Ibrayim Yusupov - Garri tuttagi guz

21

birligine qarsı teris pikir taratıp júrseń» degeni ǵoy

tap ashıwın júweriden alǵısı kelgendey, japırıp ora basladı. Kóp uzamay ǵarrı brotala iske berilip, basqa oydı umıta baslaǵan ѐdi. Onıń mezgil shańı kómip taslaǵan qulaǵına satırlaǵan arbanıń dawısı keldi. Allaniyaz baydıń kooperativ ortalıǵına alınǵan shılt jańa gúlmıyıqlı arbasın hám onıń altaqtasında qosıq aytıp, qalaǵa paxta alıp baratırǵan taiıs jigitti kerdi. Ǵarrı állenege ózin júweriniń tasasına alıp, arba ótip ketkenshe qıymılsız izden qarap turǵısı keldi. Biraq qápelimde júweriniń ekinshi jaǵındaǵı soqpaqtan tanıs diyxanlardıń ǵawırlısı shıqtı.

—Seydan aǵanıń daqılı bıyıl pitik kórinedi. Paqır qıs azıǵı mol bolarÓzi qattı miynetkesh adamaw,— dep bir diyxan qasındaǵı er-turman keterip kiyatırǵan joldasına sáylep baratır.

—«Til-jaǵıń tasqa» dedi Seydan ǵarrı, jolawshılardıń izinen sıǵalap. Biraq ol ótkinshi diyxanlardıń ózi jónindegi jaqsı pikirlerine ishinen

ırza boldı. Al, óziniń jurtqa kerinbey tasalanıp turǵanı esnne túsip, endi ol usı pitik daqılıń orıwǵa da ishteyin joǵalta tústi. Qır dógerek kútá kewilli ediOl tuw alısta shawqımlasıp paxta terip júrgen

hayallarǵa da, jolda baratırǵan ekidiyxanǵa da qanday bir qásiyetli sezym menen qızıǵa qaradı. Ketip baratırǵan diyxanlarǵa qolın bılǵap baqırǵısı hám olar menen birge ketkisi keldi.

Ǵarrı állen waqıtta ózine keldi hám basındaǵı oylardı serpip tasladı. Arbanıń solaǵınday uzın qulashın kerip. oraǵın siltep qalıp edi, iri shingirikli úsh túp nayman teńsele basıp oraqshının qushaǵına, quladı.

22

** *

Bir kúni Seydan ǵarrı ádetten tıs erte oyandı. Ol qızıq tús kórdi. Jas jigit gezinde Seydan bir qızǵa ashıq bolıp júrdi. Biraq jas Seydan esabın tawıp sóz ayta almay júrǵende-aq qızdı Allaniyaz bay urıp-jıǵıp qonsı bolıslıqtaǵı bir bay jorasına toqallıqqa áperip jibergen edi. Mine endn sol qız onın moynınan qattı qushaqlap alıptı. Ǵarrınıń kewlinde bir gezde sónip qalǵan, házir jat hám túsiniksiz, biraq sonday saǵınıshlı bir sezim oyanıp, qızdın qolı jaǵıp baratırǵan sıyaqlı. Biraq kóp uzamay «jaǵımlı» qollar onı qattı buwıp, dem bermey tasladı. Ǵarrı oyanıp ketti.

Seydandı shınında da qaptalında jatırǵan balası moynınan qattı qushaqlap, uyqısırap atır eken. «Tuw axmaq» dep balasın kókireginen iyterip jiberdi. Jigit zorǵa ákesinen jazdırılıp bir ıńırsıdı da, óz ornına

tartısıp atırǵanday. Tamnıń artındaǵı jartı paqsanıń ústinde ópepek otır. Seydannıń esine bir gezdegi, tap mına ópepektiń túsine usas móreli shapanı tústi. Ol uyqıdan oyanıp atırǵan óziniń tuwısqan awılına, morılardan, qara úylerdiń túcliklerinen kóterilip atırǵan tútin buwdaqlarına da súysinip qaradı. Denesine qanday bir kúsh quyılıp, ózin jasarıp ketken sıyaqlı sezdi. Jaǵımlı sáwir ǵarrıǵa sergeklik ákelip, kewlin kótergendey boldı.

