Shawdirbay Seytov -Igbal soqpaqlari

jaǵınan demeskende de bolatuǵın edi, biraq onıń tońqıldısı otawdan shıǵıp atır edi. Ekshep aldım da, otawdıń esigine enteledim. Jeńgey, ádettegishe, tósekti shep jaqqa salǵan eken. Kúyewi usınday sulıq bolıp kelse, hárgiz, oń jaqqa jatqarmaydı, ırımshıl, «bir bále bolıp qala ma» dep qorqadı.

Men jónlep jatqarıp kóligin jayǵastırdım da úyge kettim. Biraq, ketkende de ishim ǵımlap kettim. «Bizlerdiń sebebimizden bir jaza alǵan eken, «sonıń dártine shıdamay...» degen oy, dayım menen urıstırǵısı keldi de turdı. Liykin, men onday jel ókpelerden emes edim, sabırlılıqqa túyeden de betermen, urıspadım.

Erteńine azanda azan menen qarasam, Meńlibay aǵanıń esiginiń aldında atı joq eken. «Há, keshegi túsip qalǵan malaqayı menen tufliyiniń sıńarın izlep ketken eken ǵoy», dedim de qoydım.

Biraq, kelesi kúnlerde de onıń basında sol joǵalǵan qurma malaqayın kóre almadım. Satıp alǵan ba, tiktirip alǵan ba, basında qara kólden tigilgen qırpıq malaqay kórinedi.

Burınǵısı da jan eken, dayım menen sóylespegeni menen ekewimiz waqtı-waqtı tillesip turatuǵın edik. Onı da qoydı, tek iretinde is buyıradı, bolǵanı. Ózi de kúnnen-kúnge azıp andızday sarǵayıp baratır. Bir tamasha jeri, sońǵı bir—eki hápteniń ishinde araq iship kelgenin kórgenim joq. Otawı jaqtan kún bolmaǵanı menen kún ara esitilip túratuǵın jeńgeydiń:

— Usı Eren bájban da qurımadı, shirkin! Araqtıń da zawıtına ot tiymedi!—degen aybaraǵı da pıshaq keskendey tıyılıp qaldı.

Taǵı bir tamasha jeri, qısqa kúnde qırıq kelip turatuǵın jeńgey, biziń úyge izep baspaydı. Hesh kim menen urısqan joq, qaǵısqan joq, onıki ne eken, hayranman! Sonıń menen, balashaǵa, qasıq-tabaq arasındaǵı qatnasıq ta suwısıp baratırǵanǵa usadı. Ekewin jarastırıp jibererliktey tórelik Elmurattan da tabılmaydı. Sóytermeken desek, qayta bizikinen góre onıkine kóbirek barǵıshlap, biziń úydiń jinin tırıstıradı. Ózi úsh úy bolǵanlıqtan, eki úy awız jalasıp ketse, úshinshi úydi dúzde qalǵanday elewretiw ańsat is. Burınları jatarǵa taman, «al endi, jata qoysańız, dvijoktı óshire qoyar edim, uyqım, keldi» dep, úyge kirip, dizesii búgip, ótinish: iretinde aytatuǵın edi. Endi óytpeydi. Úyiniń qasınan:

— Jatıp boldıńızlarma-aa, óshireme-enn!—dep baqıradı. Onıń useytetuǵınınan xabardar jeńgem «sensiz hám atırǵan tańım!» dep, kuni burın shıralarına may quyıp, morjaların sıyırıstırıp-sıpırıstırıp qoyadı da, ol baqırmasınan burın-aq svet-

ti óshirip taslaydı. Kúnde sóyte bergenlikten ol biziń úyge qarap, kerilip turıp baqırǵandı da qoydı. Nesine baqıradı, milleti sveti bolsa, jeńgemniń ózi-aq óshirip taslaǵan. Al, Mákeńdikine óytip baqırmaydı, úyine kirip aytadı. Bunıń bári bizlerge jaman tásirin tiygizer edi. Kúnlerdiń kúninde bizler Elekeńdi Mákeńlerden qızǵanatuǵın edik. Usınnan Elekeńdi ózimizge qaratıp alsaq, brigadirdiń úyin «aq úyli» ete alatuǵınday tuyılatuǵın edi bizlerge. Liykin, Elekeń bizler menen bolıwdı qálemeytuǵınday túr bildiretuǵın edi. Biziń úyge esittiriw, ushın-aq Mákeńniń úyinde arzımaǵan bir nársege ekewi qıran kúlki bolıp otıratuǵın, bul kúlki bolsa bizlerdiń ústimizden kúlisip atırǵanday sezilip, ayazday batatuǵın, qalaberdi, qan qızba, qıńır dayımdı qırsıqtıra beretuǵın edi.

Usı kúnleri men «adamnıń kúni adam menen», «adam—adam menen adam» degen sózlerdiń mánisin birinshi mártebe oylanıp kórdim hám jigirma jıl bir ózi bir

atawda jasaǵan Robinzon Kruzonı bir nársedey ayap kettim. Biraq, biz Kruzo emes edik.

