Sagınbay Ibragimov - Sentyabrdin songı kunleri

sırtqa qalay shıqqanın bilmeydi, sonday bir awır psixikalıq shok halatında úyine ketedi – bul qay waqıt ekenligi aytılmaydı (shaması, bul awır jatar menen tún jarpı aralıǵındaǵı waqıya).

Jezdesi menen baldızınıń arasında qaraqalpaqtıń dástúrlerine onsha sıyısa bermeytuǵın múnásibetlerdiń bolǵanlıǵın Tóresh Allanazarov ta súwretleydi.

Tóresh Allanazarovtıń pyesasında bul tragediyanı Turdıgúl Esiymova degen aktrisa hayal Mırzabay Áyekeshov degen adıraqkóz, qara-torı shayır jigittiń qolı menen isleydi (kim názerde

tutılıp turǵanı attan-anıq...).

Eki avtor da bul sovet hákimiyatı hámeldarınıń xojalıǵın buzıwǵa islengen qastıyanlıqtı qoy terisin jamılıp júrgen jamay dushpanlarınıń qolı menen islengen háreket, dep túsindiredi.

Allanazarovtıń pyesasında jezdesiniń baldızın on, on bes kúnlep rayonlarǵa qıdırtqanları, barǵan jerlerinde qonıp qalatuǵınları, jumıstan keyin baldızın atlı gá aldına alıp, gá mingestirip, qala ishinde júrgenleri, ekewi at minip Shoraxan, Gúldirsin, Qırqqız qalalarına qıdırǵanları aytıladı.

Baldızı jezdesiniń kabinetine kelip, ekewi Aqtubaǵa barǵanında olardıń áskeriy er-turmanlı atta júrgenlerin, qızdıń ústindegi elge úrdis emes kiyimlerdi kórip, awıl adamlarınıń tańlanǵanların, al, Shımbayǵa qıdırıspaǵa barǵanında, baldızınıń jezdesiniń qasında gúlge qonǵan gúbelektey párwana bolıp júrgenin kórip, tanıs-bilisleriniń awızları ashılıp, hayran-

lar qalǵanların marapatlanıp eslep otıradı.

Dramaturg Bayniyazdıń awzına «Jańa mádeniyattıń belgisi

– endi kewliń jarasqan adam menen ashıqtan-ashıq jadırap-jay- nap júriw kerek. Eski zamannıń adamlarınday bir-birewimizden uyalıp, qısılıp-qımırılıp júriwdiń ne keregi bar. Ol dáwirler

ótti. Usı jańa dástúrdi elge jayıw kerek», degen gáplerdi saladı.

Aymırzaevtıń bayanlawında usı Dániyar-delbeniń úyindegi hádiyse menen atıspa bolatuǵın kúnge deyingi aralıq – aradan neshe kún ótkenligi – ayqın emes.

Bul úshewiniń arasında barlıq nárse ashıq-aydın aytılǵan razborka atıspa bolatuǵın kúnniń azanında bolǵan.

21

«Aqır-ayaǵında bawırına shoq túsken Baǵjan Bayniyaz benen Ayjanǵa kernegen ashıwdıń kegi menen rasın ayttı», – dep bayanlaydı jazıwshı.

«Sizlerdiń saltanattı buzǵan buzaqıshılıǵıńızdı men ke-

shire almayman, – deydi Baǵjan: – Eń sońǵı sózim – eger de bul pikirden qaytpasańız, ya men, ya sen, yamasa mına qız jaqtı dúnyadan joq boladı», – deydi.

Olar bir dásturxannıń basında sóylesip otır.

Baǵjan Bayniyaz benen Ayjannıń aramızda onday qatnas joq, degen sózlerine isenbeydi.

Bayniyaz ashıwlanıp «qolıńnan kelgenin qıl», dep shıǵıp ketedi.

Baǵjan oń jaǵında otırǵan Ayjanǵa jaman kózi menen bir qaraydı da, tórgi bólmege kirip ketedi.