Azanǵı chaydan keyin Seydan ǵarrı gewiship jamap otırıp, kópten berli keleńkedey keyninen qalmay xám basqa oylarınıń ústinen húkim súrip júrgen bir oyǵa qayta oraldı. Ol házir ózin erteklerde suwretlenetuǵın

23

úsh joldıń dárbentinde turǵanday sezdi. Biraq bul ertek emes edi. Bul— ǵarrı diyxannıń eldına úlken emir máselesin qoyıp, onnan juwap kútip turǵan úlken shınlıq edi. Bul shınlıq kem-kem ezin tanıtıp, hár qanday basqa pikirlerdi tıqsırıp quwıp shıǵıp. Seydannıń basına jaylasıp algan ústem oy boldı.

Bir waqıtta sırtta ǵawırlı shıqtı. Awıllas diyxanlar tap qasaqana ǵarrı esitsin degendey, búgingi

aytısıp baratırǵan jańalıqları da, ashıq hawada intimaq penen sóylesip baratırǵanı Da ǵarrını ózyne tarta tústi. Endi onı qanday bir belgisiz kúsh esikke qaray súyredi. Biraq Seydan ǵarrı ózinin jalań ayaq ekenin hám oshaq basında eziwin keń jayıp, oǵan qarap kúlip otırǵan balasın kórip, ózinin bul kútilmegen qolaysız háreketinen uyalayın dedi.

—A... Dáwmurat, balam, kempir qayda? Sıyırdı qoradan shıǵarıp jiberdiń be?— dep mińgirledi ǵarrı.

—Kempir digirmanǵa ketti. Al, sıyırdı kúnde usı waqta qoradan shıǵaratuǵın ba edik, házir sáske ǵoy, aǵa?— dep Dáwmurat ta sumpayılına qaldı. Óziniń balasına bergen bul qolaysız sawalı hám balasınıń óz

kóknarshıday chayǵa bógip? Tur, ket jumısıńa!— dep baqırdı ǵarrı.

Til alǵısh Dáwmurat ákesiniń qáhárli buyrıǵına únsiz baǵınıp, tez jıynalıp, belin qolına aldıda, jumısına ketti. Izinshe arqanın hám oraǵın beline qıstırıp, Seydan da qamıs ákeliwge shıqtı.

24

Sonday jaǵımlı samal hám shaǵırayǵan ashıq hawa ǵarrınıń kewilin kótere basladı. Ol Kegeyliniń bálent jaǵasına shıǵıp, hawanı siresken kekiregine qushtarlana jutıp turdı. Onıń tozǵan súyeklerin de mına sáwir samalı jerdiń tońı menen birge jibitip baratırǵanday.

Tuw alısta kúngey jaǵı gúmis jalatqanday bir toda kókshe bult ızǵıp baratır. Tas tóbede uzaqtan qaytqan sharshamas sayaxatshı tırnalardıń ǵaǵırlasqan sesti taltal esitiledi. Ǵarrı tırnalardıń dawısın bar dıqqatı

menen tıńlap turdı.

Kegeyliniń kenarın juwǵan qızıl suw tasqınınıq betinde eq sońǵı seńler júzip baratır. Al, muz ústinde jalǵız shaǵala jelbirep júr.

Seydanǵa mına jastan janına únles, báhár menen oyanǵan tuwısqan jaǵıs hádden tıs súykimli hám júregine jaqın tuyıldı. Onıń ata-anası da usı jerde

jasap, usı jaǵada jerlengen. Al, Seydannıń ózi de usında dúnyaǵa kelip, awılınan atlap shıqpay-aq alpıs jeti báhárdi kórdi. Ol usı jerge qansha terin tógip, miynetin sińirgen! Oǵan bir gezleri usı nserden basqa jerde tirishilik joqtay, al, mına Kegeyliden jaylımı keń suw joqtay kórinip te júrdi.

