Ibrayim Yusupov - Garri tuttagi guz

Ibrayım Yusupov

ǴARRÍ TUTTAǴÍ GÚZ

Gúrriń, ocherk, jol jazbaları, publicistika

2

ǴARRÍ TUTTAǴÍ GÚZ

(Ocherk)

Gúz dalalarǵa, miywa aǵashlarına óziniń altın sarı boyawın jaǵıp sırlap atır. Bul boyawdan diyxan kózi «pisti!» degen quwanıshlı sózlerdi oqıydı. Gúz gá shirege tolıp torlaǵan gúlabıday shırt-shırt etedi, gá paxta ǵozalarınıń márwert tisleri arqalı gúmis kúlki menen kúledi, geyde taw eteginde iyirilgen aq bulıtqa usap punktlarda qırman bolıp kóterilip jatadı...

Járdemge kelgen kúnniń erteńine-aq bizler ǵarrı menen tanısıp hám shúyirkelesip kettik.

Seydulla aǵanıń boyında onı basqa ǵarrılardan ózgeshe etip kórseterlik hesh belgisi joq sıyaqlı. Qaytama onıń kúnge kúygen bet kórinisi, sharǵalaw boyı, ele ǵarrılıqtıń qırawı shalmaǵan seldirlew saqal-

tanısıwdan-aq usı sırt pishini kútá ǵana elespesiz adamnıń góne shekpeni astında kolxoz mápi hám miynet penen jasaytuǵın, naǵız adamgershilikli júrek soǵıp turǵanlıǵın biliw qıyınǵa túspedi. «Mine, haqıyqat poemanıń geroyı» dep oyladım hám onı óz awılındaǵı ǵarrılardan qol sozım bálentke kóterip turǵan belgi sol júrekte ekenligine kámil boldım…

Bizler qońsı zvenoda terip atırmız. Bul jer menen Seydulla aǵanıń zvenosına qaraslı paxta uchastkası «Kirov asha» kanalınıń sol jaǵasında bolıp, eki taxtalıqtı tek qońsı kolxozǵa aparatuǵın guzar jol ǵana bólip jatadı.

Eki ortada, joldıń boyına brigadanıń paxta qırmanı jaylasqan. Al, ǵarrı qırman jaydı óz zvenosınıń qubla shetinen salǵan. Ol jerde kolxozdıń kóshpeli bayraǵı kóz jitirim jerden jalınday lawlap kózge túsedi.

3

Eki zvenonıń aralıǵında, brigada qırmanınıń artında munarlanǵan náhán ǵarrı tut aǵashı ósedi. Ol bir tamırdan jup bolıp shıǵıp, qosarlana ósip ketken, etegi qalıń shóp. Ǵarrı tut dúzde samal jolında turıp, talay qıstıń boranına soǵılǵanlıqtan bolıwı tiyis, shaqaları erteklerde súwretlenetuǵın, búrkit uyalaǵan qorqınıshlı Bayterektiń putaqlarınday qıńır-qıysıq, iyreńlesip, hámmesi derlik bir jaqqa japırılıp ketken. «Bunnan júz jılday burın egilgen» desedi, awıl adamları. Shınında da bir ásirdiń gúwası degendey.

Quyash qalıń qara tallardıń artına eńkeygende men Seydulla aǵanıń paxtalıǵı betke ótip baratırıp, usı

ǵarrı tuttıń boyında qalǵan bir gezdegi suwıq túsli sawlat nıshanaların kórip, ómir tuwralı qıyal súrdim. Ǵarrılıq— aqıl hám ómir tájiriybesiniń ǵáziynesi ǵoy. Al, geybirewler jası qırıqtan assa, ǵarrılıqtı moyınlap, pechtiń quwısın gózley baslaydı. Endigi maqset-muradı kelin jumsap, aqlıq súyiw ǵana bolıp kórinedi.

Gúzdiń sonday ashıq kewilli kúni edi. Aspan shiyshedey jarqırap kún batıstan esken qonır-salqın samal zeynińdi asha túsedi. Keń kósilgen paxta, dalalarında appaq mamıqlar kútá baxtiyar kúlkige batqan adamlardıń márwert tislerindey shaǵırayısıp, gumis kóbiktey óz xanalarınıń kánarınan burqırap tasıp tógilip atır. Uaqıt mashinaday qıstaydı. «Hámme terimge!» degen gúz uranı ǵana awıl ústinde húkim súrgendey. Bunda hár bir adam— paxtakesh. Bunda hár bir muǵallimniń qaltasında paxta svodkası bar…

«Bes qonaqta» paxtanıq japıraǵın suwıq shalǵan, endi olar búgin keshegiden, erteń kórseń búgingiden de kóp bolıp ashılmaqta. Qim buǵan quwanbasın! Áne, brigadanıń dańqlı terimshisi Qatiyra tústen keyin tergen paxtasın qanarǵa sıymaǵanlıqtan qarıqtıń ishin tazalap jerge tógip atır... Mına jaqta studentlerdiń zawıqlı kúlkisi esitiledi...