Shaması, usınnan keyin Ayjan da sırtqa shıǵıp ketse kerek. Aymırzaevtıń bayanlawında, úyde jalǵız qalǵan Baǵjan gi-

lemge qıstırıwlı turǵan eki altıatardıń birewin alıp (oqlawlı boladı), dáslep ózin atajaq boladı, bul waqıtta onıń kóz aldına ishindegi hámilesi elesleydi, óziniń ólip, baqtalasına aynalǵan sińlisiniń tiri qalatuǵının oylaydı, ákesiniń «toqta, qız» degen dawısı shıqqanday boladı qıyalına.

Meniń oyımsha, Baǵjannıń dáslep sińlisine, sońınan kúyewine qarsı jaraq kótergen sebebi – onıń hámiledarlıq basqarańǵılıǵı halatı bolsa kerek… Usı halatta ózi náziktab nashar kúyewi menen sińlisiniń qaysı bir erkin múnásibetlerin basqasha qabılladı ma…Qalay bolǵan da bul affekt halatında júz bergen hádiyse.

Aymırzaevtıń bayanlawında, Baǵjan keshte esikten qolına altıatardı alıp shıǵıp, kóshede Ayjandı kórip, esiktiń aldında altı oq penen atıp taslaydı.

Ayjannıń anıq ólgenin bilgennen soń, Baǵjan jayǵa qaytıp kirip, altıatardı qaytaldan oqlap, kópshiginiń astına qoyıp, uyqılaǵan bolıp jatadı.

Adamlar Ayjannıń esiktiń aldında qanǵa batıp jatırǵanın kórip, shawqım baslanǵanda, tuwısqan sińlisin atqan Baǵjan sır

bermeydi, dım kórmegendey bolıp, Bayniyaz hám basqalar menen birge emlewxanaǵa barıp júredi.

22

Ayjan atılǵan kúni keshte Asan Begimov, Bekmuxan Topaev hám Sadulla Jumaniyazov úshewi Bayniyazdıń úyine kirip shıǵıwǵa ketedi.

Jolmırza Aymırzaev penen Mırzek Qálimbetov barmay qalıp qoyadı.

Redakciya xızmetkerleri menen birge olardı kútip otıradı. Aradan altı saat ótkende Asan Begimov kelip, Jolmırza menen

Mırzekti úyine alıp ketip, sol jerde esikti ishten ilip alıp, ózleri gúwa bolǵan waqıyanı bayanlap beredi.

Úshewi Bayniyazdıń esiginiń aldına barǵan waqıtta, jaydan tarsa-tars oq dawısı shıǵadı. Olar ishke kirse, Bayniyaz altıatardı mańlayına taqap turǵan eken. Asan onıń qolınan altıatardı, kiteliniń tós qaltasınan pistoletti alıp, stulǵa otır-

ǵızıp, tórgi jayǵa ótse, ol jerde Baǵjan qızıl qanǵa boyalıp, janı shıqpay qırıldap atırǵan eken. Bular ári-beri etemen degenshe, Baǵjan jan tapsıradı.

Miliciya xızmetkerleri kelip Bayniyazdı alıp ketedi. Baǵjandı emlewxanaǵa aparıp, Ayjannıń qasına qoyadı.

T. Allanazarovtıń pyesasında Turdıgúl Esiymova Mırzabayshayırǵa «Bayniyaz saǵan alıp beremen degen baldızı menen ózi júredi, olar seniń awzıńa ılay sıypap júripti», dep ǵıjaq

berip, Bayniyazdı mayırıw ushın, hayalınıń atına onıń baldızı menen barlıq júrgen-turǵanların súwretlep, domalaq xatlar shólkemlestiredi.

Bul xatlar qolına túsken apası sińlisine «tuwısqan bola turıp meniń aq tósegimdi bılǵadıń», dep (Mırzabay-shayır jazǵan) bir dáste xatlardı kórsetedi.

Usı xatlardaǵı aytılǵan waqıyalardıń barlıǵın – birge rayonlarǵa komandirovkaǵa shıqqanlarında jezdesi menen baldız retinde súyiskenin, bir tósekte jatqanın (biraq kórpeleri

óz aldına bolǵan), azanda turǵanda baldız retinde qushaqlasıp oynaǵanın, azanǵı shaydı baldız retinde dizesine otırıp ishkenin – barlıǵın moyınlaydı, biraq ol bulardıń barlıǵın baldız retinde isledim, oyımda jaman oy bolmadı, bulardıń barlıǵın úyretken óziń edi, deydi.

