Sagınbay Ibragimov - Sentyabrdin songı kunleri

Saǵınbay IBRAGIMOV

SENTYABRDIŃ SOŃǴÍ

KÚNLERI

Povestler

NÓKIS 2022

SENTYABRDIŃ SOŃǴÍ KÚNLERI

Povest

JÁMIYLA

Taldırmash boylı, aqqubadan kelgen sulıwshıq qız edi ol. Nókistiń kóshelerinde talay márte jollarımız duslasqan da

bolar, biraq bir-birimizge itibar bermey óte bergen shıǵarmız. Aramızdaǵı jas parqı sonı taqaza eter edi.

Maǵan bul bardamlı xojalıqta ósken on toǵız jasındaǵı qızdıń qarapayımlıǵı unadı. Ádette, bunday baylıqtıń ortasında ósip atırǵan qızlar tez er jetedi, ómirdiń qızıqlarına erte kirisedi. Kóbisiniń pul tabıw jolında heshnárseden tayınbaytuǵınlıǵı mańlaylarına jazılıp turadı. Jámiylada bul tańbanı kórmedim.

Ózine minásip nárselerdi ayırıp biledi.

Sentyabr ayınıń sońǵı eki háptesinde, hawanıń ashıq-jarıq kúnleri alıstaǵı bir awılda birge boldıq. (Bizlerdiń bul sergeldeńligimiz húkimettiń óziniń ekonomikalıq biysharalıǵın jabıw ámelleriniń biri edi. Nókistegi byudjetlik mákemelerdiń xızmetkerleri jazda ǵawashanı otaydı hám gúzde paxta sın terip beredi).

Jámiyla ózine jarasa aqılı hám ustamlılıǵı penen meniń dıqqatımdı tarttı hám meniń qasımda iybe hám inabatın saqlap, ózin tuta bildi. Meniń jasap atırǵan dúnyamnan júdá hám alıs bolǵan qız azǵana kúnniń ishinde jaqın adamıma aynaldı. Bul meniń ózimdi tańlandırǵan hádiyse boldı. Ondaǵı tábiyiy sezimtallıq onıń maǵan múnásibetlerinde belgili bir bálentlikte qala alıw imkanın berdi, basqasha bolǵanında – eger onıń minez-qulqında erkinlik jetispegende de, yaki bul erkinlik shennen shıǵıńqırap ketkende de, bul qız maǵan unamas edi.

3

Ózin uslap-tutıwı, is-qıymılları hám sóylegen sózlerinen erke óskenligi sezilip turadı. Birinshi ret paxta teriwge kelgeni eken.

Ruwzgershilik babında ol bul jerdegidey qıyınshılıqlardı kórmegen – keshte atızdan kelip, ózleri qudıqqa barıp, flyagti arbashaǵa tiyep suw ákeledi, onı daladaǵı qazanǵa ısıtadı, sonday mashqalalar. Nókiste bárha ıssı suwǵa qolın malıp ósken qızdı awıldıń turmısı, alıs jollar, naqolaylıqlar dáslebinde albıratıp tasladı, biraq, adam balası nege kónlikpeydi, ol ásteáste bul jerdiń sharayatına da úyrenise basladı.

Bir bayqaǵanım, onda, eger zárúrlik bolsa, sol islewi shárt nárseni islewge ǵayrat bar edi (men adamlarda usı qásiyetti joqarı bahalayman, bul – kerek waqıtta silkinip joqarıǵa qurıq taslawǵa adamda jedel hám jiger bolıwı...). Ol óziniń basqalardan kem qoyılıwına hám kemsitiliwine janı tózbeytuǵın qız edi.

Men onıń káypiyatınıń hár muqamǵa dóniwlerin kóp baqladım. Geyde bul jerdegi qara jumıs jalıqtırıp, úyin hám Nókistiń kóshelerin toltırıp júriwlerin saǵınıp, kewilsizlenip, iyni

túsip qaladı, biraq jas jan, tez ózin qolǵa alıp, mashqalaların umıtıp, qaytaldan jigerlenip, oyınshıllanıp ketedi. Usınday paytları ol oǵada súykimli edi.

Bul onıń jaslıǵı – aldındaǵı ómiri ǵana kózine kórinetuǵın paytı, usı aldındaǵı ómir onı shaqıradı, úmitwarlıǵı menen quwandıradı. Bul onıń ómiriniń qumırınıń nápesindey biyǵam hám baxıtlı demleri...

