Sagınbay Ibragimov - Sentyabrdin songı kunleri

Alpamıs oǵan óziniń kimligin aytıp, Áshimnen dos bolıwdı hám ózine qáwenderlik etiwdi soraydı.

Alpamıs bul jaqqa kiyatırǵanında at ústinde qalǵıp ketip, sonda qońıratlardıń piri Jayılǵan-babası túsine enip, «atlanǵanda Alla demediń, jolǵa kirgende piyrim demediń, sonıń sazayın tartıp, jeti jıl zindanda bánt bolasań, sonda barıp páklenip zindannan shıǵarsań», degen edi. Alpamıs sonı aytıp, men sol waqıt kelip, zindannan shıqqanımda, seni Tayshıxannıń ornına patsha qılaman, kún kórmegen biybishi Arzayımdı qatınlıqqa alıp beremen, dep wáde beredi. Sonan ekewi – birewi ishte, ekinshisi sırtta, ortaǵa Qudanı salıp, qıyametlik dos tutınadı. Áshim zindanǵa Alpamıstıń awqatına kúnige bir qoydıń etin taslap turatuǵın boladı.

Áshim altı jılda baǵıp júrgen qoyların Alpamısqa awqatqa berip boladı. Bunnan soń ol batırdı elden nan tilenip, jıynap ákelip, baǵa baslaydı. Áshim tandır jawıp atırǵan hayallardan nandı dáslep sorap aladı, sońınan olardıń páttelep koyǵan nanların alıp qashatuǵın boladı.

Sonnan altı ay boldı, sháhárge bir sayıl kelip, qatınlarǵa nan japtırmaytuǵın boldı, degen bunıń xabarı Tayshıxanǵa jetip, párman berilip, qalaǵa sayıl kirgizilmeytuǵın boladı

– sonıń menen Áshimniń bul diywanashılıq jolı da baylanadı. Bunı esitken Alpamıs Áshimge qalmaqtıń bazarınan bir keskir páreńi pıshaq aldırıp, qoydıń qabırǵa súyeginen qızlar shertetuǵın shınqobız dúzetip, sol arqalı óziniń xabarın Tayshıxannıń qızı Arzayımǵa jetkeredi. Áshim Arzayımǵa «Alpamısbatır jeti jıl bolǵan eken, saǵan ashıq bolıp jolǵa shıqqanına,

el shetine kelgende Mástan-mama aldawshılıq penen zindanǵa salıp, sonda jatır, mına shınqobız sol ashıǵıń Alpamıstıń ji-

bergen sálemnaması», deydi.

Arzayım atasınan Dárbent joldı enshige alıp, zindannıń qasına úyin qondırıp, batırdı ózi baǵıp baslaydı. Bunnan soń Arzayım Áshimnen Alpamıstı zindannan shıǵarıwdıń jolın sorasa, ol bunnan úsh jıl burın Qarajan dostın zindannan shıǵarıwǵa kelgenin, zindanǵa tanap taslaǵanın, Alpamıs tanaptı tutıp, Qarajan tartıp, jol ortaǵa kelgeninde, Alpamıs «at bası

qaǵıspas jer bolmas, ya sawashta, ya gúreste bayaǵı zindannan shıǵarıp alǵan aǵańman, dep júrse, sol waqta júzim tómen bolar»,

121

dep, qaytıp túsip ketkeni waqıyasın aytadı. Alpamıs zindannan házir de saǵan da, maǵan da shıqpaydı, bir shıǵarsa onı hám aǵası, hám inisi, elinen shıqqan joldası Bayshubar shıǵaradı, deydi. Sonnan Arzayım atasınan ǵáziyneden Alpamıstıń atı Bayshubardı hám jaw-jaraǵın tilep aladı. Bayshubardıń moynındaǵı patshalıqtan taǵılǵan qırq qulash jipek tanaptı attıń quyrıǵına baylap, Alpamıstı zindannan tartıp shıǵaradı.