Yaǵnıy bul xatlardı ekewiniń arasındaǵı qatnaslardı uńqılshuńqılına deyin biletuǵın adamlar jazǵan. Barlıǵın sińlisi moyınlap otır.

23

Sol jerde apası sińlisin «men saǵan jezdeń menen oynaslıq

et, meniń kózime shóp sal, dep úyretken joq edim», dep brauning penen atadı.

Sińlisi jıǵılǵan waqıtta, ne qılıp qoyǵanın kórip, «áy biywapa dúnya, bizdi nege bunshama sermende ettiń», dep shashın julıp jılaydı, ózin sińlisiniń ústine taslaydı... sol waqıtta

sırttan ayaq dawısın esitip, áwel albırap qalsa da, dárriw esin jıynap, óliniń ústin jawıp, ózin tasaǵa aladı. Sırttan kirip

kelgen Bayniyazdıń aldına hayalı brauningti gózep shıǵadı. «Mına qızdıń ólimine sen sebepshi boldıń, xalqtıń dástúrin ayaqastı

Begimov hayalı (usı truppanıń aktrisası) Qaljan Mátiymova menen birge keledi.

Pyesanıń sońında avtor eki nárseni Bayniyaz Seyitovtıń awzına saladı, birinshiden, jańa dástúr dep úy ishimdi adastırıppan, men gúnalıman, degizedi, ekinshiden, bul iste meniń qolımnan qamalǵan jat jamaylardıń, olardıń ul-qızlarınıń qolı

bar, bul jala xatlardı solar uyımlastırǵan, degizedi.

Demek, birinshiden, Bayniyaz oyınnan ot shıǵarıp alǵanın moyınlap otır, ekinshiden, Turdıgúl Esiymova menen Mırzabay Áyekeshovlardı jat jamay – dushpan klasstıń – áwladı dep túsiniwimiz kerek...

Aymırzaevtıń bul waqıyanı bayanlawında, sonıń arasında Ayjan menen birge oynap-kúlip júrgen jigitlerdi qamaw baslanadı – Jolmırza Shoraxanǵa qashıp ketedi. Bir kúnnen keyin kelse ǵawasat ele basılmay atırǵan boladı.

Anıǵı, meniń shamamda, Jolmırza-aǵa Shoraxannan bir kúnnen soń qaytıp kelmegen shıǵar, onıń qorqınıshın jeńip Tórtkúlge qaytıwı ushın basına dóngen qáwip bultınıń ústinen ótip ketkenligine isenimi bolıwı kerek edi.

Ulıwma, jazıwshınıń usı kúnlerdegi waqıyalardıń izbe-izli- gin hám óziniń is-háreketlerin bayanlawında anıqsızlıqlar bar.

Avtor bolǵan hádiyseler menen óziniń toqıǵanlarınıń júyin keltire almay, bılǵastırıp alıwınan, waqıyalardıń izbe-izli- ginde bılamıjarlıq kelip shıǵıp otırǵanlıǵın shamalawǵa boladı.

24

Eki avtor da jezdesi menen baldızı arasındaǵı qatnasıqlardıń júdá tereńlesip ketkenin kórsetedi. Olar bul faktlerdi yadtan toqıp shıǵarmaǵan bolar. Bular sol waqıtları sol ortalıqtıń adamlarınıń awzında bolǵan gápler. Demek, bul waqıyalar haqıyqatında da bolǵan, tiri adamnıń psixologiyasınan kelip shıǵa otırıp, jezde-baldızdıń oyınnan ot shıǵarıp alǵanın shamalawǵa boladı.

Yaq, men bul tragediyanıń haqıyqatında qalay bolǵanın shamalay aldım, dep ayta almayman. Eki jazıwshınıń da interpretaciyası maǵan jasalma bolıp tuyıladı… Baǵjannıń hámiledarlıq psixozı halatında joq jerden gúmanlanıp, áwelesińlisine, sońınan kúyewine qarsı oq atqanı tuwralı boljamım

da ózimdi isendirmeydi.