Bálkim, bul birinshi ret úyinen alıs shıqqanında, kúndelikli ortalıǵınan basqa sharayatta, oǵan qay bir mánide aldanatuǵın, qay bir mánide arqa súyeytuǵın adam kerek boldı – sol rolge men túsip qalsam itimal.

Jámiyla men qızıqqa sawalǵa tutatuǵın kóp qızalaqlardıń biri edi. Usı tez járdem emlewxanasınan kelgen onıń qatarı medsestra qızlar meniń bul kúnlerdegi aldanıshım boldı.

Meniń sawallarım olardıń ortalıǵında ulıwma sóz bolmaytuǵın nárselerge baylanıslı edi.

Bir xalqtıń atın kóterip, bir tilde sóyleskenimiz benen, bul qızlar menen men turmıs tájiriybemiz hám mádeniy qádiriyatlarımız júzesinen basqa-basqa dúnyalardıń adamları edik. Bul qızlardıń kózge taslanatuǵınları – Jámiyla sıyaqlı bardamlı xojalıqlardıń ashıq minezli, erkin hám jedelli qızları

4

boldı. Maǵan unaǵanı, olarda mektepte alǵan bilimleriniń qorenishliligine qaramay, átirapındaǵı turmıstı serli kóz benen bahalap, durıs juwmaq shıǵarıw qábileti bar edi. Bul qızlar qulaqlarına aytılıp atırǵan erteklerge isenbeydi. Olar ózleri jasap atırǵan turmısta barlıq problemalar pul arqalı sheshiletuǵının jaqsı biledi.

Qálegen ortalıqta hám situaciyada meniń adamlar menen múnásibetlerimde ómirlik poziciyam hám strategiyam túsinikli hám anıq edi – men ózim menen ózim bolıp qalıwım kerek: biygúna qol baylamay, qazanıma hadal as salıp, inabatımdı saqlap jasawım kerek (meniń ómir jolımda ushırasqan, pazıyletleri menen meniń júregimdi jawlap alǵan adamlar ádalatlı hám janı taza insanlar boldı).

Meniń ómir jolım, bul jolda tapqanlarım hám joytqanlarım meniń basqasha bolıwıma jol qoymas edi – men atı ozbaytuǵın, tonı tozbaytuǵın aq kókirek bolıp qala beremen. (Bul maqaldıń mánisi sol – atıń shappasa, atıńdı ozdırıw ushın ábjillik hám ǵárremlik kerek boladı, bárha taza ton kiyip júriw ushın da qurı qara miynetiń jetkiliksiz boladı hám sonda kúnde tonın jańalap júrgenler bunıń ústindegi tonı tozbaydı, dep seni muzayqa etedi...).

«Hey sen, qońıratlı qız, janım Arıwxan,// Qızıl qapı aldında irkildiń nege? //Sıǵalap turǵandı qoy tal arasınan, // Jeter tartınǵanıń, kir ishkerige...» Negedur bul kúnleri usı qatarlardıń áháńiniń tásiri menen júrdim. Mende usınday

káypiyat boladı hám bunıń ushın bul meniń sanamda qaytalanatuǵın qatarlardıń mánili bolıwı da shárt emes, biraq sol áháń kewlimniń bir tarlarına túsiwi kerek... Bul rettegi bul áháńniń bendesi bolıp qalıwımnıń sebebi, men usı qatarlardı Jámiylaǵa taqmaqlap aytıp berdim – ol hesh nársege túsinbedi. Bul qatarlardı kim jazǵan, kim kimge aytıp turıptı, mánisi ne

bul qatarlardıń – bulardıń barlıǵı bul qızdan alıs materiyalar edi.

Meniń bir bayqaǵanım, qaraqalpaq qızları tunshıqtırıp qoyılǵan háwesleri boyların órtep boy jetedi hám birinshi kózine ısıq kórinip ketken kóldeneń kók atlınıń basıbaylısı bolıp qaladı... Demek bul xalqtıń qaysı bir jazılmaǵan dástúrleri hám úrp-ádetleri qızlarınıń usı xarakterin

5

qáliplestiredi – men bul máseleni arnawlı izertlemedim. Olar boz dumannıń arjaǵındaǵı buwaldır kelesheginiń barlıq máselelerin bir qádem – turmısqa shıǵıw, bir erkekkindiktiń shalǵayına asılıw menen sheshejaq boladı, biraq... kóbinese bul másele ol jol menen sheshilmey qaladı.

Men olardan «Internatta» degen gúrrińdi, «Eski mektepte» hám «Mıńlardıń biri» degen povestlerdi oqıdıńlar ma, dep sorar edim. Heshqaysısı oqımaǵan bolıp shıqtı.