Sonıń menen jeti jıl bolǵanda gúnasınan pák bolǵan Alpamıs, qalmaq eliniń toz-tozın shıǵarıp qıyratıp, bul elge Áshimdi patsha qoyadı hám Arzayımdı oǵan hayallıqqa beredi. Men saǵan ashıq edim, nege meni Áshim-káldey bir shopanǵa berip atırsań, meni óziń al, dep jılaǵan Arzayımǵa Alpamıs Áshimniń – Rum qaysarı Shax Abbastıń ulı ekenligin, onıń bul jerge jeti

jasta bende bolıp kelgenligin aytadı.

Usı jerde men mına nárseni oyladım, Petr Grinev patshanıń márhamatı menen baxıtına eristi. Alpamıs – bir Allanıń márhamatı menen, piri Jayılǵan-babanıń jılawdarlıǵı menen, óz kúshi-qúdireti menen ádillik ornatıwshı mádeniy qaharman.

Bul eki ádebiy qaharmanlar – bir-birinen alıs sociomádeniy dúnyalardıń wákilleri edi.

Ekinshi saparınan oralǵan Alpamıs Baysında ózin qalmaqta óldi degen xabar tarqap, elde biylikti qul inisi Ultan alǵanınıń ústinen shıǵadı.

Baybóri-baydıń toqsan úyli qulı bar edi, báriniń negizi bir edi, Ultan-qul solardıń sárkardası edi. Ultan-qul kóshpelilerdiń «at ólse – sawır miyras (ólgen aǵasınıń atın inisi minedi), aǵa ólse – jeńge miyras (qáynisi jesir jeńgesine úylenedi)» degen dástúrin tutıp, «aǵamnıń ornında patshalıq dáwran súreyin, qırq kún toy berip, aq nekesin qıydırıp, sháriyatqa sıydırıp, jeńgemdi ózim alayın», dep Baysın elinde biylikti qolına alıp, biybastaqlıq jolına túsken eken. Taza xan Alpamıstıń ata-anasın, qarındası Xansulıwdı hám ózi joqta tuwılǵan jeti jasar ulı Jádigerdi xorlap qoyǵan eken.

Alpamıs bul háddinen asqan qullardıń sazayın berip, eldiń biyligin óz qolına aladı.

Ruslan «Kapitan qızı» tuwralı – bul haqıyqatında ertek, dedi.

«Alpamıs» dástanı da ertek, dedi ol.

122

Alpamıs Tayshıxannıń qalasınıń xalqın bes kún dawamında bir ózi qırıp taslaydı – buǵan dástandı aytqan jırawlar da, onıń tıńlawshıları da isenbegen shıǵar.

Bul dástanda meniń morallıq-psixologiyalıq jaqtan qabıllay almaytuǵın hádiyselerim bar edi – Qarajannıń dostı Alpamıstıń atın ozdırıw ushın ulı Dosmámbetti hám súyikli Qara atın óltiriwi, Tayshıxannıń qızı Arzayımnıń ákesin óltirgen adamǵa – Alpamısqa ıntıqlıǵı, Alpamıstıń onıń shashınan burap alıp, sıńsılatıp jılatıp, Áshimge beriwi…

JUMA AQSHAMÍ

Bir kúni keshte Ońǵarbay mennen «porxannıń oynaǵanın kórgiń keleme me?» dep soradı. Ońǵarbay qatarlı bizlerden úshtórt jas úlken jas jigitlerden porxan oyınına barǵanı tuwralı aytısqanların esiter edim. «Túni menen uyqılamay otırasań», –

dep eskertti ol.

Centyabr ayınıń basları edi. Miyzan túsip, túnler biraz salqın tartsa da, men inilerim menen baǵdıń ishinde jatatuǵın edim. Túngi saat onlardıń shamasında Ońǵarbay baǵdıń tusına kelip ısqırdı. Men tósegimnen suwırılıp shıǵıp, onıń menen birge kettim. Úydiń ishi ketkenimdi bilmedi.