Qasımızda, jinimizdi tırıstırıp júrse de qońsılarımız bar, olardıń búytip kóp

shıday almaytuǵını, qay waq bir waq burınǵıday apaq-shapaq bolıp keletuǵını málim edi. Onıń ústine, biz adam bara almaytuǵın atawda jasamaymız, kúnde bolmaǵanı menen

kún ara gá santexnik, gá vetvrach, gá maevkaǵa ótip baratırǵan birewler kele qoyadı. Sondayda men vetvrach qusaǵanlardan biziń awıldaǵı aqsaqallardı jarastırıp, «salqın urısqa» tıyım salar-aw, dep támelenetuǵınman. Biraq: bári qam táme bolıp shıǵa beredi. Buǵan sebepshi de dúńireyip júrgen eki adamnıń ózleri. Sırttan birew kelse

hesh qaysısı da sır bermeydi. Jańaǵı adam ketkenshe ájik-gújik bola qaladı, bulardıń qırın qarasıp júrgenin bilgende jarastırıp keter edidaǵı. Qonaqtı ekewi birden ananday jerge shekem qostanlasıp uzatıp salǵannan keyin biri-birine hárre kózlenip bir qarasıp alısadı, ún qatıspaydı, ún qatıspasa da biri birin kózleri

menen-aq sógisedi, sóytedi de ekewi eki otawǵa qarap, qıysayısıp kete beredi. Usındayda iyshannıń muriydindey jorǵalap, Elekeńniń brigadirge ergeni maǵan jaqpay qaladı...

Awıldaǵı usınday kewilsizlik, mayda-shúyde, ókpe-giyne meni suwıta basladı. Bul káradaǵı ómir bárhama usılay ótetuǵın bolsa, Murattıń aytqanınday «ózimdi ózim basqa talaplardan», mınaw aspan astındaǵı basqa bir mákanlardan izlep kóriwim kerek shıǵar? Bálkim, oyaqlar bunday emes, adamlarınıń da maqsetleri úlken shıǵar oylanatuǵın is...

***

«Bayterektiń» orta buwınlaw shaqasınan qarap otırman. Pah, bir dúrmiyin bolǵanda ma, anaw «Qoltıq kól»diń ústinde sharıqlaǵan shaǵalanıń móldiregen kózlerine shekem kóriwge bolar edi.

Liykin, házir óli tınıshlıq engen awıl arasın jay kóz benen-aq sharlap shıǵıwǵa boladı. Úydiń kún shıǵar betinde jeńgem kishkene bir aq, sarı noqatqa aynalıp, basqur toqıp otır. Dúrmiyinnen qaraǵanda kılıshınıń salkıldısı esitilmegeni menen jeńiniń jalpıldısı, órli-ǵurlı juwırǵan mákisiniń qıylı-qıylı ireńdegi

tıńlardıń arasınan ózine túsken quyash nurların alıp qashıp, bılay-bılay jılmańlaǵanlarına shekem kóriner edi. Kóldiń boyında baspaq baǵıp júrgen eki balanıń qaysısı Otarbay, qaysısı Dawıtbay, bunı da tanıwǵa bolar edidaǵı!! Áne, birew kelip attan tústi. Kim eken, janım? Atın baylay sala otawǵa qarap, ardańlap baratır. Dayım qusaydı, Men onı sol bilegindegi jalpıldaǵal qusınan tanıyman. Oń qolın sermenip, jeńgeme álle bir nárselerdi aytıp atır, ne dep atır eken, á?

— Bálkim dúrmiyin bolǵanda qarshıǵanıń jeńil párwaz etip, jelpingen kanatlarınıń irili-maydalı kawırsınına, iymek tumsıǵına shekem kóriwge bolar edidaǵı.

Kóldiń arǵı jaǵındaǵı orpańlı jolda shańǵıtıp, bir nárse kiyatır. Men onı áweli «traktor shıǵar» dep edim, jaq, mashina eken. Bergi jaǵındaǵı mayda jıńǵıl, ajırıq, maymaq qamıs qaplaǵan taqırlıqqa shıǵıp, izindegi tozań bas púkil tútilip ketkennen keyin barıp onıń «GAZ—69» mashinası ekenin abayladım. Taqırlıqta japadan-jalǵız kishkene qara końız zırıldap bir juwıradı-aw, uzaqtan mınaw da tap sonday bolıp kórinetuǵın edi.

Mashina tusına kele bergende biziń eki tentek bir talay jerge shekem juwırısıp keldi de, qalıp qoydı. Jete almasın bilgennen soń, juwırıp, hálekleniwdiń ne keregi bar edi, aqılsız kúshikler.

Bunday, náhánler minetuǵın mashina kóbinese, aldı menen Meńlibay aǵanıń esiginiń aldına kelip toqtaytuǵın edi. Mınanıń shańı biziń esiktiń aldına kelip

tıyıldı da, misli bir tımıq kúni túńlik ten shıqqan jantaqtıń tútinindey suyılıp

barıp, joq bolıp ketti. Ishinen soydawılday úsh adam túsip atır. Kimler eken? Áne, dayım úyden shıqtı da qolın sozıp júre basladı. Ózi qol alısıwǵa qolaylasıwına qaraǵanda, kim bolsa da qojıqlardıń birewi boldı ǵoy.

Isin tuwarıp, ishke súńgigen jeńgem, bálkim, kórpeshe salıp atırǵan shıǵar. Anaw jaqtan biziń úyge birew kiyatır. Elekeń ekenin ilmiyip júrisinen tanıp turman. Bul neǵıp biziń úydi saǵına qoydı?