Bul waqıyanıń haqıyqatlıǵın endi heshkim ashıp bere almasa kerek. Sır olar menen birge jerdiń astına ketti.

Biraq, qalay bolǵanda bul qayǵılı hádiyse yadımnıń bir túpkirinde jasaydı.

Bul qırshınınan qıyılǵan janlardı ayayman…

–Bul pyesa teatrda qoyıldı ma? – dep soradı Jámiyla.

–Yaq, qoyılmadı. Teatrda bunday qayǵılı nárseler kórsetilmeydi.

–Men de rejisser bolǵanda bunı saxnada qoymas edim. Apalısińliniń arasında bunday waqıyanıń bolıwı múmkin emes.

–Biraq, usı waqıya bolǵan. Men bunı saxnada kórsetiw kerek, dep atırǵan joqpan, tek usınday waqıya bolǵanın aytıp atırman.

–Nege? Men Ernazar-Alakóz tuwralı spektaklge bardım. Sonda Ernazardı bir satqın arqasınan atadı. Bul qayǵılı waqıya emes pe?

–Ol patriotlıq shıǵarma. Al bul turmıslıq tragediya. Adamlardıń arasındaǵı bir-birin túsinispewshilikten tuwılǵan waqıya.

Ol prokurordıń oynası bolǵan dostı tuwralı aytıp berdi. Men ol nashardı kórdim – onı azıraq waqıt taraw gazetasınıń redaktorı etip qoydı, jıynalıslarǵa quwırshaqtay bolıp kelip, birinshi qatarda otırıp, jumǵan awzın ashpay ketetuǵın nashar edi. Prokuror onı júkli waqtında, birewlerge jırbańladıń, dep, jipá-jiksiz ayıplap, osobnyagınıń ekinshi qabatınıń

tekshesinen tewip jibergen, sonnan ol iyin súyegi sınıp, túsik túsirip, endi mayıp bolıp qalǵan. Álbette, bul waqıyadan

25

soń prokuror oǵan 21 mikrorayonnan bir bólmeli jay áperip qutılǵan. Bul bizler jasap atırǵan dáhshetli dáwirdiń bir hádiysesi edi.

MAPAZLAP JÚRGEN AWÍL JASLARÍ

Bul awılda bolǵan úylerimde men kitap túwe, bir japıraq qaǵaz kórmedim.

Jas jigitler kúndizgi ırıl-tırıl jumıslarınan kelip, úylerindegi tabılǵan jarma-jawǵannan soń, kómekshi qızlar jatırǵan úylerdiń aynasınan sıǵalawǵa shıǵadı. Bul áwereshilik olardıń jargonında «mapazlap júrmiz» dep aytıladı. Bul usınday gúz kúnleri awıl bozbalalarınıń bas ermegi eken.

Pútin bir awıldan sońǵı bes jılda úlken qalalarǵa barıp, joqarı oqıw ornına túsken bir hám bala bolmaǵan.

Bul dárejedegi nadanlıq hawasın jutıp, qanday áwlad kamalǵa keledi, dep oylamasqa ilajım joq edi.

Awıl jaslarınıń minez-qulqındaǵı birden kózge taslanǵan hám meni tiksindirgen qásiyet – bular adam menen normal sóylesiwge uqıpsız edi, tek ǵana ózinen zordıń aldında jaramsaqlanıp, al ózinen ázzini bassınıp ǵana sóylese aladı.

Olardıń men tıńlaǵan qaharmanlıqları – uslanatuǵının hám jıl arqalap ketetuǵının bile tura mal urlaǵanları, kim kimdi

qáytip pálen júz mıńǵa túsirgeni hám soǵan qusaǵan nárseler. Olardıń kókiregin kóteretuǵın ómir quwanıshları – Qazaqstanda jumıs islep júrip taslandıxanadan islep turǵan telefon ya saat tawıp alǵanı…

Ákeleriniń balaları menen múnásibetleri – sógis, shapalaq hám tepki. Turmıs awırmanshılıǵı tıytıǵına jetken erkekler hayalları menen balaların usılay ayawsızlıq penen jumsap ǵana mallardı jayǵastıradı, úydiń qasındaǵı eginlerin jıynaydı.