Awıldıń sırtında Búrkitáliy degen shawdırdıń úyi bar edi. Shawdırlar atı túrkmen bolǵanı menen ózlerin óz aldına xalq sanaydı. Awıldaǵı basqa yawmıt-túrkmenler menen aralaspaydı. Sol Búrkitáliydiń úyine jaqın jerde bir giddiman ǵarrı torańǵıl bar edi. Onı awıl arasında Bayterek dep ataydı. Sol bayterektiń qasında ot jaǵılıp, awıldıń on bes, otız jas aralıǵında jas óspirimleri hám jigitleriniń birazı jıyna-

lıp qalǵan edi. Olardıń ortasında otırǵan qırq jaslar shamasındaǵı sılıńǵır jigit Tursınbay degen porxan eken. Bul shıǵısı biziń awıldıń adamı bolıp, áke-sheshesi ólip qalıp, bul Qaraqum-iyshan qoyımshılıǵına ketip qalǵan. Ertede, balǵalılar Tallıqtıń eki boyında jasaǵan waqıtta, oń jaǵadaǵı ellerdiń qoyımshılıǵı sol Qaraqum-iyshan degen jerde bolǵan. Onıń babaları sol áwliyege qoyılǵan eken.

123

Tursınbay Qaraqum-iyshanda shıyıqshı bolıp júrgeninde túsinde babası ayan berip, pirge qol beriwdi tapsırǵan. Tursınbay ózine pir izlep Xorezm oypatındaǵı barlıq qádemjaylardı aynalıp shıqqan. Xorezmde Besmergen awılı degen jerde jaylasqan Yusuf Hamadaniydiń mazarında bir múddet jasaǵan, Usı jerde

Rásim-baba degen dárwishke múriyd bolıp qol bergen. Ol ózin porxan dep atamadı. Men Rásim-babanıń múriydimen, Rásim-baba – Quda jolındaǵı adam, dedi.

Porxan oyını bolǵan tún piyshembiden jumaǵa óter aqshamı

edi.

Tursınbay ózi tuwralı gúrriń etip berdi. Solardan yadımda qalǵanları mınalar boldı.

Maǵan ákemnen úsh nárse qaldı, dedi ol, sol nárseler maǵan ómirim ushın mánili baǵdarlardı berdi. Men ákemniń qartayǵanda, alpıs jasında kórgen ulıman, maǵan deyin tuwılǵan ul perzentleri shetney bergen, sonıń ushın atımdı Tursınbay qoyǵan eken. Ózimnen úlken eki apam boldı.

Ákem qaytıs bolǵanında men ele on eki jastaǵı oyın balası edim. Dástúr boyınsha ákemniń kóp zatların aǵayinlerimiz aldı.

Bir kúnleri qarasam, ákemniń uslap-tutqan múlklerinen úyde tek bir dana Mákalay patshanıń súwreti salınǵan gúmis teńge, súyek saplı pıshaq hám taspası sabına gúmis tilindileri menen bántlengen qamshısı qalıptı. Qamshınıń sabı ermanı jıńǵıl-

dan edi.

Teńgeni qaltama salıp júretuǵın edim – bir saparı japtıń boyı menen ketip baratırıp, teńgeniń qaltamnan túsip ketkenin sezdim. Qaltamnıń tesigi joq ekenligin anıq bilemen. Órliǵurlı qaltama qolımdı salıp izlep atırman – joq. Hátte qaltamdı awdarıp ta kórdim. Qalay túsip ketti – hayranman. Japtıń ǵırra jaǵasında, qalıń boyanlıqtıń arasında turman. Teńge

dumalap suwǵa tústi me ya boyanlardıń arasına jumalap ketti me – bilmeymen. Dáslep boyanlardıń arasın tintip shıqtım. Sońınan suwǵa túsip, jaǵaǵa jaqın jerlerdi izledim. Teńge tabılmadı.

Sol waqta tek gúmis teńgeni joytıp alǵanıma qıynaldım da qoydım.

124

Men ol waqta bul waqıyanıń mánisin túsinbegen edim. Sońınan oylap qarasam, bul maǵan Alla taalanıń bergen bir nıshanı eken. Sebebi men teńgeni qaltamdı salıp júrgende, mende mına nárse bar, basqalarda joq, degen qıyalda, teńgeniń puwı kóterip, kewlim ál-aspanda bolıp júretuǵın edim. Teńgeniń joytılıwı meni usı hawayılanıw illetinen qutqardı. Bul jerdegi maǵına, bálkim, aqshanıń izinen quwmaw, dúnyaparazlıqtan saqlanıwda da emes – bul ótkinshi nárselerden kewlińdi suwıtıw, dep oylayman endi. Bul hawayı háwesler seni Haq jolınan qashıqlatadı.