Men bárin, bárin de kórip turman. Jeńgemniń qazan qosqa kirgenine shekem, qostan shıqqan suyıq tútinge shekem kórinedi maǵan. Al, anaw úydiń arqa jaǵınan juwırısıp kiyatırǵan eki bala jerde emes, tap meniń alaqanımda juwırısıp kiyatırǵanday. Baspaqların taslap juwrısıwın qara, tenteklerdiń!

Meniń endigi baqqanım Meńlibay aǵanıń úyi edi. Sol úyden kimniń bolsada házir biziń úyge kelip kirgenin kórgim keler edi. Kelmey júrgen Elekeń keldi ǵoy, aqırı. Mákeń nege kelmes eken. Kim biledi, múmkin, tórelik etip, dayım ekewin jarastırıw ushın keńseden birew kelgen shıǵar? Óytip bir, olar urısıp pa?... Usındayda úyinde bolmay shıqpaǵay-dá! Átteń, dayımdikinen basqa attıń úydiń dógereginde kórinbewi meni ókindirer edi.

Uzaq otırdım, ókinip otırdım. Liykin, qansha ókinsem de Mákeńdikinen bizikine izep basqan adamnıń kirası kórinbedi. Men tap soǵan ókpelegendey, túpirinip, jerge túsip kettim.

Mallardıń aldı jańa iyiriliwge qaraǵan edi. Anaw kúngiden kózim qorqıp qalǵan. Túste bir sanap alaman. Sol ádetim boyınsha endi sanawǵa keteyin dep atırǵanımda haplıǵıp, Otarbay menen Dawıtbay jetip keldi. Otarbay Dawıtbayǵa qaraǵanda eki jas úlken, on ekide, dasqal. Sál nársege keseklesip, sál nársege sógisip sala beredi. Biraq, Otarbay bıyıl eseyeyin degen. Jambas muǵalliminen tálim alıp boldı ǵoy, aqırı. Endigi jaǵında sovxozda oqıytuǵın shıǵar, ol jaǵın ele oylanıp kórgen adam, joq. Dawıtbaydı bolsa bıyıl úshinshige ótkeripti. Ózi orısshadan tatıp almaytuǵın Xojan aǵa úyde jambaslap jatıp buǵan da orıs tilinen sabaq beredi. Sol Dawıtbaydıń joldı ózińe bermese, shataq shıǵaratuǵının bildi me, Otarbay úndemedidaǵı, meniń áskeriy furajkam kózine quyılıp ketken, Dawıtbay qasnaǵın kóterip qoyıp:

—Ájaǵa-a,—dedi tap men bir alısta turǵanday: — Atıńdı taslan ket, bizler minip júremiz...

—Direktorlar keldi,—dep, Otarbay tórelilew juwap berdi.—Sovxozǵa barǵan eken. Baslıqtı da mashınına tıǵıp kelipti...

—Wáy, onda óziń baq, malıńdı, bizler-ám ketemiz.

—Attı taslap ketpedi dep tur,—dedi Otarbay. Ózi aytıwǵa aybınıp, shataqtı Dawıtbayǵa shıǵartıp turǵanın abayladım da attı mázi qıynap shappawdı zinharladım, sóyttim de ırashtan tústim.

Bılaylaw shıqqanqan soń, balalıǵım tuttı má, qaramıǵı búrilgen aq tikenniń ústinde kózleri sıyanıń kóbigindey bolıp, tamaǵın búlkildetip jatırǵan bir gúmgúmdi keseklep jiberdim. Ernimdi de qımıp aldım. Isenbeymen ǵoy, sonda da mushtayımızdan gúm-gúm kórsek, tisimizdi sanatpawǵa ádetlenip qalǵanbız. «Sanasa, tisińnen birewi de qalmaydı, mına meniń awızımday, qızıl iyek bolıp qalasań» dep, qorqıta beretuǵın edi mamalar.

Kelsem, qonaqlar chayǵa bógip atırǵan eken. Birim-birim qol alısıp shıqtım. Nárse ashıwlanısıp kórmegen adamday jaytańlap:

—Shopanımız usı jigit,—dedi Meńlibay aǵa.— Usı waqıtqa shekem bir malın da aldınan qashırǵan emes,—dep, maǵan liykinli qarap qoydı. Usınıń ózi menen «maldıń joytılǵanın hárgiz tisińnen shıǵarma» dep sınalap atırǵanın túsindim. Direktor bolsa:

—Tanıyman ǵoy, bul jigitti,—dedi birinshi kórip atırsa da. Ózi men áskerlikke ketkennen keyin direktor bolǵan adam:—Harma, ǵoshshım,—dedi otırmasımnan burın bastan ayaǵıma bir qarap shıǵıp — Mal-jan amanlıq pa? Áskerlikti hám, ótediń, júdá bárekellá, ǵoshshım...

Bul úyden onsha jaman adamnıń iyisin sezip turǵanǵa usamadım. Direktordıń da álpayımlıǵı unap qaldı.

Jeńgem bizge de almagúlli bir chaynek ákelip qoydı, «Xızmet bar ma?» degendey, dayıma qaradım. «qoy-poy soy dep ayta ma?» degen ǵoy, biziki. Jaq, dayım biyparwa. Qanday da bir umıtılǵan áńgimesin esine túsire almay oylanıp otırǵan adamǵa usadı.

