Ibrayim Yusupov - Garri tuttagi guz

61

Usı texnikadan ónimli hám puxta paydalanıp, jıl sayın paxtadan joqarı zuráát alıwshı M. Gorkiy atındaǵı, «Qızıl Ózbekstan», «XXI partszd» sıyaqlı kolxozlar egis jerlerdi keńeytip kartalap barıwdı tegislewdi jer isleri mádeniyatınıń eń áhmiyetli baslaması dep, kompleksli mexanizaciyadan tabıslı paydalanıwǵa keń jaǵday tuwǵızıwdıń bir jolı sıpatında qaraydı.

Meniń esime Tórtkúlde bıyıl erte báhárde bolıp ótken aldıńǵı paxtakeshlerdiń keńesi túsedi.

Mexanizaciyanı meńgeriw ıshqında biriniń izinen

jolǵa jaqın jaǵına terek egip, chayxana qurıw haqqında olar bizge keńes berdi. Házir kórsen asfalt boyındaǵı sol qabatlasqan góne ırashlardıń astı paxtalıq egis jerge aylanǵan. Bunıń bári bir buldozerdiń bir neshe kúngi ǵana islegen jumısı! Bul jańadan islegen kálemniń jolǵa jaqın jaǵı házir qalıń terek, tereklik ishinde, salqın suw boyında chayxana jayı— shoferlar menen jolawshılardıń ház etip dem alatuǵın jeri boldı.

62

Jerdi planlastırıw, paxta uchastkaların jıl sayın keńeytip barıw, tegislew islerine kóp orınlarda ne kesentlik qıladı? Bul ayırım kolxoz hám sovxoz

basshılarınıń sıltaw etkenindey «kúshtiń kemisliginen, qoldıń jetispewinen» emes, bálkim, bul

iske olardıń jeterli áhmiyet bermewinen, mına ırash biziń ata-babamızdıń kózin kórgen, al mına awıl sırtındaǵı dalanlıq áyyemnen beri bar, bulardı mennen burınǵı basshılar da búzbaǵan. Mına paxtalıqtıń ishinen ótip turǵan qıysıq gúzar jol men tuwılmastan burın usı jerde bolǵan, endi bunı buzıp ne qılaman? «degendey» qayır tewip qalǵan túsinikler ele biziń biraz bólim baslıqlarımız benen brigadirlerimizde bar.

jumıs qol miyneti menen islenbesin! Hámmesi— mexanizaciya menen!» degen dáwirimizdiń ullı xalıqlıq uranın tabıslı iske asırıwǵa at salıw bul segiz komsomolectiń eń baslı maqseti. «Kelesi jılı biz kolxozımızdıń egis jerin anaw jatırǵan Sarı atawdı

63

komsomollıq hújdanı menen shın berilip kelgen azamat jigitler.

Olar miynetke de, oqıwǵa da, jumısqa da, úyreniwge de, ómirge de kommunistlik qatnas jasap atırǵan jigerli, kewilli miynet súygish jaslar.

Olar; Ótemurat Dáwletmuratov (brigada baslıǵı), Xalmuratov, Jańabay Eshmuratov, Bazarbay Toqbaev. Allambergen Ábdikarimov, K. Nurımbetov,—bular Xojelidegi Engels atındaǵı kolxozdın nawqıran mexanizator jigitleri. Bul segiz komsomol aǵzasınıń jaqsı baslaması qosıq penen táriplewge arzıydı.

«At sabıltıp» keldim sizge alıstan, Harmasın aytqanım naǵız er bolsın. Xátepten jer ashqan segiz arıslan, Ashqanıńız qutlı mákan jer bolsın.

Suw júrgizip qarsaq jortpas qalıńnan,

Isi menen duyım jurtqa tanılǵan.

Tábiyat hám táslim bolıp jalınǵan,

Sizdey mártke janım pidaker bolsın.

Ótemurat ákeń jaqsı kisi edi. Atqarǵanı mudam xalıqtıń isi edi. Tap ózindey shın perzentti kúsedi, «Atasına tartqan eken» der bolsın.

Ayıp etpeń, aytpadı dep basma-bas,

Segiz jigit bári ǵoshshaq bári jas.

Kórse ashıq bolar hár bir qarındas,

Jigit bolsa sonday qız súyer bolsın.

Juyrikler sharshamas jol alıs bolsa,

Jigit sol; eline qol qabıs bolsa.

Xátep toǵayında jolbarıs bolsa,

Tezden óz basınıń ǵamın jer bolsın.

64

Segiz traktorshı bular bilseniz, Segiz shofer tayar jolǵa júrseńiz. Segiz raketanı «ertlep» berseńiz, Juldızdan aylanıp bir keler bolsın.