Baylıq, biylik, mártebe – bulardıń barlıǵı ótkinshi nárse-

ler.

Allanıń názerindegi nárseler – basqa nárseler.

Saya joq jerde daraq ekseń, suwsız jerde qudıq qazsań, ótkelsiz jerge kópir qursań – usınday jaqsı isleriń Allanıń aldında inabatqa alınadı. Nawrızbay-aǵanı tanıysızlar, sizlerdi de matematikadan oqıtqan shıǵar. Bul kisi orta jaslarǵa kelgennen soń, kózim ázziledi, dep, mektepti qoyıp, sovxozdıń profsoyuz shólkeminiń baslıǵı bolıp isledi. Sol lawazımında sheńgel menen jıńǵıl basıp atırǵan, ishine mal jayılıp júrgen Fayzulla-iyshan qoyımshılıǵın tazalatıp, beton diywal menen qorshattı. Sol isi xalqtıń yadında qaldı. Allanıń aldına barǵanda da sol isi onı Sirat kópirinen aman alıp ótedi.

Al, ákemnen qalǵan pıshaqtıń táǵdiyri bılay boldı. On altı jasar edim. Paxta teriminde júrmiz. Awılǵa gúzde medshkoldıń feldsherlik bóliminiń studentleri keldi. Olardı kómekshiler, deymiz. Bir saparı azanda apam keshte paxtadan soń qubladaǵı awıldaǵı dayımnıń úyine kirip shıǵıwımdı tapsırdı. Keshte paxtamdı ólshetip bolıp, dayımnıń hal-jaǵdayınan xabar alıp,

úyge qaytıp kiyatır edim. Qarańǵı túsip ketti. Aldımnan medshkoldıń úsh jigiti shıqtı. Olar meni toqtatıp, kimseń, neǵıp júrseń, degen biymáni sorawlardı berip basladı. Awızlarınan vinonıń iyisi sasıp tur. Men jiberiń, dedim. Birewi seni jibe-

riw kerek pe, dep, eki qollap pidjagımnıń jaǵasınan buwdı.

Basıma qan tewip ketti – qaltamdaǵı pıshaqtı qalay suwırıp alǵanımdı hám onıń shep qolınıń bilegine tikkesine urǵanımdı

125

eles-qapas bilemen. Ol jigittiń «way!» dep shıńǵırǵan dawısına qosa qolı bosadı – men may topıraqlı jol menen artıma qaramay juwırıp kettim.

Erteńine atızda medshkoldıń bir studenti pıshaqlanǵanı tuwralı xabar tarqadı. Pıshaq jigittiń bileginiń góshine azıraq kirgen, jaraqatı qáwipli emes eken – awıldıń feldsheri tańıp, úsh kúnge jumıstan bosatıptı.

Awıldıń milicioneri – Aǵamurat degen ózimizdiń awıldıń túrkmen jigiti edi, studentlerdi hám muǵallimlerin jıynap, túnde araq iship, biysáwbet júrmewlerin tapsırdı.

Kim pıshaq urǵanın – studentler bilmeytuǵının aytqan.

Biraq meni dayımnıń úyine jumsaǵan hám waqıyanıń qay waqıtta hám qay jerde bolǵanın esitken anam bunı kim islegenin túsindi. Erteńine pıshaq kúnde qoyatuǵın jerimde bolmay shıqtı.

Bul waqıyanı men bılay túsindim.

Qural-jaraq – bul ústemliktiń nıshanı. Qurallı adam – quralsız adamnıń piri. Alla talaa meni bul sınaqtan ótkerip, maǵan basqalardıń ústinen ústemlikke umtılıw jolınan qaytardı, dep túsinemen.

Úshinshi ákemniń kózi – bul sabına gúmis shaptırılǵan órme qamshı edi. Quda maǵan tek usı tańlawdı qaldırdı – qamshı meniń jolımnıń nıshanı hám quralı. Quda maǵan usı qamshı arqalı ilahıy kúsh beredi – men adamlardı emleymen, jin-jıpırlardı alaslayman.