Awıl hayalları usı awır turmıs xorlıǵında jasaydı, ginekologiyalıq hám basqa awırıwlarınan emlene almaydı. Bul xorlıqtaǵı ananıń qanatınıń astında balaǵa qanday mehir bolıwı múmkin.

Men bolıp atırǵan úydiń altı jasar balası bar. Men onnan «úlkeygende ne qılasań», dep soradım. «Pıyań bolıp kelip mamamdı uraman», dep juwap berdi.

Qus ushqanda uyasında kórgenin qıladı.

26

Men sóylesken bul awıldıń mektep pitkergen qız-jigitleri- niń aqılı-huwshı hám resetiniń usı baladan artıq jeri shamalı edi.

–Usı awılda qalıp jasawdı qálermediń? – dep soradım men Jámiyladan.

–Nege men bul awılda qalıp jasawım kerek eken?

–Eger usı awılda bir balanı jaqsı kórip qalsań…

–Siz meni sonday oysız dep oylaysız ba?

–Nege bul oysızlıq boladı? Men Nókiske awıldan bardım. Seniń papań da Nókiske awıldan keldi…

–Gáp onda emes. Biziń awıldıń adamlarınıń kóbisi házir Nókiste jasaydı. Meniń atam rayponıń baslıǵı bolǵan. Ol adam tek óziniń emes, pútin awıldıń balaların Tashkent, Samarqand, Ándijanǵa aparıp oqıwǵa kirgizip, solar oqıw pitkergenshe pul berip járdemlesken. Házir olardıń barlıǵı Nókiste. Bir-birine járdem beredi.

–Demek, sen awılda jasawdı kóz aldıńa keltire almaysań. Bul awılǵa kelin bolıp túsken Nókistiń qızları bar. Áp-ánedey bolıp sıyır sawıp, tandır jawıp jasap atırıptı.

–Meniń ózimniń ómirime qoyatuǵın talaplarım basqa.

–Yaqshı. Meniń aytqanımdı kelispegen házil, dep túsin.

–Men de basqasha túsinip atırǵanım joq. Siz kóp kitap oqıǵan shıǵarsız. Ne tuwralı kitaplar oqıysız?

–Barlıq kitaplar bir temaǵa jazıladı. Ómir tuwralı.

–Men mektepte kóp oqıytuǵın edim. Úyde dúnya klassikleriniń eki júz tomlıq kitapxanası bar. Sonnan kóp kitaplardı oqıǵanman. Hayalıńız da kitap oqıy bere me?

–Yaq, ol kitap oqımay jasaydı. Ekewimiz birden kitap oqıy bersek, xojalıqtıń mashqalaların kim sheshedi?

–Biziń atam kommunizm biziń dáwirimizde bolǵan eken, bilmey qalıppız, deytuǵın edi.

–Durıs. Jetpisinshi jıllar seniń atańnıń kommunizmde

jasaǵan dáwiri boldı.

–Siz meniń atamdı qayaqtan bilesiz?

–Ayttım ǵoy, men ǵarrı adamman, burınǵınıń kóp adamların

bilemen. Seniń atańnıń kólge jiberip qoyǵan júzden aslam qara malı bar edi, bir úyir jılqısı bar edi, olardı baǵatuǵın adamları bar edi…

– Bir úyir jılqı – qansha ol?

27

–Jigirma – jigirma bes bas shaması boladı. Biraq ol dáwirde malı seniń atańdikinen de kóp adamlar boldı. Seniń atań zamanınıń isbilermen adamlarınıń biri edi. Narkotik penen shuǵıllanbadı, adam sawdası menen shuǵıllanbadı, adam organları sawdası menen shuǵıllanbadı, basqa sawdanıń bárin isledi.

–Ol waqta organ satıw boldı, degenińizge isenbeymen.

–Isene ber. Men júdá jaman faktlerdi bilemen. Biraq olardı saǵan ayta almayman.