Jas Leninshi segiz batır komsomol, «Bel, ketpenin azat bolsın hámme qol. Mexanizm—buǵan barar tuwra jol», Degen uran sizge kúsh jiger bolsın.

Suw tiymegen jer kóp qaraqalpaqta. Ekseń órre turar egin hám paxta. Segiz márt patlenip Xojeli jaqta, Jaslarǵa bir úlgi kerseter bolsın.

Japan dúzde jis toǵaydı qoparıp, «DT—eliw tórtti» saldı aparıp. Tıńda sawash qurǵan jaslar toparı, Wáde-ıqrar menen isler teń bolsın.

Jaslıq talwasların ziyneme-ziyne, Talpınsaq ómirden etpesseń giyne. Bir taban jer ashsań sol hám ǵáziyne,

Pazna tiymegen jer kemde-kem bolsın.

Jaslıq ǵayrat jumsamasań bos keter, Biydáwletlik ılańına dus eter. Miynet etseń eldiń waqtın xosh eter, Jumırı bilek, túriniwli jeń bolsın.

Jańa jerden jıyıp jańa zúráát. Xalıqtan alǵıs alıw qanday ráhát! Táriypiń jazbasqa mende joq taqat,

65

Egis jerler hasıl bolsın, keń bolsın.

El aylansın eldiń qız hám ulınan,

Kewli tolı kommunizm nurınan.

Yoshlanıp noyabr Plenumınan,

Qolǵa alǵan isler sátli—oń bolsın.

1963-j May, Xojeli.

PUBLICISTIKA

TARAS TAWÍNDAǴÍ OYLAR

Taras tawına mingen adam, meyli qanday kásiptiń

jóninde oylamawı múmkin emes. Máselen, ol adam, mine «Nekrasov» paroxodınan túsip, óziniń kóriwge kópten berli árman etip júrgen dárya jaǵalawına shıǵadı. Bul jańalıq Kanev tawı dep te, Taras tawı dep te ataladı. (Sonǵısı—Taras Shevchenko usı tawdıń basına jerlengennen keyin berilgen at.) Dnepr ústinde muzday tınıq hawa kewil sergitip, ráhátke bólewshi jarqıraǵan

atırǵanday. Bunda qus balasınan tek búlbiller ǵana jasayma deyseń: olar atqan tańdı qarsı alıwǵa biribirin asıǵıs oyatıp atırǵanday tınımsız sayrasadı.

Uzınnan úzaq teksheli tar soqpaq penen tóbelikke kóterilgen sayın qaraltım kógis dárya suwı alıslarda

66

shubalıp aǵadı. Al, Dneprdiń arǵı júzine sarǵısh qum ústinde ósken qızıl shırpılı tallar, torańǵıl hám kegey aǵashlarınıń toǵaylıqları jer-aspan jiyegi menen ushlasıp jatır. Usı saqıy hám keń sulıw jáne bay tábiyattıń qushaǵında Shevchenkoday kúshli talanttı dóretken xalıq jasaydı.

Taw basında turǵan Tarastıń tas eskertkishi tereń oyǵa batıp tur. Ol máwjirip aqqan Dneprden kózin ayırmasqa sert aytqanday. Onıń ayaǵı astında tańǵı shıqqa juwılǵan, jańa ǵana úzilgen gúl dásteleri jatır.

Bizler, Ukrainada ózbek ádebiyatınıń hápteligin ótkiziwge barǵan jazıwshılar, Tarastıń eskertkishine búgin hámmeden aldın gúl qoyamız dep kelsek, bunda júrgen bir dúrkin qızlardı kórdik. Olar Kanev qalasındaǵı uchilisheniń qızları eken. Kún arqan boyı kóterilemen degenshe-aq bul jerge kóp sanlı qala xalqı, rayonnıń partiya hám sovet xızmetkerleri, mektep oqıwshıları jıynaldı. Bizler shayırdıń eskertkishine

doslıq gúlleriniń dástelerin qoydıq onnan keiin miting ótkerildi. Ózbek, ukrain hám qaraqalpaq tillerinde qosıqlar oqıldı. Mei óz sózimde shevchenkonı qaraqalpaq xalqı óziniń Berdaǵınday súyetuǵınlıǵın, qaraqalpaq jerinde onıń izi óshpeytuǵınlıǵın aytıp, shayırdıń «Wásiyat» degen ataqlı qosıǵın qaraqalpaq hám ukrain tillerinde yaddan oqıdım. Álbette ukrainlar qaraqalpaq tiline túsinbegen shıǵar, múmkin, men bir hápte dawamında úyrenip. yadlaǵanlıǵıma qaramastan ukrainsha qosıqta qaraqalpaq akcenti jańlaǵandı. Biraq, júrek tili, doslıq sezimi

kópke ortaq jáne túsinikli ǵoy! Men bul ájayıp qosıqtı ukrain doslarımnıń tilegi boyınsha bir hápte dawamında tuwısqan Ukrainanıń kóp qalalarında, zavodlarında, park hám úylerinde eki tilde oqıp shıqtım. Jaqında belgili ózbek shayırı Hámid Ǵulam Nókiske kelgen saparı maǵan: «seniń oqıǵan «Uásiyatıńdı» ótken ayda Kuba palmalarınıń sayasında