4

Tek shotpas posha torǵaylar ǵana jumıssızlıqtan ishi piskendey dógeregindegi háreketke parwayısız qarap, joldıń eki iyninde mańqıyısıp otır. Diń aspanǵa kóterilgen qırǵıy móldir hawada shegelep qoyǵanday bir orında tıpırshıp biraz turadı da, júwerilikke ózin taslaydı. Ízıq-ızıq qara qarǵalardıń dawısınan da, pishen hám kók shóptiń xosh iyisinen de, erik aǵashınıń pashshayı túsinen de gúzdiń ózine tán nıshanları seziledi.

Seydulla aǵa eshegin jılıstırıp, terimge qayta oralǵanda kún batıwǵa eki arqan boyı qalǵan edi. Biz paxta terip júrip ótken-ketkennen sóylesemiz. Ol sózge sarań hám shorqaqlaw adam kórinedi. Men onıń ótkendegi ómir jolın da bilgim keledi, al ǵarrı bolsa aylanıp búgingi is jóninde ayta beredi. Men onnan óziniń ataanasın, revolyuciyadan aldın jaslıq jılları qalay

ótip, nelerdi kórgenin eske túsiriwdi sorayman, ol nemquraydılaw bir awız juwap qaytaradı da:

— Eń bolmasa aydıń ayaǵına deyin lámgershilik bolmay turǵay-dá!— dep, aspannıń ashıq kók jiyegine qaraydı. Men onı artqa jetelep, ótkendegisin eske sala bergenime qısınayın dedim. Ótkendegini eske túsiriwdi

qaratorı kempir, úyinde bolıp atırǵan járdemshi— studentlerdi kútip jur eken. Ol jası ótip, kolxozda aǵzalıqtan qalǵan menen ele atız jumısınan qol úzbepti, qısı-jazı ǵarrısınıń zvenosına kómek berip júredi.

Ǵarrınıń ótkendegi turmısı jóninde kútá az nárse bildik. Ákesi Murtaza degen xojakópirli diyxan adam bolıptı. Seydulla aǵa hayalı hám eki inisi menen otızınshı jılları-aq kolxozǵa kirgen. Eki qızı da

6

Shamurat hám Seydulla Qeńes rayonı Axunbabaev atındaǵı kolxozdıń ataqlı paxtakeshleri, qartayǵanda dańqlı miynet penen jasarıp, jaslarǵa órnek kórsetiwshi bul ájayıp adamlar meniń júregimdi terbey tústi...

Ǵarrı tut aǵashınıń qosarlanǵan qos gújimdey munarıtqan kórinisi gúzgi gewgim ishinde joq bolıp baratırǵanday, ǵarrı tut aǵashı óziniń bir máháli qulpırǵan jasıl sawlatın joǵaltıp, endi mine sawdıraǵan suyegi ǵana qalıp turǵan sıyaqlı. Aǵash ta qartaysa óz kórkin joǵaltadı. Mezgil aǵımı onıń qalıń qabıǵın gewlep, tamırına qurt bolıp túsedi. Onıń endi waqıttıń mángi qıyratıwshı stixiyasına qarsı tiresip baǵarlıq burınǵı ǵayratı joq, shaqaları kem-kemnen quwrap, qalıń japıraqları siyreksip hám sarǵayıp baratır... Adam ǵana óz kórkin saqlap qaladı eken. Onı saklap qalarlıq kúsh adamnıń aqıl hám miynetinde! Bul qásiyetli hám qudiretli eki kúshti, adam qanshelli joqarı hám úlken maqsetke xızmet kıldıra bilse, ol sonshelli kórkemlikke bezeledi, sonshelli jasara túsedi!...

1956-jıl, noyabr, Keńes rayonı. Axunbabaev atındaǵı kolxoz.

7

SEYDAN ǴARRÍNÍŃ GEWISHI

(gúrriń)

Sol túslik-shıǵıstan esken sáwirdiń jipek samalı jerge mayday jaǵıp, sonǵı qardı eritip ketti. Quwraq qamıslar ızıńlap, báhár namasın shala basladı. Salma boylarında súyrikler qıltıyısıp bas kórsetti. Báhár nıshanların barlıq aǵashlardan erte sezetuǵın aq sókitlerge kókshil shıray ene baslaǵan. Ara-tura atshók qustıń tanıs hám jaǵımlı dawısı esitiledi: «at-shók-

gókkek»... Uzaq uyqıdan oyanǵan jer, ashıǵan qamırday kópirip atır. Awılda is háreket janlana baslaǵan.