–Zaman sonday bolǵan-dá.

–Awa. Zamanlar hár qıylı boladı. Tek adamlar ózgermeydi. Keshe de usı adamlar edi. Búgin de usı adamlar.

Nadurıs principlerge qurılǵan postsovetlik-ortaaziyalıq ómir qaraqalpaq awıllarındaǵı ómirge aralasıp atırǵan áwladlardı máńgúrlestirip atır.

Bul awıl jaslarınıń psixikasın basıp turǵan taslardı men bılay túsindim. Joqshılıq bul jaslardıń tábiyatın buzıp atır.

Kózin ashıp kórgeni qara miynet penen jetpesinlik bolǵan olar tek aqıl-oyı, bilimi jaǵınan emes, hátte ózlerin uslap-tu- tıwı, psixikalıq kelbeti jaǵınan azǵınlap atır edi.

Barlıq erteklerde ádil zaman arzıw etiledi. Bul arzıwda ádil patshaǵa isenim bar. Bul isenim joytılǵan dáwirde adamlar tirishiliginiń biymániligin oylawdan qashıp jasaydı. Jaslar-

dıń eńsesine bul salmaq eki ese awır bolıp túsedi – olarda ómir tájiriybesiniń joqlıǵı, alǵan tárbiyasınıń nasazlıǵı…

Belgili bir salayatlı iske uqıpsız, tek kóziniń aldında kóringendi urlap-ózlestirip, buzıp-sındırıp jasawdı ǵana biletuǵın jaslardıń sanı kóbeyip atır.

Bular ózleriniń ómirinen qanaatlanbay jasap atır – olar márdikarlıqqa barǵan ellerinde jaslardıń qanday qurǵınlıqta hám házlikte jasap atırǵanın kóredi-biledi. Olardıń júristurısların, qaltalarında aqsha degenniń bopırap júrgenlerin kórip, bular óz ómirinen túńilip ketedi. Solarday bolıp jasawǵa ózlerinde heshqanday shans joqlıǵın denesiniń hárbir ójiresi menen sezedi.

Sonıń menen birge, olar watanında jaqsı jasap atırǵan adamlardı – napák jollar menen ǵana jaqsı jasawǵa bolatuǵının kórip otır. Biriniń etin biri jep, jan saqlap jasap atırǵan adamlardı kórip otır. Olar bul kóz aldındaǵı turmıstan tek

28

ǵana bir juwmaq shıǵara aladı: miynet hám hadallıq penen bul zamanda heshnársege erise almaysań. Demek, ata-babadan sóz qalmaǵan, zamanıń túlki bolsa – tazı bolıp ayaǵınan shalıw kerek… Aqırı, tamaq asıraw kerek…

Kelesheginiń qarańǵılıǵı bul jaslardı pikirlew qábiletinen ayırıp qoyǵan sıyaqlı. Olar bolar-bolmas nárselerge isenip, sulıw soqırlıqta jasawǵa úyrenisip atır, ózleriniń biysharalıǵın moyınlamaw ushın olar bul qarańǵılıqqa qarsı tas atadı

– men kórgen agressivlik olardıń usı halatınıń bir kórinisi edi.

Adam balası ózi qolı jetpegen nárseni jek kórip, biykarlap, ózin psixikalıq jaqtan jubatıwı tábiyiy hal.

Kemden-kem jaslar óziniń miyneti hám uqıbı menen toptı jarıp shıǵıp, bul situaciyadan ústem kele aladı.

Bul jaslardıń bunday ayanıshlı, qorenish halǵa túsip qalıwı – jámiyettiń sociallıq psixologiyasındaǵı negativ ózgerislerdiń birewi. Olar barlıq máseleler nahaq ámeller menen sheshiletuǵın siyasiy-sociallıq dúzimniń sútinlerine aynalıp atır – endi olar basqasha jasay almaydı.

Demek, bul dúzimdi de olardı ózgertpey ózgertip bolmaydı. Bulardan bir-eki kóylek burın tozdırǵan bizler de awıl mek-

tebinen usılardıń dárejesindegi bilim hám mádeniyat penen shıqtıq, biraq, meniń qatarlarımda kóz ashıp kórgenimizden mazmunlıraq ómirge umtılıs bar edi.