Biraq, onsha kewilsiz emes. Men kelmesten burın qanday gáp ketti, onnan xabarım joq. Házir sóylegisi kelip, julqınıp turǵan adamnıń ireti joq kórinedi. Men, ulıwma, burınǵı direktorlardıń da qanday ekenin bilmeymen. Direktorlıq jumısım da shıǵıp kórgen emes. Men esimdi bilgeli, umıtpasam, áy, yaǵá, umıtqanım joq, bunday náhán adamnıń úyimizge qonaq bolıp atırǵanı usı. Meniń oyımsha, buǵan bir janlıq kerek edi. Hayranman, nege dayım bizge xızmet buyırmay otır eken. Dásturxanǵa shını

shıqpaǵanı da uyatlaw ma, qalay-qalay? Qustı basqa bir úyge aparıp-aq qoyıwǵa bolar edidaǵı. Ishpeydi dewge direktor onday tabı bar adamǵa usamaydı, semiz de emes, arıq ta emes, bir jón. Fason da emes, ábiger de emes, bunısı da bir jón. Bosaǵanıń awızında pallıyıp atırǵan shúberek etikti anaw neylon shulıqlı ayaqqa kóz benen shenep kórip, «usıniki-aw» dep shamaladım. Sebebi, Mákeńniń de, Elekeńniń de ayaq kiyimleri maǵan tanıs, shofer balanıń bolsa altı manatlıq arzan tufliyi direktorı iyesine ım qaǵıp

jiberse súyrelip kete beriwge qolaylasıp, tumsıǵın esikke qaratıp tur. Qalay meniń serliligim?

Ústine chesunshanıń kúlireń qıylınan pidjak kiyip alıptı. Jaǵaların aǵıtıp jibergenlikten koltıǵınıń shamalı sótilgen jeri de, kók jipek maykası da, kókiregindegi siyrek, uzın júnde anıq kórinip turar edi. Kózi topas adamnıń kózindey emes, álle qanday oyshańlıq bar. Qalay biziń adam sınaw? Sol oyshań, liykin, adıraqlaw kózlerin waqtı-waqtı maǵan jiberip, gá dayıma, gá Elekeńe jiberip, sınap otır, biraq, hesh itibarsız, shóllep kelip, chay iship otırǵan adamǵa usaǵısı keledi, bári bir, men bunısın bilip otırman» Meńlibay aǵanı qashshan keńse jaqlarda-aq bıjıldatıp sóyletip, ótirik kúldirip sınap alǵan bolsa itimal, onı baǵıp otırǵan

joq, shoferı da itibardan shette. Baqqanı tek bizler úshewimiz. Al, meniń baqqanım, tek direktor. Bunday náhánler biz qusaǵan puxarasın, onda da biz qusaǵan shopanın, shopan bolǵanda da bala shopanın «meni sınay aladı» dep oylamaydı. Al, shopan bolsa, adam túwe, aldındaǵı eki júzlegen sıyırdıń minezine shekem qanıq, álle qashshan

sınap úlgergen adam, sóytpese, ol shopan bola almaydı. Al, adam degenniń atı adam, ol eń aldı menen sóylep bolsa da sır aldırıp qoyadı. Bunı sınaw, álbette, tili zibansız

maldı sınawǵa qaraǵanda ańsat. Usı jaǵınan alıp qaraǵanda mınaw otırǵan direktor ekewimizde azǵantay da bolsa, usaslıq bar. Bul da shopan. Barlıq shopannıń da, barlıq shopan baqqan gúllán maldıń da, mınaw jatırǵan jaylawlar menen úyrek ushıp, ǵazlar qonǵan kólatlardıń da obal-sawabı usınıń moyınına. Malınıń ashı menen aylanıp,

toǵı menen tolǵanbasa, ol qanday shopan? Qıyallanıp júrgen tánekeylerge tayaq shoshańlata berseń, qayta, qashaǵan etip alasań. Biz, sonlıqtan, qayqı tayaqtı tek kóterip júrgenimiz bolmasa sartıldatıp, ómirde de sabamaymız, shoshańlatamız, shoshańlatqanda da júdá biyzar ótip baratırsa: «áy, qashsań, qash-á» dep, kúygenimizden shoshańlatamız. Bizden qashıp, basqa padaǵa qosılǵanı menen, birewdiń malın birew jaqtırsın ba, oyaqtıń da shopanı sabap-sabap quwıp jiberedi. Bundayda adasıp ketip, uymaǵa batıp óletuǵınları da boladı. Áne, sonlıqtan, biz, shopanlar jańa qosılǵan

maldı tayaqtı súye me, ya «gál» degennen qayta bere me, yamasa jaǵdaylı, momın, óziniń de tamaǵın toydıratuǵın, basqalardıda otlaqlı jerge baslaytuǵın táwir qıylınan ba,

soyaqların minep-sınap alamız. Biz de bul direktordıń tusında jańa adambız, sınap alǵısı keletuǵın shıǵar, meyli, sınay alsa sınasın, adam sınay almasa jurtqa aǵa bolıp ne qıladı?

—Ǵoshshım, neshinshi klass sawatıń bar?—Áne, bul bizdi sınay almaytuǵın jaǵına shıqtı. Men de sawalına sawal menen juwap berdim;

—Usı júriste, aqsaqal, neshinshi klassqa shekem oqıw múmkin?