Ǵarrı bálent jaǵada qiyal súrip, óziniń usı jerde oynap qalǵan balalıǵın, jigitlik máhálin kóz aldına keltirdi.

Bir jola qıstıń aqırǵı gezinde Kegeylini tap usı jerden seń buwǵan edi. Ór bette qashını buzıp ketken suw Chimbay qalasın hám dógerektegi egis jerlerdi ala basladı. Tıǵılǵan seńdi buzıw ushın ayaq jeter jerden jıǵın-jıǵın adamlar jıynaldı. Suwǵa jol ashıw ushın

abırjı muz ústinen barıw hám awır lom temir menen seńdi buzıp, tasqınǵa jol beriw kerek, boldı. Sonda hámmeden aldın júrek etip muzǵa túsken usı Seydan emes pe edi? Onıń izinen jeti jigit túsip,ólim qáwpine tikke qarap turıp muzdı buza basladı. Suwıqta

kóyleksheń, awır lomdı Seydan muzǵa urǵanda, jaǵadaǵı

25

xalıq oǵan kózi tolı muhabbat penen qarap turıstı. Biraq jol ashılǵan suw muzdı jemirip qepelimde gúwley jenelgepde Seydan aldındaǵı muzǵa túse almay, suwǵa gúmp etti. Temirdey suw jigittiń miyinen shıqtı.

Biraq ol ózine jigitler tárepinen eozılǵan uzın shanıshqınıń ushınan uslap júze basladı. Jaǵaǵa shıqqannan keyin Seydandı jurt tonǵa orap, biraz awnattı da, soń ol kiyinip alıp, óz úyine barǵansha juwırǵan edi. Seydan bir hápte awırıp jattı. Biraq, miynetkesh jigittiń kúshli hám shıdamlı denesi uzaq awırıwǵa shatılmay-aq jazılıp kettn. .

Jıllı sezim menen óz yadında oyatqan jaslıǵı Seydanǵa qartayǵanlıǵın umıttırıp jibergendey boldı. Ol endi jaǵadan úlken góne japtıń ańǵarına tústi de, quwraq nar qamıstıń qoyıwıraq, jerin izlep kete berdi.

Onıń aldı betinde bir alasar qus shúyilip júripti. Seydan kóp júrgen joq. Aldı betten, jańaǵı ushıp júrgen qustıń astınan bir at hám onnan sál arraǵıraqta gúybeńlep atırǵan jalǵız adamnıń qarası keringendey boldı. Jalǵız atlı Seydannıń ayaq dawısın esitiwden selk etip artıia qaradı dz, dárhal etiginiń qonıshına qolın apardı. Biraq álle nege uyalǵanday qızarıp, ǵarrıǵa júzeki kúlki menen ırjıyıp kúlip qoydı hám aldındaǵı qaptıń awzın tez-tez buwa berdi.

—Qay balasań? — dedi Seydan, qasların alaqanı menen keterip turıp.

—Há, Seydan ǵarrımısań? Assalawmaleykum! Awhallarıń qalay, balań erjetip atır ma?

Ǵarrı jalǵız atlını tanıy ketti. Ol ezine berilgen sálemdi de elestirgen joq. Gúngirtlesken kózleri qanlı jıńǵıl ústinde jatırǵan jas terige hám egizdiń qaraǵay shaqlı gellesine túsip, júregi suw ete qaldı.

—Urıday, ne búldirip atırsań— dedi Seydan jat adamnıń qasına jaqınlap.

26

—Zaman sonday bolǵan soń, ne qılasań, Seydan aǵa. Óz malıńa óziń urı bolıp... degendey. A, aytqanday, toqtap tur, nesibeń jaman emes kórinedi. Ústinen shıǵa qoyıp ediń, saǵan eki-úsh asım gósh bereyin...