Haqıyqatında, bul qızlardıń ortalıǵı ushın kitap oqıwdıń zárúrligi joq, olar ózleriniń sociallıq múnásibetleri ushın zárúr informaciyanı basqa kanallar arqalı aladı (alamannıń ortasında jekkelikti tańlaǵan men kitap arqalı alaman). Olar kóp ǵana turmıs jaǵdaylarında mennen tájiriybeli hám mennen aqıllıraq is tuta aladı. Bul óz mashqalaları dárejesinde ózlerine pisentli, ómir jolında shabatuǵın attay meni jiber, dep julqınıp turǵan jedelli hám ǵayratlı qızlardıń ishki sara-

yına ózimniń ólshemlerim menen aralasıwımnıń hesh hám ornı joq...

Al, bul ótken ásirdiń otızınshı jılları dóregen qaraqalpaq prozasınıń dáslepki shıǵarmaları usı kúnleri meniń kewlimde

bılayǵı ómiri de kisi esiginde ótiwi múmkin bolǵan áptada balalar sovet mektebinde hám internatında ashlıq azabınan qu-

Mırzaǵaliy Dáribaev, Ámet Shamuratovlar... olar jasawǵa asıqqan adamlar edi. Olar otız jaslarına jetip-jetpey qaraqalpaq ádebiyatında jańa janrdı – proza janrın dóretti, dástúriy mádeniyatta jańa bir estetikalıq shekti ashtı. Biraq táǵdir olardı Dante aytqan ómir ortasına jetkermey, ómirlerine noqat qoyıp jiberdi (kimi hawa apatınan, kimi stalinlik repressiyalardan jazım boldı). Ulıwma usı áwladtıń adamların men bul xalqtıń prometeyleri sıpatında kóremen.... (Bir waqıtları usı personajlar tuwralı roman jazıwdı oylaǵanman – qaharmanlarım

Sádirbay Máwlenov penen Shámshet Xojaniyazovlar sıyaqlı el

6

aralap sóz jıynawı kerek edi. Bunda men pútin bir xalqtıń dúnyaqarasındaǵı burılıstı súwretleyjaq edim. Bálkim, jazarman...)

Bul jerde mına qızlar menen sóylesip, olardıń qızıǵatuǵın nárseleriniń neler ekenligin kórip, házir de xalqtıń psixologiyasında hám pikirlewinde usınday bir burılıstıń júz berip atırǵanlıǵın jáne bir márte sezindim.

Meniń óz dáwirim tuwralı túsinigim qáterjámlikten alıs edi. Óz waqtında kommunistlik dúzim tariyx saxnasınan joǵalıp baratırǵan xalqtı hayatqa qaytarǵan bolsa, bul dúzimniń qulawı hám bir álemejuwa siyasiy-ekonomikalıq dúzimniń ornawı elde degeneraciyalıq jıqqındı ashıp jiberdi. Bul transformaciya tuwralı meniń ulıwma xabarım boldı, biraq ózimdi bul process tuwralı oylawdan qashırtıp kiyatır edim – jáne bir márte bul tragediyanıń aldında ózimniń sharasızlıǵımdı seziniwge májbúr boldım. Mine, usı qızlar bul xalqtıń mádeniy baylıqlarınıń tutınıwshıları – Nájim Dáwqaraev hám Ibrayım Yusupovlar usı qızalaqlar ushın mádeniy baylıqlardı dóretken... Álbette, bul meshanlıq ortalıq mádeniy baylıqlardıń jasaytuǵın sferası emes, bul qádiriyatlardıń qaznası mısal intellektuallıq elita

bar, usı áziyzler xalqtı ruwxıy mánide saqlap qaladı, dep ózimdi jubatıwım múmkin. Biraq men jubana almas edim. Sebebi qárejetli qatlamlardıń ómir baǵdarı xalqtıń keleshegin belgileydi – al olardıń qanına pikirsizlik hám lágenbardarlıq

sińip baratır...

«Mıńlardıń biri» povestin oqıp otırıp, jigirmalanshı jıllardaǵı xalqtıń turmısın ózim aralasıp júrgendey bo-

lıp kóz aldımda kóremen. Bul dáwir tuwralı sociologiyalıq yaki kulturologiyalıq izertlewler júrgizilmegen. Baskakovtıń túsirgen etnografiyalıq filmi joǵalıp ketken. Endi sol dáwirdiń

adamları dóretken kórkem ádebiyattan basqa meniń qolımda hújjet joq – biraq bul gúwalıqlardı ideologiyalıq perdeden arshıp alıw kerek.