Meńlibay aǵa ıńǵaysızlandı. Soǵan qarap, «direktorımız qarsı sóylegen adamdı jaqtırmaytuǵın bolsa kerek»,—dep shamaladım. Meniń oyımsha, jaylaw qoymay kóshipqonıp júrgen sharwanıń men qatarlı balaları neshinshi klasstı pitkere alatuǵının

ózi biliwi kerek edi. Toqsan shıǵar shıqpastan, qıslawdaǵı shopan morılarınan tútin tútemeydi. Bul, áyne, oqıwdıń qırta-qırt waqtı. Oqıw sentyabrde baslanadı ǵoy, biz bolsaq, noyabrdiń ayaqlarında, gúzi qolaylı, jaylawı jaylı kelgen jılları dekabrdiń baslarında toqsandı túsire berip, qıslawǵa qaytamız. Mektep bolsa, qıslawda, onda da kópshilik jerlerde baslawısh klasstan bóteni joq. Sovxoz orayındaǵı, yamasa basqa bir jaqlardaǵı orta mekteplerge qatınaw ushın kúnige qıstıń qırawlı kúnleri neshe shaqırım jer júriw kerek? Jaqın degenniń ózinde barıp keliwiń on bes on altı shaqırımnan jaqın bolmaydı. Al, hár jaylaw ushın da, ne barı otız qırıq úyden aspaytuǵın qıslaw ushın da orta mektep ashıwdıń sirá da itimalı joq. Sonda meniń jambas muǵallimnen neshinshi klasstı pitkerip qalǵan bolıwım múmkin? Jaylawdıń, sharwanıń turmısı menen tanıs bolsa, álbette, bul káraların ózi biliwi, yamasa, soramawı kerek edi.

Direktor betime tesireyip otırdı da birden kúlip jiberdi. Men de mıyıq tarttım. Meńlibay aǵa menen Elekeń kúlkisi kelmese de waxahalap kúldi. Biraq, túsinip kúlip otırǵan joq. Direktordıń rayına qarap kúlip atır. Bolmasa, direktordıń kúlgenine bulardıń hesh qaysısı na túsingen joq. Buǵan men túsindim, bolǵanı.

—Túsindim, ǵoshshım, aytqanıńa,—dedi de eziwin jıya qoydı,—Biziki balanıńsawalı bolǵan eken, kritikań durıs...

—Durıs, durıs, balaniki durıs kritika,—dep shulǵınıp kiyatırǵan Elekeńe direktor liykinli qaradı da:

—Bala bizdi kritikaladı ma?—dedi tańlanǵan keyip penen,—Nesi durıs, ne dep kritikaladı?

—Endi, aǵa, ne desek bolar eken...—Albıradı Elekeń.

—Ne dep kritikaladı, ayta ber? —«Mennen de sorap qala ma?» dep, Mákeń de quwıslanıp otır, sezip otırman. Liykin, direktor hesh kimnen de soramadı, maǵan iyegin kóterip:

—Ne der eken, dep jorta sorap edim. Bunıń bári biziń gúnamız, ǵoshshım,—dedi de ókinishli túrde bas shayqadı. Óziń qatarlı jigitlerdiń kóbisi jambas muǵallimnen

tálim alǵan da qalǵan. Ballarda nárse gúna joq, buǵan mına,—ózin túrtip,—bizler gúnalımız,—dedi.—Bizlerden burınǵılar da gúnalı. Eger sovxoz kóship kelgen jılı—barmaǵın shoshańlattı. —Ózim direktor bolǵanımda, keńseden burın mektep internattıń jayın baslatar edim. Ókpelewge haqıń bar, dostım,—dep qoydı maǵan joram bolmasa da:—Sen nege bilim almay qalasań, qalanıń balları kózin ashqannan yasli, esin bilgennen balalar baqshası, onnan soń mektep. Haw, sizler de solar menen teń huquqlı balalarsız-ǵo, jaylawda tuwılǵanıńız jazıǵıńız ba? Olardıń bárine ózlerimiz gúnakarmiz, ǵoshshım,—Áne, usınday gápler dayıma jaǵa beredi. Házirde tisiniń ketigin buzılǵan áynektey úńireytip, kúlip otır, qompańlap-qompańlap, sóylegisi kelip te qoyadı. Biraq, kisiniń gápin bólmeyin, tóreli áńgime aytıp atır»

dese kerek, ele, «al, endi ǵoshshım» dep, áńgimesin baslay qoymadı; direktordıń ózi sóylep otır:—Mektep internattıń jayı pite keldi. Sol nárestelerge qaraǵan kún qapıla qoysın. Usı bıyıl amanlıǵı bolsa, jambas muǵallimnen shıqqan, jaqın jerde mektebi joq balalardıń bárin soǵan tapsırtamız…

—Al, endi, inim,—áne, dayım jańa basladı: — Kelgenińe de eki jılday bolıp

qaldı. Seni sırtıńnan kórgenim bolmasa, bunday sharrayma sharray sóylesip, tillesip kórgen joq edim. Shep jigit emes kórineseń,—direktor mıyıq tarttı,—Al, endi óydegenime «maqtayın dep otır» degendi de pámińe keltirme. Kurı alaqan emespen, qudaǵa shúkir, inkibatırdıń shójesindey ólip-ólip, ólgennen sarqıt qalǵan qolımda eki tentek tekem bar. Solardıń biri bıyıl mına Xojan muǵallimnen sabaǵın alıp boldı. Tetelesi taǵı bir-eki jıl anaw otırǵan jerińde Xojan ǵoshshımızdı jambaslatadı,

buǵan da shúkir. Jańaǵı gápiń ıras bolsa, bir iygilikli is eteyin dep atırǵan ekenseń, oń bolsın. Endi basqa da kerek jaraǵımızdı ayta bersek, bola ma?