Usı órme qamshı – meniń pirim Yusuf Hamadaniydiń qolıma berip qoyǵan quralı.

Porxan bolatuǵın adamdı periler tańlaydı. Periler adamǵa birew bolıp ta, kóp bolıp ta keledi. Meniń birden jeti perini kórgen waqıtlarım boldı – olar adam súwretinde de, basqa nárselerdiń súwretinde de kele beredi. Peri adamnıń kózine ot bolıp ta kórinedi, qus bolıp ta keledi, ya quyın bolıp kelip, onı orap alıp, alıs jerge aparıp taslaydı. Periler belgi bergen bende Yusuf Hamadaniydiń mazarına barıp túnewi kerek.

126

Xorezmde júrgenimde, túsimde Yusuf Hamadaniy pir ayan berip, qolıma qamshı uslattı – qamshıǵa serlep qarasam, atamnan qalǵan ózimniń qamshım. Men qamshımdı mańlayıma basıp turdım, piyrim maǵan pátiya berdi. Sonan keyin men bir múddet piyrimniń qábiri basında xızmette boldım. Men bul joldan bas tartıwıma bolmaytuǵın edi – porxanlıqtan bas tartqan adam bir bálege ushıraydı, mayıp bolıp qaladı yaki jin urıp ketedi.

Porxan dábin qaǵıp, sheńber jasap aynala basladı. Hár jerdi basqanında dizeleri búgilip, ayaqların artqa sermep jiberedi. Adamlar onıń izine erip, arttaǵı adam aldıńǵı adamnıń iyinlerine eki qolın qoyıp, aynala basladı, sońınan eki búgilip aynalıwǵa qaradı. Porxannıń «Huw – Haq!» degen qıyǵırıǵın adamlar da qaytalar edi.

Men kem-kem basımdı bir duman qaplap atırǵanın seze basladım. Aradan qansha waqıt ótkenin bilmeymen, hár «Húw – Haq!» dep qıyǵırǵanda usı duman seyile basladı – bul juldızlar jerge jaqınlap, túndi kúndizgidey jaqtı etip jibergendey halat edi.

Bir waqıtları Tursınbay torańǵıldıń astındaǵı shıptaǵa taslanǵan kiyizdiń ústine barıp larsa quladı hám ses-semirsiz qaldı. Basqalar da onıń qasına barıp, uzınlarına qulay basladı. Usı jatısımızdan soń aradan qansha waqıt ótkennen soń ózime kelgenimdi bilmeymen. Men esimdi jıynaǵan waqıtta tań saz berip kiyatır edi. Biraq ele juldızlar jap-jaqtı bolıp tu-

rıptı. Ońǵarbay ekewimiz orınlarımızdan turıp, úyge qayttıq. Bunnan soń Tursınbay awılǵa kelmey ketti. Onıń qayda júr-

genin bilgen adam bolmadı.

PIL SÚYEGINEN MINARAMDAǴÍ MEN

Átirapımdaǵı tábiyiy instinktlerdiń húkiminde jasap atırǵan adamlardan hám olardıń turmısınan ózimdi ajıratıp alıw maǵan júdá qıyın boldı – eger olardıń táshwishleri hám qádiriyatları menen jasaytuǵın bolsam, men ózimdi joytıp alarımdı kórip turar edim. Meniń aldıma qoyǵan maqsetim hám oǵan jetiw ushın tańlaǵan jollarım – bulardıń názerinde hawayı birewdiń, yaǵnıy deni durıs emes adamnıń is-háreketleri edi.

127

Qaysı bir nárse meniń kewlimdegidey, meniń kútkenimdey bolmasa, kúygeleklenip, partım shıǵıp qaladı. Sol nárseni men oylaǵannan basqasha islegen – jandúnyamnıń bir qatıp qalǵan qaǵıydasın buzǵan adamdı qabıllay almayman. Bul mendegi psixologiyalıq qasańlıqtıń bir kórinisi edi. Biraq ózimdi átirapımdaǵılarǵa ádil múnásibette jasap atırman dep isendirer edim. Bul ózimniń kózqarasımnan ádilligimniń basqalarǵa ádilsizlik bolıp tiyetuǵın paytların men kórmey jasap atırǵanımdı geyde sezip qalǵanım menen, bul oydı ózimnen alaslar edim.

