullardı ózlestiriwi, mámleketlik xızmetlerdi hám resurslardı jekke mápinde paydalanıwı hám pulǵa satıwı baslandı, bir sóz benen

dáwirde sovet dúziminiń adamlardıń jekke menshik iyelewine erk berip, ózin zamanǵa durıslap alıw shansı boldı – biraq jámiyet turmısın aqılǵa muwapıq shólkemlestiriw sezim-sanası kommunistlik dogmalar menen záhárlengen siyasiy elitanıń qolınan kelmedi.

Informaciyalıq izolyaciyada kózin ashqan olar óz jámiyetine

lıpqa móńirewdi dawam etti. Bul qam sút emgen bendeler minip otırǵan shaqası pashır etip qulaǵansha sulıwsoqırlıq penen jasadı.

Bizlerdiń balalıǵımız patriarxallıq jámiyettiń sońǵı nápesi edi – onıń óz atmosferası, oyınları, shártleri boldı. Bizlerden sońǵı balalardıń balalıǵı biziń televizorsız balalıǵımızdan júdá alıslap ketti.

Bul patriarxallıq dáwirdiń sońǵı kórinisi – meniń balalıǵımnıń kempir-ǵarrıları edi. Bular sovet dáwirine deyin shaxsı qáliplesken, azıraqları eskishe sawatlı, basqaları likbezde latınsha atın jazıwdı úyrengen adamlar boldı. Bulardıń qanına

68

sińgen bir qásiyet – hár jılı aǵayinlerdi aynalıw dástúri edi. Shashırap ketken tuwısqanlar bir-birin izlep kelip, bir-eki kún qonıp, qoy soyılıp, sol jerdegi basqa aǵayinler shaqırılıp, úlken ushırasıw bolar edi.

Usı kempir-ǵarrılardan soń bul aǵayinlerdi aynalıw dástúri joǵaldı.

Baslawısh mektepke baratuǵın jolımda, awıldıń ortasındaǵı bólim keńsesiniń qasındaǵı baǵda biziń úylerdiń qasında óspeytuǵın biytanıs aǵashlar bar edi. Bul rossiyalıq injenerlerdiń bir waqıtları tigip ketken aǵashları eken. Men sonnan erte báhárde pıshqı penen shaqa ákelip úsh-tórt túrli shıbıq shanıshtım. Sonnan ekewi tuttı – bular akaciyalar edi. Mennen basqa ol baǵdan shıbıq alıp shanıshqan adam bolmadı. Sońınan ol baǵ ishinde mal-eshekler, eshkiler jayılıp, otın bolıp ketti.

Awılımnıń paxtanıń hám óz mal-halınıń táshwishinde máńgúr bolıp qalǵan adamlarında óz ómirinde jańalıqqa umtılıstıń úlgilerin men júdá kem kórdim.

Báhár shıǵıp atırǵan máhál, háremlerdiń ızǵarı ketpegen túbinde sútilmekler jaynap shıǵıp, tallar bórtip, erikler gúllep, kóktiń iyisi aynala-átiraptı aladı.

Awıldıń ortasındaǵı japtı ekskavator qazıp atadı – bunıń ózi bizlerge úlken waqıya.

Jer qıstıń qar-jawınınıń ızǵarınan qurǵap baslawdan awıldıń hár toparında qasharman hám shúllik oyınları baslanadı.

Negedur biziń awılda futbol, voleybol, basketbol egen oyınlar úrdis emes edi, olar mekteptiń maydanshasında oynalar edi, al awıl arasındaǵı oyınnıń bası qasharman top oyını edi.

Biziń úydiń qasında ashıqlıq bar edi, bizlerden bes-altı jas úlken balalar (olar sol waqıtta toǵızınshı-onınshı klasslarda oqıydı) sol jerge jıynalıp, keshqurın qasharman oyındı qızdı-

radı. Qasharmanda qol alǵan bala toptı dástek penen hawalatıp ura sala, eliw-alpıs qádemdegi márden juwırıp aynalıp qaytıwı kerek – eger toptıń jolındaǵı balalardıń birewi toptı qaqshıp alıp, onı márge juwırıp baratırǵan oyınshıǵa urıp tiygizse – qol soǵan ótedi.

Kún batpastan burın baslanǵan qasharman qashan gewgim jabılǵansha dawam etedi. Oyın pitkennen keyin de olar tarqamaydı, bir úydiń qasında jıynalısıp, áńgime-dúkanǵa kirisedi. Ay jarıq

69

keshlerde jasırınbaq oynaladı. Soqta oyını joq edi. Vino ishiw degen joq edi (jasóspirimler arasında sigaret shegiw hám vino ishiw biziń waqtımızda baslandı).

Búgin sol báhárdiń iyisin ańsayman. Qasharmandı qızdırıp atırǵan bozbala jigitlerdiń keshtegi dawısların esleymen. Sol waqıtlardaǵı sezimlerimdi qıyalımda oyatqım keledi.

Shúllikti qasharman oynaytuǵınlardan kishirek balalar – bizler oynaytuǵın edik.

Shúllik degen eki jaǵı ushlanǵan bar qarıs qaq jıńǵıl. Sonı dástek penen kóterip urıw kerek boladı. Rası, bul qáwipli oyın edi – birde bolmasa birde jańaǵı shúllik abaysızlaw birewdiń kózine tiyip ketse, qoparıp túsetuǵını turǵan gáp edi.

Kún jıllı máwsimleri awılǵa ayına bir-eki márte kino keledi. Kino jazǵı klubta boladı. «Fantomas»tıń bir neshe seriyaları, «Kavkazskaya plennica», kóp sanlı hind filmlerin úzik-julıq halında bir neshe márte qaytalap kórdim. Qayta-qayta qoyıla bergen lentalar tozıwı jetken, tez-tez úzilip turadı, birewleriniń ya bası, ya ayaǵı joq, ne kórip, ne qoyǵanıńdı bilmey, atı kino kórgen bolıp, ústi ashıq klubtan shıǵasań.

Men toǵız-on jaslarımda awıl adamları bas qosıp, kómek jolı menen tóbesi jabıq klub salındı. Ele onda awılǵa elektr kelgen joq edi. Bir saparı kinoapparaturanıń benzin menen isleytuǵın dvijogı órtenip, hámme ózlerin esikke urıp, adam adamnıń ústine minip, jaman hádiyse boldı. Sonda biziń klasstıń bir qızı otqa kúyip, qaytıs boldı. Bunnan soń awılda ústi jabıq klub bolmadı.

Kino qarańǵı túskennen soń baslanadı. Kóz aldımnan bir súwretler ótip atadı, filmler russha boladı, men russha túsinbeymen, qayta-qayta úzilip jalǵanǵan lentada waqıyalardıń izbeizligi bolmaydı, geyde más kinoshılar lenta salınǵan qutılardı almastırıp ta jibere beredi. Onısız da mende personajlardıń aldıńǵı háreketlerin sońǵı háreketlerine ushlastırıp, waqıyalardıń mánisin túsiniw qábileti joq edi. Men sońınan anglichan tilindegi mektep ushın sabaqlıqlar menen tanısqanımda, olarda oqıwshıda pikirlew hám óz pikirin awızsha hám jazba bayanlaw arnawlı túrde úyretiletuǵınlıǵın kórdim. Sovet pedagogikasında oqıwshılarda bul qábiletti tayarlaw metodikası joq edi.

70