—Yashullı, ózi, biz, sonı tıńlawǵa shıqqan adambız,—direktor tıńlawǵa qushtarman, degendey, kópshigin qaptalına taslap, tiklenip otırdı:—Biraq, aqsaqal, joǵıńızdı jasırmań, barıńızdı asırmań.

—Há, bárekellá, óytsek adamlardı aljastırıp alamız. Chay iship otırsańo,

ǵoshshım. Ya qaytadan demletip bereyin be?

—Jaq, chay iship boldım, aǵa. Imkaniyatı bolsa, awqatıńızdı tezlettirseńiz? Basqa fermalardı da kóriwimiz kerek.

—Álbette, álbette,—dayım basın ırǵadı,—Sizler kórmeseńiz, endi, men kóremen be. Awqat ta shamalasıp qalǵan shıǵar. Asıǵıs bolsań, áńgimemdi aytıp qalayın. Men, mına,—dep úydiń ishine alaqanıń jaydı,—xojalıǵım jóninde shaǵınbayman.

Shapqıǵa jiberetuǵın eki atım da bar, bir-eki sawın sıyırlarım da bar, qonaq qopsıǵa, qudaǵa shúkir, qoy-janlıq ta tabıladı. Puldı ǵoy, óziń biletuǵınsańdaǵı, ayına altı júzden qaytarıp otırǵannıń biri men. Buǵurlım aqshanı direktor bolıp, óziń ala almaysań, ya meniki qáte me?

—Durıs ǵoy, aqsaqal,—direktor kúle shıraylanıp shulǵındı.—Onı alıw ushın úsh ay islewim kerek.

—Maǵan usı kúnim jetedi, qudaydan da, sizlerden de basqa támem joq. Al, endi, mına,—meni kórsetti,—qusaǵan shóje qorazlar bul kúnine de shúkiranalıq etpeydi. Men aytpay-aq qoyayın dep edim. Jatqan jılannıń qúyrıǵın óziń bastıń. Anaw ayda, mına bala áskerlikten kelip, bizdi pensiyaǵa shıǵarıp ketti. «Ornıńa jaqsı shopan tayarlapsań», dep, qolımdı qısıp turıp, shulǵınıp ketti. Soń oylanıp qaldım, «usı, shopandı bala, men tayarlay qoydımbeken?» deymen ózime ózim. Búgin, jańaǵı seniń

gápińnen ańlap otırman. Men sovxozǵa emes, sovxoz maǵan shopan tayarlap bergen eken. Gápimdi bólme, Meńlibay ǵoshshım, Hawwa, sóytken eken. Al, ándi Álimbay inimiz maǵan emes, meniń Álimbayǵa táńir jarılqasın aytıwım kerek eken. Mine, mına balanı mısalǵa alıy qarayıq, endi,—dep maǵan alaqanın ekshedi:—Usı bala jambas muǵallimnen tálim alıp, sawat ashtı deyik. Basqa bilimi joq. Taǵı bir jiyenim bar.

Jaqında úsh aylıq áskerlikke ketipti. Oqıwın pitkeripti. Ol balanı kelip mal baǵadı dep, meniń iyegim qıshımaydı. Sebebi, qalaǵa barsa da ońısqanday, ońısqanda qanday mınaday bolıp,—bas barmaǵın shoshayttı:— ońısqanday óner alǵan qusaydı. Al, endi mına jiyenimiz qalaǵa keteyin dese, óneri joq, óner alayın dese, bilgishten bilgish shıǵıp ketken, óner artıp ketken, adamlar aspan áleminen de arman ushıp atır dep esitemen. Sonda bunıń, mına ózi shala sawat Xojan muǵallimnen alǵan tálimi qayaqqa baradı, qanday óner alıwına jaraydı? Qalaǵa barıp, qara jumıs-aq isleyin dese, házirgi zamanda hámmesin mashın islep baratır. Japtı da sol qazadı, tastı da sol qoparadı. Dáleńkeni de qırqatuǵın bir jarǵılardı kórip qaldım jaqında. At arba

qosıp, suwshı bolayın dese, bir temir tútikke tarttırıp, jurttıń bosaǵasınan ótkerip, shelegine quydırıp qoyıptı. Sonda qara jumıs qayda, shıraǵım-aw?— Alaqanın jaydı:—Sonda maldı bul baqpay kim baǵadı? Endi, oylanıp qara, qáne, shopandı sizlerge men tayınlap berdim be, ya maǵan sizler tayarlap berdińiz be?

—Endi, yashullı,—direktor qızardı: Túsinip otırman. Ayıp bizlerde. Jaqın

jıllarda sharwanıń hámme balaları orta mektep...

—Al, endi, sonda maldı kim baǵadı? Mektepti pitirgenler Máskew, Mákáriya jaqlarǵa hayt qoyadı. Kelgennen soń tayaq soramaydı anaw jelpinip turatuǵınnıń atın sen tap?...

—Vintilyator,—dedim men, bir keńsede kórip, tańlanıp kelgeninen xabarım bar edi—Vintilyatordı aytıp otır.