Átirapımdaǵı turmıs meniń talaplarıma juwap beriwi múmkin emes edi – men usı adamlardıń usı is-háreketlerine beyimlesiwim lazım edi, demek men hár qádemimde jeńilip jasawǵa húkimli edim. Sonıń ushın men átirapımdaǵı turmıstan bóleklenip jasadım – tábiyatım meni tuwılǵan jámiyetimniń ishinde jalǵızlıqqa giripdar etti.

Men adamlardıń arasında jalǵızlıqta, ózim dúzetip alǵan aspanımda hám oǵan asıp qoyılǵan pil súyeginen jasalǵan minaramda jasadım. Meniń tutınǵan principlerimniń bul ortalıqta qabıl etilgen ólshemlerge sáykes kelmesligine kóz juma aldım. Pil óziniń tańlaǵan jolınan bara beredi, qumırısqalardıń onıń ayaǵın shaǵıp atırǵanı oǵan hesh tásir etpeydi.

Men bul ózim jasap atırǵan ortalıqtıń kózqarasınan aqıllı

da, ádil de emes edim, ótkir de, omırawlı da emes edim… Biraq meniń ushın olardıń bahası itibarǵa arzımaytuǵın qáwpek nárseler edi. Olardıń omırawlılıq yaki ótkirlik degen nárse nárseleri – bul ázzini xorlaw hám ayaqqa basıw edi. Bunday háreketlerge tábiyatım jol qoymaytuǵınlıǵı ushın men ayıplı emes edim.

Meniń dúnyanı tanıw hám jámiyettegi óz ornımdı tabıw processim tek óz intuiciyama súyenip keshti. Maǵan aqıl aytatuǵın adamlarım da, kitaplarım da bolmadı. Bul halatta men uyadan túsip ketken temirqanat palapan edim, shańǵa awnap atırıp

– ayaqlarımda turıwǵa hám ilajı bolsa ushıwǵa háreketlener edim. Men ómirimdi hám kásibimdi tiykarlaytuǵın buljımas hám tegewrinli principlerdi sońınan Moskvada iyeledim. Men ósken ortalıq bul principlerdi bere almadı. Jáne bul principlerdi

men sońınan xalq dástanlarınan, biyler hám batırlar

128

tuwralı ráwayatlardan hám revolyuciyaǵa shekemgi shayırlardıń shıǵarmalarınan taptım.

Men sovet ideologiyası túsinik dúnyasın burmalap taslaǵan jámiyette kamalǵa keldim – meniń ortalıǵım ózinshe pikir júritiwge de, óz dárejesinen joqarıraqtan aytılǵan pikirdi qabıllawǵa da tayın emes edi.

Bul átirapımdaǵı ómirdiń mazmunı – erkin jasayman degen adamdı usı ayaq astındaǵı dárejege túsiriwge tayarlanǵan záńgi edi. Bul mazmundı sińdirip atırǵan húkimet ideologiyası – erteklerdegi jeytuǵın ańın kózqarası menen arbap, onı erk-ıqtıyarı- nan ayırıp, demine tartatuǵın áydarha edi.

Sovet modeliniń insan tábiyatına juwap bermeytuǵın múnásibetleri jámiyetti tunshıqtırıp tasladı – jasalma qádiriyat-

lardı qorǵaw naádil usıllardı talap etti.

Jámiyettiń basqarıw sisteması negativ tańlaw principine qurılǵan edi. Basqarıwshılar toparı lágenbardar, óńmensiz hám biyhuwda háreketlerge tańılǵan kimselerdiń ordasına aynaldı. Aqır-ayaǵında usı ózi jasap atırǵan jámiyettiń ótmishine itibarsız hám keleshegine biypárwa tirijanlar ózleri minip otırǵan shaqanı jerge shawıp túsirdi.