Jat adam qaptıń awzın tez sheship, qolına ilyngen ógizdiń artqı janbasın tartıp shıǵardı hám Seydanǵa ueındı.

—Má, al! Shapanıńnıń shalǵayına ora. Bir oq penen eki qoyandı atqanıńdı kórmeyseń be: kempirińe hám otın, hám gósh alıp qaytatuǵın boldıń. Bul ógiz kooperativtiń qorasında tura bergende saǵan bunday maylı jilik qayda? Ele TOZ ǵa kirgeniń joq ǵoy, solay emes pe?...

Durıs islegenseń. Bala-shaǵańdı da ortalıqqa berip, óziń usı jasıńda qańǵırıp ketseń, onnan azabı bolar ma edi,— dep jumıq kózli, sarı murtı salbıraǵan irkildek semiz jigit egizdiń janbasın qasındaǵı aqsardıń ústine qoya saldı da, qaptı qaytadan qumbıl bolıp baylawǵa kiristi.

«Uay haywannıń balası» dedi Seydan ǵarrı ishinen gijinip. Onıń esine bir nárse sap ete qaldı... «Seniń sol sózińe isenemen dep, Paqırbaydan burın qulaǵım

esitpegen qansha sógislerdi esittim... «Xren», «awantırıs»... dep te sekti-aw, usınıń sebebinen meni.

Endi mine, ezi qolın qanǵa batırıp turıp, qanshıqtay quyrıq bılǵańlatıwın kórmeyseń-be?»

— Nege zińreyip tursań, al ana janbastı! Otaǵası, «er moynında qıl arqan shirimes» degen. «Aq túyeni kerdiń

kiyetuǵındı da bilip qoy, — dedi, kózin qısıp kúlip sarı murt hám gelle menen terini tez jasıra basladı. Onnan keyin sarı murt qádimgi buyırıp úyrengen awızı menen:

—Attı ákel, mına qaptı artıwǵa kómeklesip jiber,—dedi ǵarrıǵa.

27

«Mine jáne bir attıń izi jatır. Kómekshisi kim eken? Ne ushın ol keshigip atır? Haywanlar, túni menen qalay bular bir ógizdiń góshin jayǵastırıp úlgere almaǵan?:»

—Kómekleseyin!...—dedi Seydan, tap ornınan birew julıp alǵanday, shaqqan qıymıl menen atqa karay batıl adım taslap. Biraq sarı murt bul sózdiń anıq mánisin Seydan ǵarrı záńgige ayaǵın qoyıp, erge tırmasıp atırǵanda ǵana barıp túsindi.

Seydannıń naleti gewishleri záńgige sıymadı. Endi ǵarrı gewishti tez sheship taslap, záńgige shılǵawshaq ayaǵın qoyıp, erge jańa óńmenin arta baslaǵan edi, attıń arjaǵına qutırǵan jırtqısh haywanday óńkeńlep juwırıp kelip qalǵan sarı murtqa kózi tústi. Seydan endi atlanıp úlgere almaytuǵınına kózi jetti. Ol jerge qaytadan túse salıp, belindegi oraǵın suwırıp aldı hám óziniń atayı dushpanı menen qatań shayqasqa tayarlandı.

—Ha, kórgensiz ǵarrı iyt,—dep baqırdı tislerin qayrap sarı murt—seniń janıqdı jáhánnemge jibereyin...

—Qorqatuǵın balań shesheńniń qarnında jatır,— dedi qasların túyip Seydan ǵarrı. Sol gezde Seydannıń qolındaǵı kók qasqa at gúldir etip kisnep, qaptalǵa qaymıqtı. Sonda ol qolına jılanbawır qamshı uslaǵan dushpanı menen betme-bet qarsılasıp turıp qaldı.