Bularda ol joq.

Bekireniń bası tasqa tiymey qaytpaydı.

Usı kóz aldımdaǵı taǵılasıp atırǵan awıl qaraqalpaq milletiniń ruwhınıń watanı.

Usı waqıtqa deyin qaraqalpaqtıń siyasiy hám mádeniy elitası derlik barlıǵı awıldan shıqqan.

Meniń házirgi jaǵdayǵa mınaday bir izahım bar: tırnaǵınan baslap salınǵan imarat qulamaydı – biziń kóz aldımızda úsheginen baslap qurılǵan jasalma imarat quladı. Onıń qarabaxanasınıń arasınan stroymaterial shıǵarıp, qayta imarat qurıw ilahiyda ustalardı talap etedi – bul topıraqta ol tariyqadaǵı insanlardıń kamalǵa keliwine ázelden sharayat bolmaǵan…

Eger búgin normal bazar qatnasıqları ornaǵanında, xalq bunday daǵdarısta jasamas edi. Biraq bazar ekonomikası

29

infrastrukturası óz-ózinen qáliplespeydi, bunıń ushın joqarı hákimiyattıń erki zárúr, al, hákimiyat usı ekonomikalıq xaostan mápdar, mámleketlik apparattıń ekonomika ústinen húkimdarlıǵı olarǵa xalqtıń esabınan jaqsı jasaw imkaniyatın beredi.

Men awqamnıń qulawı menen bul tábiyatı patriarxallıq jámiyet paraxorlıq, aǵayinshillik hám kompetentsizliktiń batpaǵına battı, degen juwmaqqa keliwge májbúr boldım.

20 ásirdiń aqırınıń daǵdarısı meniń kóz aldımda xalqtıń úlken bir bólegin jan talwasası halatına saldı. Ájizlik hám sharasızlıq kóplerdi ómirden túńildirip jiberdi – bul qatlamdaǵı adamlar tirishilikti bahalawdı qoydı.

Adamlar óz mápi ushın hár qanday páslikke baratuǵın halatqa jetti. Adamlar bası birikpey, ádilsizlikke qarsı shıǵıwǵa hám

onı jeńiwge hújjeti jetpegenlikten, ózlerin usınday halǵa túsirdi – nan tabıwdıń haramılıqtan basqa jolı az qaldı. («Zaman haramnıń zamanına aynaldı», degen ibara biziń xalqımızdıń tariyxınıń kóp dáwirlerinde qollanılǵan).

Usı sonday bir ózine hám ózgelerge párwasızlıq hám miyrimsizlik halatında bul ǵáripler ómirdi qanday da bir tús sıpatında qabıllasa kerek – bılamıjar súwretler...

Bul xalqtıń ótmishtegi danaları usı adamlar ushın dástanlar toqıp, dástúrler hám úlgiler qaldırǵan edi. Bul adamlar babalardıń salǵan jolınan shıǵıp, jón aldı qarabaraq ketip

lıq hám estetikalıq tájiriybesi-sabaǵı olar ushın bos sóz. Moraldıń jemiriliwi jámiyettiń turmısına xaos alıp ke-

ledi. Moral bolmaǵan jámiyette ekonomikalıq nızamlar islemeydi, heshqanday keleshekke baǵdarlanǵan joybarlar ámelge asırılmaydı. Bul intellektuallıq azǵınlawdıń baslaması – bunıń sońında bir topar padalılar aldında ne shıqsa da jaypap, óńmenlep, súrip kiyatır…

Bul qızlar ushın bul ómirde barlıq nárse baylıqtan ǵárezli ekenligi aksioma edi.

Jámiyla maǵan kempir apasınıń bir násiyatın aytıp berdi. Jumılǵan judırıqtay bolıp jasawǵa bolmaydı, degen kempirapası, heshkimge heshnárse bermeseń, aldıńa mútáji shıǵıp kelgenniń mútájin pitkermeseń, onday bolsań, adamlar sennen báleni

30