67

(sayaxatta jurgen) ukrain shayırı Dmitriy Pavlichko maqtap eske aldı» dedi. Men buǵan quwanıshlıman. Bul, álbette, ullı shayırdıń:

Erkin ómir, jańa turmıs,

Ullı semya úlken úyde,

Jıllı sóz benen menidaǵı,

Yadlay góriń geyde-geyde,—

degen wásiyatınıń qaraqalpaq júreginde oyatqan sezim ushqını emes pe?

Men Taras tawında biziń xalıqlarımızdıń tariyxıy doslıǵı tuwralı oyladım. Meniń qıyalımda házir ǵana usı jerden, tawdıń eteginen «chernıe klobukiler»

shapqılasıp ótkendey boldı. Qara klobukiler qaraqalpaqlar aqırı bunnan jeti júz jılday ilgeri de

Kiev Rusinde jasadı ǵoy. Olar jasaǵan jer bul tawdan qashıq emes, anaw Dneprdiń Ros degen tarmaǵınıń boyında. Hátte bir jola polovecler tap usı Kanev tawında Qiev knyazine qara klobukilerdiń ústinen shaǵım jasaǵanda ullı knyaz poloveclerge jekirinip jiberdi

hám qara klobukilerdi «óz adamımız» dep ayttı. Ayta berseń, bul uzaq tariyx!

Taras alıs Aral boyına, álbette, patsha húkiminde de aydalıp barǵanlıǵı málim. Ol gezde házirgidey ádebiydoslıq hápteligin ótkiziw ushın bir elden ekinshi jurtqa barıw túwe, bul haqqında árman etiw múmkinshiliginiń de bolmaǵanlıǵın umıtıwǵa bolmaydı ǵoy. Aral boyı ol gezde shınında da, patsha húkimetiniń «qulıpsız tyurması» edi. Ol jerge ádilsizlik dawıl tuwısqai putaǵınan úzilgen talay emen japıraǵın aydap ákeldi. Biraq, Shevchenko sıyaqlı kúshli adamlar japıraqtay sarǵaysa da, japıraqqa usap qaltıramadı,

olar zaman zorlıǵına qarsı qaytpay gúresti.

Biraz burjuaziyashıl sayaxatshılar Aral jaǵalawların tábiyatının, turmıs hám mádeniyatınıń jupınılıǵı

68

ushın jamanladı, bul ábiger úlkeden tezirek ótip

ózindey hadal kewilli, ózindey qorlanǵan bayǵus adamlardı kórdi, doslıqtı izledi, dala ruxın túsine bildi. Qos Araldan, keterinde biziń sıqılsız jerimizge «xosh bol, dostım» dep jıllı júz benen xoshlastı. Qayır soraǵan qazaq hám qaraqalpaq balaları, keli túyip turǵan qazaq qızınıń qayǵılı oyları, ústúrttiń Aralǵa qulaǵan jarqabaǵı Tarastıń qosıqları menen súwretlerinen keń orın aldı, oǵan túsinikli boldı..

Búgin Taras tiri bolıp, ózi jeti jıl dawamına zarıqqan Aral jaǵalawların barıp kórer me edi! Bul, álbette, qıyal. Biraq Aral jaǵalawlarında socialistlik turmıstıń gúlleniwi, Shevchenkonıń qaraqalpaq, ózbek, qazaq, hám túrkmen xalıqları júreginde bekkem ornalasıp, onıń óshpes dańqı bul ellerdi de erkin aralap júrgenligi qıyal emes haqıyqatlıq!

Háptelik dawamında bizler Qievte, Xarkovta, Donbassta, Azov jaǵalarında, qullası Ukrainanıń kóp jerlerinde boldıq. Barlıq jerde ukrain xalqınıń ádebiyatqa, Shevchenkoǵa degen tereń qızıǵıwshılıǵın, húrmetin kórdik. Men Qievte radiodan seylegenimde «Shevchenko haqqında kóbirek sóylep alǵanım joq pa?» dep soraǵan edim. «Joq, Shevchenko haqqında Kiev radiosınan hár kúni kelip sóylewińizge boladı» dep kúldi, meni ol jerge shaqırıp ákelgen korrespondent. Shınında da, ukrainlar ózleriniń súyikli Kobzarın húrmetlew ushın bárine tayar. Bul el, cheremuxa gúlleriniń jupar iyisi menen ańqıǵan báhárdey, Shevchenko ruxı menen tınıs aladı. Tarastıń atın aytıp tún jarpında

dus kelgen xatanıń (háwliniń) áynegin qaǵıw, qonaqshıl

69

ukrainnıń úsh ese zıyat húrmet-izzetine bóleniw degen sóz!...