Sarı murttıń qamshını siltep uyrengen qolı bul saparı da qáte jibergen joq: aylana berip, tartıp qalǵan

edi, Seydan qolı menen qorǵansa da, qamshı onıń qulaq shekesin tilip ketti. Ǵarrı shimirkenip, betin jıyırdı

hám qulaǵın bir usladı. Sóytti de ol oraǵın siltey tústi. Biraq ekinshi qamshı ǵarrınıń betaldınan tiyip, kózin shıǵarıp kete jazladı.

Betinen aqqan qandı jeńi menen sıpırıp, Seydan kózin ashıp edi, dushpannıń qonıshınan suwırılıp kiyatırǵan eki júzli qanjardı kórdi. Ǵarrınıń júregi dirr etip háwlirdi de, tez qayta basıldı. Endi ol ózine

28

qarsı pıshaq kótergen qoldı bar kúshin salıp oraǵı menen qattı orıp jiberdi. Al, sarı murt ıńırsıp, pıshaqtı jerge túsirip jiberdi de súyegi shıǵıp, shappattay eti jalbırap qalǵan bilegin awızına basıp, otıra ketti.

Bul gezde Seydan ǵarrı anaday jerde urıqqa otlap turgan kók qasqaǵa tez barıp, minip úlgergen edi.

Pútkilley úmit otı sóngen sarı murt qolınan qanı sorǵalawı menen Seydannıń izinen juwırıp kiyatır. Juwırıp kiyatırıp jalınadı, ǵarrını jarasıwǵa shaqıradı.

—Seydan aǵa, quday ushın qayt keynińe. Bunsha reyimsiz bolǵanıń ne? Quday ursın, payǵambar ursın, saǵan soraǵanıńdı bereyin… Ómir boyı jeytuǵın dúnya tawıp bereyin, qayt, Seydan...

Biraq Seydan ǵarrı artına qaramadı. Ádewir jerge deyin ol óz dushpanınıń jalınıp baqırǵan hám eń sońında ókirip jılaǵan dawısın esitip bardı.

* * *

Kim bilipti, eger keńseden aktivler shıǵıp kelip, Paqırbay jıynalıstı ashıq dep daǵazalamaǵanda, múmkin Úsen pańqıldaq ájayıp gewish jónindegi áńgimesin ele de soza túser edi, al diyxanlar kúliwge de háli kelmey qalar edi.

Jıynalıstıń ashılıwına qaramastan, hár jerde adamlardıń kóbisiniń betinen jańaǵı uzaq kúlkiniń izi óshpedi. Tek jıynalıs saltanatlı túske engende ǵana barıp kúlki umıtıla basladı. Sonda da hár jerden, qabaqqa shımshıq qamalap atırǵan baladay kúlkisin buwa almay awzın basıp, bıǵırlap atırǵan jas diyxanlar kórindi.

—Joldaslar! Bıyıl biz egistiń baslanıw kúnin merekedey etip ótkeriwimiz kerek. Sóytip, biz bul kúni jábdileskenligimizdi kórsetemiz. Mine bul da jamay

29

jawımızǵa soqqı boladı... — dedi Paqırbay, bar dawısı menen sóylep.

Paqırbay ózine-ózi qanaatlanbadı. Ol ele de úlkenirek pikir aytqısı keldi. Biraq batrachkom aǵası óz pikirin bayanlawǵa ılayıqlı sóz taba almadı Sonlıqtan onıń sóylegeninen qol siltewi kóp boldı.

—Egis mapazın jerdi suwǵarıp, soqa-saymandı sazlaw menen ǵana emes, al siyasiy teperish bolıp qarsı alayıq... Máselen, alayıq-.

Ol hawadan bir nárse uslaw ushın qarmalanıp atırǵanday qolın erbeńlete berdi..

Máselen, alayıq, sol kúni TOZ ǵa aǵza tartıw...— degendey. Ele bizde gedeylerdiń arasında túsinbewshiler tolıp atır. Tek túsinbew emes, al Keńeske qarsı awantırıslıq ósek taratıwshılar da bar... Ondaylardı

—dep Paqırbay sheke tamırı bilewdey bolıp, ashıwǵa buwlıǵıp, aldındaǵı qıysıq stoldı mushı menen salıp qaldı.