—Áne, sondayı zırıldap, tóbesin shamallatıp turatuǵın kabinet, onda da óz aldına kabinet soraydı. Al, endi sonda maldı kim baǵadı, bizler bolsaq, ólip ketemiz.

—Sizler ólip ketseńiz, yashullı, orınıńızǵa mına Meńlibay baǵadı, men baǵaman...

—A-al, keńseni kimge...

—Keńseni ózimizden bilimdar bolıp kelgen siziń jańaǵı tentek tekelerińizge beremiz. Soǵan shekem, álbette, ońısa turamız. Sovxozlarımızdı qaladay etip jiberiwimiz kerek. Qalada ne bolsa, bizde de sol bolıwı kerek. Qalalılar házir televizor kórip otır. Sovxoz oraylarında da bar. Házir jaylawlar ushın da shıǵarılıp

atır. Bári de bola beredi...

—Sonda da, ǵoshshım, —gápti dayım bóldi:—Sen jańaǵı internat degenińdi qoyıp tur,—dep jalınadı.—Oqısa, olla qayır bermey ketedi bular...

—Onda jaydı pitkermeyik pe?—Direktor kúldi. Basqa hesh kim gáp qosıp atırǵan joq.—Onda internat pitpey qala bersin be?

—Jaq,—dayım basın shayqaydı:—Pitkeriń, onı basqa xájetińizge jaratıń. Jańaǵıday, hámme jer abadan bolıp ketken waqıtta balanı jıynap alıw qıyın emes ǵoy.

—Áńgime bılay, yashullı. Siz oyaǵınan qorıqpayaq qoyıń —dep tınıshlandırmaqshı boladı ǵarrını:— Házir mektepti pitirgenler eki jıl jumıs

islep, oqıwǵa soń baradı,

—Oyaǵı durıs, biraq, jańa mallardı bir jıl baǵar-baqpastan padanı ızıq-ızıq,

toz-toz etip, shopanın áskerlikke alıp ketedi. Soyaqların oylanıp kórdińiz-be? Bul

basqa jumıstay emes, ǵoshshım, bir shopan ketse, mın qoy qarawsız qaladı...

—Onıń ornına basqa adam áskerlikten keledi— dep basın shulǵıdı direktor.— Keledi áskerlikten, mine, baǵıp júrǵoy, mınalar,—maǵan alaqanıń jaydı:—Bunıń ornına basqa birew áskerlikke ketti. Bári oylanılǵan is, aqsaqal, oyaǵınan kewilińiz jám bola bersin. Basqa da qoldı awıstırıw jaǵın...

—Keshegi balanıń atı kim edi-i?—Dayım maǵan edireydi.

—Jańabay.

—Áne, sol bala jaqında dibiyjoq qurıp berip ketti...

—Tanıyman onı...

Álbette, tanıwıń kerek,—dep, dayım sózdi taǵı bóldi.—Tanımaytuǵın adamıń bolmawı kerek bul sovxozda. Atı sovxoz bolǵanı menen, bul da bir xojalıq. Ákesi óziniń balasın tanımasa, qalay boladı, endi, aqırı!—Bul gápti, iyni kelip ketkennen

soń qıstırıp jiberip atırman,—deydi ǵarrı aldarı enterile berip:—Bolmasa, bunıń biziń gápimizge juwǵısı joq. Áne, sol bala aytadı: «jekke menshikti bayıtamız dep

urınbaw kerek, sovxozdı bayıtamız dep ǵayrat salıw kerek. Sovxoz bayısa, rayon, rayonnan obılıs, obılıslar bayısa pútkil Ózbekstan, ol da bayıp kete berse, umumıy keńes húkimeti bayıydı. Sonda hámmemiz de bayıymız. Sovxozımız da qaladay bolıp ketedi. Adamlar qalaǵa qashıp ketpeytuǵın boladı» deydi. Usı jón gáp pe?

—Júdá aqılına is buyırtıp sóyleytuǵın bala ol.

—Onda, usı gápin maqullaydı ekenseń ǵoy, ya?

—Aytıp júrgeni durıs ǵoy...

—Durıs bolsa, ǵoshshım, úyine kelgende tergewge tuttı dep kewilińe málel almaysań.

—Ayta beriń, yashullı, ayta beriń. Másáhátlesken jaqsı.

—Há, berekellá! Másláhátlesken jaqsı, «másláhát» dep túsin aǵańnıń gápin. Bılay, inim, dep, omırawındaǵı kópshikke eki shıǵanaǵın birden taslap, direktorǵa teke saqallı iyegin shoshayttı:—Mına saqal,—deydi sıypap,—Maldıń izinde aǵardı.

Gáptiń xadalı, malımız arıqlasa arıqladıq, semiz bolsa semirdik, ǵoshshım. Sovxoz kóship kelmesinen burın da usı qaraǵannıń sharwası edim, inim. Onıń berjaǵında kókiregime quranday yad bolıp qalǵan mına nárseler bar. «Sovxozdı bayıtıw» degen, jańaǵı balanıń gápine kelmekshimen. Birinshiden,—shunatay barmaǵın búkti:—tóldi kóp alıw kerek. Arıq sıyır óz waqtında kúyge kelmeydi, ándiyshesi, qısır qalıp qoyadı. Tıńlap otır, gápimdi bólme, ǵoshshım, Hawwa de. Sútti kóp alıwımız kerek, arıq sıyır sútten de, tólden de jalshıtpaydı. Sonda maldıń bas sanı qalay artadı? Qoyıp-tur, endi,—deydi barmaǵın shoshaytıp:—Bizde de esap bar. Ekinshiden, usı

sovxozǵa paydanı berip turǵannıń ózi, góshke tapsırılatuǵın boydaq mal, solay ma? Solay deyseń, há bárekellá. Al, endi, arıq mal tas baspaydı. Meniń bul gápim sizlerge kassirge «aqshanı tanıysan ba?» degendey ersi kórinedi, bunı bilemen. Biraq, kúygenimnen aytıp atırman. Semirtip tapsırmasaq birdiń orınına ekini pıshaqqa beremiz. Plan bar, aqırı, onı orınlaw kerek. Orınlamasaq, joqarıǵa barǵanda