Bul shıǵarmanıń avtorı ózi súwretlegen shopanlıq turmıstı basınan ótkergen, kóp epizodlar ózi gúwası bolǵan waqıyalar...

Men bul povesttiń personajlarınıń psixologiyasınan, oypikirlerinen hám is-háreketlerinen kelip shıǵa otırıp, sol dáwirdi qıyalımda janlandıraman. Bul shıǵarmada adamnıń

7

tábiyatın túsiniwge júdá hám qol keletuǵın epizodlar bar. Usı situaciyalardı kóz aldına keltirip, bul personajlardıń sol paytlardaǵı ruwhıy halatın sezingen adam... ol ómirge basqasha kózqaras penen qaray baslaydı.

Erjan-sıypańnıń shopanı Jiyemurattıń kórgen kúni – adamnıń sharasızlıq hám basıbaylılıq halatı... Kisiniń esiginde júrgennen soń ózinde ıqtıyar joq, bosanıwına jigirmalaǵan kún qalıp turǵan kelinshegin jalǵız taslap, bayarınıń qoyın baǵıp ketiwge májbúr.

Kelinshegi bolsa, bosanǵannan soń erteńine-aq suwın ózi ákelip, otın ózi jaǵıp, turmıs qısqısına túsedi, sonnan «búytip

júrip kúnim keshpes, ólsek te, tiri bolsaq ta bir bolayıq» dep, balasın arqalap, jigirma bes shaqırım jerdegi Jiyemuratqa piyada keledi...

Usı jerde bir psixologiyalıq detal – Jiyemurat kelinshegi kelgen kúnniń erteńine azanda qoy baǵıp ketkende, kelinshek penen Erpolat túnde qasqır zayalap ketken qoylardı jayǵastırıwǵa qaladı – kúyewindey ǵáriphal hám mántirsek emes, ǵayratlı hám qajarlı Erpolatqa kelinshektiń ańsarı awadı, kelinshektiń liy-

kinli kózqarasları Erpolattıń ishine tútinsiz ot jaǵadı...

biraq Erpolat bir táǵdirdiń aydawında júrgen joldasınıń kózine shóp salıwdı ózine minásip kórmeydi.

Bul shıǵarmada súwretleniwine qaraǵanda, revolyuciyaǵa deyingi dáwirde qaraqalpaqlarda nekege deyingi seksuallıq qatnaslarda belgili bir mánide erkinlik bolǵan. Jigitlerdiń sóylesip

júrgen qızlarına túnde ergenekti taydırıp barıwları dástúr esabında qabıllanǵan – túnde qara úyde Miyrigúl ata-anası menen birge jatadı, Erpolat qızdıń ata-anası uyqıǵa ketti-aw, degen shamada barǵanında, Miyrigúl ózi esikti ashıp kirgizip aladı...

Sovet dáwiriniń puritanistlik moralında tárbiyalanǵan maǵan dáslepki waqıtta bul dástúr ersi hám múmkin emestey bolıp kórindi. Qızǵa urın barıw dástúri tuwralı men Sábit Muqanovtıń «Móldir muhabbat» romanı sıyaqlı qazaq jazıwshılarınıń shıǵarmalarınan oqıǵanım bar edi.

Sońınan, baspada islep júrgenimde, bir Tashkent wálayatında jasaytuǵın qaraqalpaq jazıwshısınıń povestinde usınday seksuallıq erkinlik epizodın ushıratıp, bul epizodtıń qaraqal-

8

paqtıń morallıq kelbetine qatnası qalay bolar eken, degen oy menen, bul bir háwesker qálemkesh jazǵan shıǵarmanı ádebiylestirgen Ismayıl Qurbanbaevqa bardım – ol dástúriy turmıstı azıraq bolsa da kórip qalǵan jasıúlken adam edi. Onıń sondaǵı túsinik beriwinshe, biziń patriarxallıq turmısımızǵa seksuallıq erkinlik tán bolǵan. Biraq, bul jaǵdaydıń ózine ılayıq shegaraları bolǵan – máselen, qız ekiqabat bolıp qalsa, jigit minnetli túrde qızǵa úyleniwge májbúr bolǵan. Eger úylenbese, qızdıń aǵaları qarındasın masqara qılǵanı ushın ol ji-

gitti jaman jaǵdayǵa duwshar qıladı...

(«Alpamıs» dástanında Alpamıs Barshın menen nekeden burın aqshamlasadı. Bul seksuallıq erkinlikti «Mıńlardıń biri»ndegi Aqsulıw-báybisheniń «tońqayıwǵa úyrengen kótim» degen frazası dál beredi...)