—Ondaylardı úgitlew kerek,—dedi Ivan Vasilevich Paqırbaydın, qaltırap qızarǵan judırıǵın uslap qısıp.

—Awa, úgitlew kerek,—dep kelisiwge májbúr boldı Paqırbay. Jıynalıs ayaqlana kelgen edi. Sóylep atırǵan diyxannıń sózin bólip, qápelimde artta otırǵan hayallardıń arasınan bir kelinshek «pırq» etip kúlip jiberdi de, uyalǵanınan awızın oramalı menen kólegeyley qoydı.

—Tınısh! Nesine kúleseń—dep jıynalıs aǵası onı tártipke shaqırǵan edi, tap qasaqana bolǵanday qalǵan hayallar da kúlisti.

—Hay, Pańqıldaq Qurdas, anań qara, jańaǵı aytqan gewishiń kiyatır!dep ekinshi hayal Úsendi shımshıp aldı.

Eger, mine degen sheber ertekshil birew, mına saparı bul jerde atlı payda bolǵan Seydandı usı kórinisinde súwretlep aytıp berse, hesh kim inanbas ta edi-aw. Múmkin, ataqlı Don Kixodta samal digirmanınıń

30

qasında payda bolǵanda, mınaday kúlkili kóriniste bolmaǵan shıǵar! Ǵarrı qańıltaq erde, kók qasqanıń ústinde áwdiyip otırıp, jorǵanı súrip kiyatır Onıń suwıqtan qızarǵan jalań ayaqları záńgiden tómen túsip, salp-salp etedi. «Deńgeneniń úlkenin túye soyǵanda kórerseń» degendey, kúlkiniń ákesi endi baslandı. Biraq ǵarrınıń júzi ashıwlı, suwıq aybat shegip kiyatır, keńse aldında toplanǵan jurttıń ózine qattı kúlgenine de ol párwaysız qarap, attı taqımı menen qısıp-qısıp qoyadı.

—Betim-aw, mınaw jún saqal qaynaǵa biziń TOZ dıń kók qasqasın minip kiyatır ǵoy,—dedi bir hayal tańırqanıp.

—Ivan, kórdiń be? Mınaw baǵana bizler gewishine talasqan ǵarrı,—dedi Paqırbay alaqanındaǵı nasıbayın shashıp taslap—kooperativtiń atı bul chortu ǵarrınıń taqımına qalay túsip júr! Men házir oǵan kóresini kórsetemen!

Paqırbay atlı ǵarrıǵa qarsı júrdi.

—Tı, podojdi, istiń mánisine jetip alıw kerek ǵoy,

—dep Komarov Paqırbaydı jeńinen tarttı.

Al, ǵarrı jaqınlaǵan sayın istiń mánisi ózinen-ózi túsinikli bola basladı. Jurt Seydannıń saqalınan sorǵalap jolaqlanıp qatıp qalǵan qandı hám bet-awzın tilip ketken qamshı izlerin kórdi.

—Hay, ańgódek balalar, maǵan ba ya ózlerińizge kúlip tursızlar ma?—dedi ǵarrı attan túsip, dizgindi Paqırbayǵa uslatıp atırıp,—Kegeyliniń boyında ata dushpanıńız qan iship atır, al sizler... Minińler atqa...

—Qan ishkeni qalay?—dep Úsen túsinbey, saqalın qasıdı. Seydan waqıyanı qısqa hám tez aytıp berdi

—Hay Seydan aǵa, aytıp turǵanıń qaysı Qalniyaz? Allaniyaz baydıń balası deyseń be?

—Tu, svoloch, túni menen qılasındı qılǵan eken ǵoy,—dep tislendi Paqırbay,—al, qoranıń saqshısı qaysı górge ketken?