«Eltezer qaraǵannıń» diyxanları azanda burınǵı Allaniyaz baydıń háwlisine jıynaldı.

Allaniyaz bay awıldaǵı egislik hám pishenlik jerdiń úshten biriniń kóbisin iyelep jatırǵan qaraqalpaqtıń iri baylarınan bolıp, hátte úy-jayı bar diyxanlar da onıń xızmetin qılıwdan qashıp qutıla almaytuǵın edi. Bunnan úsh jıl burın «Qosshılar» soyuzınıń qararı menen baydın jeri hám iri baslı mal-múlki xatlanıp kooperativ qarawına berildi. Baydıń ózine mámleketlik salıq hám paxta planı salınıp, Lar boyındaǵı kópten egin egilmey jatırǵan bozǵa kóshirip jiberildi, Al,

xáwlisi sonnan beri kooperativ keńsesine hám skladına aynalǵan edi.

Jıynalısqa aldın kelgenlerge TOZ aǵzaları tolıqqansha dalada kútip otırıwǵa tuwra keldi. Biraz diyxanlar háwli aldındaǵı jartı paxsa diywalǵa «qonaqlastı da», birazı shógirmelerin qaptallarına qoyısıp, taqiyashań, olarǵa qarsı jerge otırıstı. Al, aradaǵı úsh jesir hayal seyisxanadan saban ákelip tósep aldı hám «sezge buzaw emizip» otırıp urshıq iyiriwge kiristi.

Diyxanlar kewilli edi. Olarda bir ájayıp kúshli sezim oyanǵan, endi jıldan-jılǵa ózlerin ústem hám

8

turmısqa xojeyin seze baslamaqta. Burın diyxan ómiri kuyashtıń otlı dóngelegi menen aylanıp, mángi tákirarlanıwshı uzaq hám bel sızlatıwshı awır miynet kúnlerinen ibarat edi. Bul kewilsiz kúnler ayran tamshılarınday bir-birine usas dizilip ótip atır edi.

Endi bolsa, kún sayın talay jańalıq xabarlar kelip, dixanlardı kuwandırıp atır. Birese, pálen awıldaǵı tólenshe bay jerimúlkinen brotala mahrum etilip, keshirilip jiberilipti, desedi. Birese, húkimet kolxozǵa birlesken shoraxanlı diyxanlarǵa atsız, ógizsiz jer aydaytuǵın ájayıp «temir kos» bereyin depatırmıs, ol ásbap mine degen jigirma at ya ógiz qostıń aydaytuǵın jerin bir ózi súredi eken... Bizge de berer me edi!— dep diyqanlar tańlay qaǵıstı.

—Bizge de berer edi, álbette, kolxozǵa jábdilessek...

—Al, bizler jábdilespegenbiz be? TOZ ne, kolxoz ne, qanday parqı bar eken?

—Bizler de jábdilestik. Biraq bul ele kolxoz emes, jora,— dep gárdiyip qoydı Úsen degen, tap bárin biletuǵın adamday— TOZ, bul ele— baslaması bara-bara kolxozlasamız da. Kolxoz degenimiz, bul...— Úsen sóz taba almay tutlıǵa basladı. Biraq ol albıramadı, az ǵana irkilip, óz basınan ılayıqlı juwap izledi de, axırında;— Qolxoz degenimiz, bul— diyxanlardıń hám baysız, hám gedeysiz jábdilesken xojalıǵı boladı,— dedi ol.

—Hay— hay, Pańqıldaq, awızıńa kelgendi ayta ber me! Baysız jábdilesiw degeniń, álbette, tuwrı sóz. Al gedeysiz kim menen kolxoz bolajaqsań?-dep qarsılastı bir qara saqallı diyxan.

—Sen jora, sózdiń mánisine túsinip alıw ushın,

«jón aldı qarabaraq» shaba bermey, sabır et. Kolxoz degenniń ózi bay atawlıǵa qarsı, bunı bilip otırsań. Al, gedeysiz jábdilesiw degenimizdiń mánisi: kolxozǵa

kirgen diyxan heshwaqıtta gedey bolmaydı. Tek islemeytuǵın adam ǵana gedey boladı. Kolxozda hár kim

9

miynetine qarap haqı aladı. Eger kim islemese, oǵan...

mine— dep Úsen bas barmaǵın eki barmaqtıń arasınan kórsetip, bir kózin qısıp jibergen edi diyxanlar duw kúlisti.

—Bunı biz sensiz-aq bilemiz-aw. Degen menen qıysının tawıp ayttıń, Úsen aǵa. Al, bizde onday kolxozǵa jábdilessek jaqsı bolar edi-aw,— dedi bir jas diyxan.