Jáne bir meniń ushın psixologiyalıq jaqtan seziniwim zárúr bolǵan teńsizlik hám huqıqsızlıq halatı – jası alpıstaǵı Hákimbay-aqsaqaldıń on altı jasar Húrziyanı bes hayalı ústine toqallıqqa alǵanı.

Húrziyanı qolǵa túsiriw ushın Hákimbay-aqsaqal onıń jigit aǵası Aytbaydı márdikarlıqtıń dizimine ildiredi.

Anası «azamatımız sen ketseń, biziń kúnimiz ne keshedi, nashar bala – túbi jat jurtlıq, qayda júrse de aman bolsın», dep, balasın márdikarlıqtan qaldırıw ushın qızın aqsaqalǵa beriwge ekewin de kóndiredi.

Usı waqıttaǵı Aytbaydıń psixologiyalıq halatın seziniw kerek – er jigit bola turıp, sharasızlıqtan qarındasın xorlıqlı turmısqa kózkóreki jiberip atır. Ózi márdikarǵa ketse

de bolmaydı – anası menen qarındası isherge tamaq tabalmay xor boladı... ishinde narazılıq bar, biraq basqa jol tabalmay turıptı. Sońınan aqsaqal, xalqtıń dástúri boyınsha ózi kúyewlep qızdı alıp ketiwge kelmey, bir diyqanın ógiz arba menen jibergeninde, «nege bizdi bassınadı», dep, qarındasın bermey qaladı. Onıń ishindegi narazılıq nege xalqtıń dástúrin tutpaydı, degen sebep penen sırtqa shıǵadı. Sonnan Aytbay «el ishi – altın besik, el ishinde otırıp ashtan ólmes», dep, kempirin taslap, qarındasın alıp qalaǵa qashıp baratırǵanında, aqsaqaldıń adamlarınıń qolına túsip, ózi márdikarǵa aydalıp ketedi, qarındası aqsaqaldıń pánjesine túsedi.

9

(«Mıńlardıń biri» professionallıq kózqarastan, álbette, shedevr emes, kompoziciyalıq jaqtan shashırandılıq bar, syujette lakunlar bar, teńewleri kórkemlikten alıs hám kúlkili... Bunı túsiniwge boladı, avtor hawa apatınan otız úsh jasında mezgilsiz qazalanıp, povest juwmaqlanbay qaladı. Ol qaraqalpaq tilindegi prozanıń dáslepki tájiriybesi hám xalq-

tıń revolyuciyaǵa shekemgi sociallıq tájiriybesiniń bayanı sıpatında qunlı).

Men nege bulardan bul shıǵarmalardı oqıdıńlar ma, dep sorayman – olarda súwretlengen usı jaslardıń ata-babalarınıń ayanıshlı turmısı Ayaz-xannıń sharıǵınday meniń kóz aldımnan ketpeydi.

Jarımshı ákesin bay urıp óltirgennen soń, isherge tamaq tappay, anası hám emiziwli úkesi menen tentirep ketip baratırǵan on eki jaslarındaǵı Tóreshtiń jawınlı gúzdiń túninde tońǵan suwıǵın denem menen sezinemen.

Men bul qızalaqlarǵa usı shıǵarmalardıń mazmunın aytıp beremen. Olar maǵan ózleri kórip atırǵan Qubla Koreya hám Túrkiya seriallarınıń mazmunın aytadı. Olar maǵan usı seriallardıń qızıǵıraq ekenligin dálillewge urınadı.

Jámiyla menen paxtaǵa barǵanımızdan soń ekinshi kúni tanıstıq. Qatar jallarǵa túsip qaldıq.

–Qızıq áńgimeler aytıp beriń-dá, – dedi ol balalıǵı qalmaǵan dawısı menen.

–Ne tuwralı aytıp bereyin. Maǵan qızıq nárse saǵan qızıq bolmawı múmkin.

–Siz ayta beriń. Qızıq bolmay baratırsa, bul qızıq emes, dep aytaman.

–Yaq, olay bolmaydı. Sen áwele maǵan óziń tuwralı aytıp ber. Seniń kim ekenińdi bilsem, seniń menen qay temada sóylesiwdi biler edim.

–Kórip turǵanıńızdayman. Mektep. Medkolledj. Jumısqa kirgenim jaqında...

–Yaqshı. Bir soraw beremen. Soǵan juwap bereseń. Máselen, geyde óziń menen óziń qalatuǵın waqıtlarıń boladı. Sol waqları

ne tuwralı oylaysań? Ol oylanıp qaldı.

10