Ol kúni biz mitingten soń, kóp waqıtlarǵa deyin bizden doslıq avtografların talap etip, adresimizdi sorap otkrıtkaların jabırlasa usınǵan jaslardıń qorshawında qaldıq. Tawdan tusip baratırıp men shayırdıń bálent eskertkishine bul kelisimde sońǵı sapar qaraǵım keldi. Onıń názeri ótkir awır hám aybatlı edi. Ol maǵan: «shayır bolıw awır is, onıń qıldan názik, dáryadan keń jolın durıs tuta bil, taza saqlay bil: shayırlıq—xalıq ushın qanıń menen qosıq jazıw» dep turǵanday bolıp kórindi.

1961-jıl. Mart. Qiev.

BIZ SENLIKBIZ, AFRIKA!

Afrika oyandı. Onıń oyanǵanın kórgen kolonializm ırǵıyın dep turǵan jolbarıs aldında albırawshı sekilsiz Haywan — gienaǵa usap jıyırılıp, keyin sheginbekte. Afrika oyanıp atır...

Kolonializm ushın Afrika—biymillet qul, aǵıp turǵan neft bulaǵı, pisip turǵan ananas, qaynap turǵan kofe, tógilip atırǵan altın, taylawlı jatırǵan paxta, shashılıp atırǵan pil súyegi edi. Afrika shınında da bay jer. Bir ǵana Kongonı alıp qaray ǵoy. Gúllán kapitalistlik ellerden shıǵatuǵın kobalttiń jetpis procenti, almas, radiy, uran rudasınıń kútá bay káni Katanga tawlarınan shıǵıp atırǵanlıǵın esitken adamǵa Qongo tragediyasınıń tórkini ap-ańsat ayan boladı. Usı esapsız baylıqtı Belgiya monopolistleri, amerikalı milliardshılardıń ásirese Rokfeller gruppasınıń kapitalları ózleriniń qara qanatları astına alıp

jatır. Anglichan hám francuz kapitallarınıń bul «qara

70

beyish» jaǵalawlarınan zawlap quyılıp twrǵan túsim— paydaları London hám Parijdıń tilla saraylarında máslik sharabın dáryaday aǵızadı. Sabaǵınla pisip, awızına túsip turǵan usı mazalı almadan ayırılıp qalıw qáwpi okeannıń arǵı júzinen kelgen bul «azat etiwshi ak súyeklerdi» qalay ınjıldırmasın! Sol ushın

da belgiyalı hám amerikalı imperialistler Kongoda kırǵın shólkemlestirip, er júrekli azamat Patris Lumumbanı óltirdi; sol ushın da Aljir jeriniń gúllerin francuz basqınshılarınıń ılas ayaqları basqılap júr.

Bul kontinentte Angliya ele qırıq million adam jasaytuǵın on eki eldi, Portugaliya on bir yarım millionday adam— jasaytuǵın altı elli. Ispaniya, Belgiya, Franciya ele ádewir afrikan ellerin ózleriniń náletiy koloniallıq urısınan jazdırmay otır.

Biraq, Afrika oyanıp atır. Onıń gúrkiregen kúshli dawısın házir esitpegen qulaq bar ma, sirá! Onıń dawısı «okeanlardıń, asqar-asqar tawlardıń beles-beles bellerdiń ustinen asıp ótip, adam balası mákan etken kıya maydan shól-dalalarda jańlap esitiledi, bul dawıs Afrikaǵa azatlıq talap etedi. Afrikanıń azat bolǵısı keledi. Afrikanıń azat bolıwı tiyisli» (Qvame Nkruma.) Afrika xalıqlarınıń jaksı keleshekke umtılıw xáreketin hesh kúsh toqtata almaydı— deyli Seku Tóre. Mine, bul dawıstı tek onnan korqıwshılar ǵana «esitpewi» múmkin. Biraq, bári bir, olardıń esitpewge haqısı joq.

Íssı Afrika jeri kolonizatorlardıń tabanın kúydirmekte, olar xázir ot basqan tawıqtay shır aynalısıp juwırıp júr. Tariyxtıń qudiretli degegshigi házir kóp qayǵı shekken Afrika betke aylanbakta. Onı hesh qanday qara kúshler toqtatıp ya terisine burıwı múmkin emes.

Afrika, endi seni gures jolınan xesh kanday kúsh qaytara almaydı! Dúnya júzi sen tárepte, biz hár