Keńsege ótip baratırǵan batrachkom aǵası Úsenge qızıǵa qarap:

—Molodeń, Úsen aǵa! Sen óziń nastoyashiy teperish politikseń-aw.— dep murtın sıypap kúldi. Úsen ishten

maqtanıshın bildirgisi kelmey, seldirlew qońır saqalın sıypap, kózin jumdı.

Úsen jası eliwlerge shamalasqan «ótirikti shın qılıp, jawǵan qardı un qılıp» lap urıp sóyleytuǵın,

asa ketken qıyalpaz hám barıp turǵan quwaqı adam edi. Ol dúnyaǵa jarlı, tilge bay bolıp, eger buwınsız qızıl

tilin bir iske túsirip jibergende, shıbındı túyege aylandırıw oǵan dım ońay. Sol ushın awıldaǵı laqapshıl hayallar oǵan «Pańqıldaq, qaynaǵa» dep at berdi de, sońın ala bul at Úsenniń. ata-anası tárepinen qoyılǵan atınan da beter jiyi: awızǵa alınıp ketti.

Ishte pravlenie aǵzaları gezektegi egiske tayarlıqqa baylanıslı házir bolatuǵın jıynalıstıń kún tártibi haqqında, keshe kooperativke alınǵan tovar hám qantchaydı TOZ aǵzaları ortasında bólistiriw jóninde aldın-ala keńesip otır edi. Olardıń arasında TOZ baslıǵı Murtaza palwan, eńgezerdey iri tulǵalı, ushı shırpılǵan, kómirdey qara murtı olsız-aq ısıq júzine

jáne de jarasıq qosqan, orta jaslı diyxan, pakeneden kelgen, tıshqan quyrıq murtın eki eziwiniń ústine hárriytip jibergen sarı jigit Paqırbay bar. Paqırbay burın Allaniyaz baydıń padashısı edi. Ol aldında márdikarda bolıp, al, sovet vlastı jıllarında Qızıl Armiyaǵa qosılıp, eline qaytıp keldi hám baspashılarǵa

10

qarsı urıstı. Qeynin ala awılda batraklar komiteti dúzilip atırǵanda soǵan baslıq bolıp saylandı.

Hayal-qızlardan basqarmada awılda házirshe tórt ǵana aǵzası bar bolǵan komsomol yacheykasın basqarıwshı Gúlxatıysha degen,— eltezerli bir jesir hayaldıń qızı

ǵana bar edi. Gúlxatıysha qarsısında otırǵan orta boylı, hawayı kózli, góne tozlaw shontıq teri palto hám qızıl lampaslı etik shalbarı bar, qırılǵan kók papaǵın alshayta kiygen, qızıl shıraylı rus jigitine óziniń qızlarǵa tán bolmaǵan iri jáne ótkir dawısı menen bir jaǵdaydı túsindirip atır. Qızdıń dawısı sırtqa-da anıq esitiledi. Gúlxatıysha óz qońsısı Seydan degen ǵarrını TOZ ǵa kiriwge qáytip úgitlegenin, biraq ele kóndire almay júrgenligin qızıw túrde aytadı.

—Úyinde kempiri hám jigit bolǵan balası bar. Ózi jası barıp qalsa da, ele bir jigittey qarıwlı adam...

—Kúsh-kólikten hám jerden hesh nársesi joq pa? — dep soradı raykom wákili, qaqpaǵınıń sırtına bes juldız oyılǵan góne qalayı porcıgardan maxorka orap atırıp.

—Bir sıyırı hám bir tanaptan sál azıraq jeri bar.

—Uáy, qoysańa sonı,— dedi Paqırbay, óziniń qız balıǵına salıp Gúlxatıyshanıń sózin bóldi de,— ózi bir jarımes degendey ǵarrı. Men de onı qansha úgitledim! Sonsha sózlerim samalǵa ushtı. Túsinbeydi. Túsinbew bılay tursın, álle netken jat sózlerge erip júrgen kórinedi. Chort vozmi, ol ǵarrını. Onnan basqalar qapılıp pa? Gewishin sas arqa qılıp, endi sonı salmaqlap júremiz be?

Paqırbay márdikarda júrgen waqtında úyrengen azın-awlaq russha sózlerin aralastırıp sóylewdi, sóylegende de basqa sózlerdi bekkemlewshi mıyıqtay, ózgeshe pát penen aytıwdı súyetuǵın edi.

—Joldas batrachkom! Pomni, qan qızbalıq payda bermeydi. Erinbey, sharshamay, hám batıl túrde úgitlew kerek. Bir diyxandı kooperativke tartıw— alǵa qaray