Jaqsılıq penen jamanlıqtıń orınları almasqan jámiyette hámmege qıyın boladı eken – jaman jaqsınıń ornında qıynaladı, jaqsı jamannıń ornında qıynaladı. Usı dúnya tanımlıqmorallıq bılǵasıqlardıń aqıbetinde óz keleshegi ushın qorqınısh (repressivlik apparat aldındaǵı qorǵanıshsızlıq), óz ómiri ushın juwapkershilikti moynına alıwǵa qajarsızlıq, óz ómirin ádil bahalawǵa batılsızlıq… hámmeniń basında boldı.

Bul jámiyettiń adamları turmıs qıyınshılıqların jeńe alatuǵın, nadurıs háreketlerden ózlerin qorǵay alatuǵın gúressheńler emes edi.

Bul dáwirdegi el basshıları usı ózleri kótergen bayraqqa

otqa jaqınlatpay, qıstıń suwıǵında búrseńletip qoydı. Sol otqa jaqınlay almay jasap atırǵan adamlardıń kókireginde pısqıp atırǵan shala Andropovtıń siyasatı nátiyjesinde ot bolıp aspanǵa jalınlap, keshegi ottıń basındaǵılardıń kú-

lin shıǵardı. Sol dáwirde paxta isinde keshe deminen at úrkip, adamlardı bir shıbıq penen aydap júrgen qaraqalpaqtıń basshılarınıń heshqaysısınıń ózlerin qosıp jazıwlarǵa hám basqa

da kózboyamashılıqlarǵa májbúrlegen tártiplerdi hám basqarıw sistemasın ayıplawǵa aqıl-oyı jetpedi, olar tek bir-birin satıwdan basqa hesh intellektuallıq háreketke salayatlı bolmay shıqtı. Ózleriniń mayda esaplarında danıshpan olar, úlken esaptı – jámiyetlik problemanı sheshiw kerek bolǵan waqıtta kótere sawlat, gewek gewdeler ekenligin kórsetti.

«Bizler bilemiz, bizler sheshemiz», deytuǵın ózine isenimli adamlarǵa isenimsizlik mende erte oyandı. Qońsımız Sultanbekbaslıq sonday adamlardıń biri edi. Kempirler onıń kolxoz baslıǵı dáwirindegi jawızlıqların, qız-kelinshek, demey, qamshınıń astına alıp, atızǵa quwatuǵınların aytıp otıratuǵın

edi. Endi bul adam barlıq jerde tórdi heshkimge bermey, ózi biylep-tóslep sóylep, úlkenlerdiń ómirinen kúlkili waqıyalardı aytıp berip otıradı. Ol keshe óziniń hamalı ushın xalqqa azap berdi, biraq sonı búgin hesh esine almay jasap atır edi. Al adamlar keshe sen mınaday jawızlıq etip ediń, dep onıń betine baspaydı.

Edige de ózinen jası kishige «siz turıń, biz sóyleymiz» degen. Biraq dástúriy jámiyettiń kósemleri óz salayatı hám uqıbı menen xalqtıń ústine shıqqan, xalq qabıllaǵan adamlar edi. Sovet sistemasınıń basshıları joqarıdan repressiv apparat tárepinen tayınlanǵan, sol apparattıń mápi ushın xalqtı hárqanday xorlıqlarǵa salıwǵa tayar adamlar boldı.

Mende usı adamlardı baqlaw tiykarında bul lágenbardarlar taypasına nápret qáliplesti. Men olardı moynında adamlardıń nahaq kózjasları júk bolıp turıp, ózleriniń basına is túskende adam sıpatında qayǵıra alatuǵınlıǵı hám kewillerin

kótergendey bir nárse bolǵanında, adam qusap quwana alatuǵınlıqları ushın jek kórdim. Olardıń adam sıpatında qayǵırı-

wına hám quwanıwına meniń hesh qayılshılıǵım joq edi.

Usınday nasaz basqarıw sistemasına iye bul jámiyet kóz aldında Aral teńiziniń joq bolıp baratırǵanına aqılı alıspay jasadı. Sebebi xalqtıń húkimetke tásir jasaw imkaniyatı – keri

130