Írasın aytıp otırmandaǵı. Áne, adaydı aldaw qayaqtan baslanadı? Mına otırǵan Meńlibaydan baslanadı,—deydi taǵı da qolın shoshaytıp: —Endi hámmeńizge isengen Tashkentli aqsaqalımız túrtip bergenlerińizdi kóterip barıp, Máskewdi isendirip qaytadı da sharwashılıq boyınsha jıynalıs ashıp, Nókisten biziń yashullılardı shaqırtadı. Olar da sizlerdiń túrtip bergenińizge qarap toplım jurttıń kózinshe wáde berip qaytadı da, kelip rayon basshılarınıń, olar sizlerdiń, sizler Meńlibaylardıń

wádesin alasız. Wáde bermeyin dese, bayaǵı túrtip bergeni bar. Beredi wádeni, biraq tapsırayın dese, malınıń jaǵdayı ózińe málim. Jol-jónekey dártke shıdamay bájban

bar ma, otınshı bar ma, uradı araqtı. «Pálen maldı tart tárezige» deydi. Meńlibay inim, sen quwıslanbay-aq qoy, seni aytıp otırǵanım joq, ulıwma, sendeylerdi aytıp otırman. «Tart» degeni menen tartıp atır ma, shıǵadı bizdey bir-eki qırsık, aljıǵan ǵarrı. Sóytip-sóytip keyini hárre kózleniwge alıp keledi. Al, endi soray jaǵım-aw,

sóytip, ótirik sóylep, kórpeńizge qaray ayaq uzatpay, ótirik wáde bere bermegende ne qıladı, shıraqlarım-aw, sizlerge?—Alaqanın ekshep turıp, kúyine sóyledi:—Usı sovxozıńız wáde menen bayıy ma, bayımaq túwe toz-tozı shıǵar—dep, bılay qarap otırdı. Ashıwlı.Úydiń ishine bir maydan únsizlik shókti. Állen waqıttan soń direktor pidjaǵınıń kólebedey qaltasınan oramal shıǵarıp, mańlayın súrtti de:

—Gápińizdiń jóniba-ar, yashullı,—dedi tikeyińkirep.

—Jónsiz gápti sóylep, men, ǵoshshım, Meńlibay emespen. Bosatıń bizdi sovxozdan, men qartaydım. Endi mal baǵatuǵın adamım joq. Qalaǵa kóshemen, bul sovxoz bináy ómirinde qaladay bolıp kete almaydı. — Bul gápti nege súyenip aytıp otırsız, yashullı?

—Sirá, bayıwınıń itimalı joq. Oǵan bas aynaldırıp júrgen adamnıń ózi shamalı,

ǵoshshım. Mınań qara, inim, qaraqalpaqta «at shappaydı, bap shabadı» degen gáp bar. Hámme nárse maldıń óńeshine baylanıslı. Sol óńeshten tóreli nárse ótip turǵan joq. Tártip boyınsha, usı keshte mallarǵa ot-shóp, jem-pem beriliwi kerek ǵoy, qayaqta sol?— dep, alaqanın jaydı.- Qayaqta? Jániwarlar, jaz túwe qısı menen júnin jegendey bolıp shıqtı. Jańa awızı kókke tiyip, pitegene etine qan-sól juwıra baslaǵan waqıtta pıshaqqa sorap atırsızlar. Há, bir toyınsındaǵı, axırı! Qawsaǵan súyekti tapsırıp,

biriniń orınına ekisin shıǵın etip, ne abıray almaqshısızlar?!—Ǵarrı ózi menen

ózi sóylesken adamday hesh kimniń betine qaramastan keregeniń ashıq jaǵına tumsıǵın burıp jiberip sóylenip otır:—Bul meniń ákemniń malı emes, húkimettiń

malı ekenligin túsinemen. Húkimettikin húkimetke bermewge de háddim joq, biraq, sizler oylaǵan sovxozdıń abıroyın oylaǵanlıǵımnan mına Meńlibay menen

málellesip júrmen. Buǵan salsań, súyeklerin sıqırlatıp, aydap kete bere jaq. Al, men bolsam, bir-eki ay keshiksem de júnin jaltıratıp, tas bastırıp tapsırajaqpan. Sonıń esabınan, pitegene, mal awıstırıp, bas sanın arttırıp qala jaqpan. Ya meniki qáte me?

—Onıńız durıs ǵoy, aqsaqal, biraq...

—Ot-shóptiń jańa buwını qatıp, shiresine enip kiyatır. Alabáhárden kók quwalap sandalıstı, túwe. Jegeni endi, bunnan buyaǵına juǵadı.

—Biraq, aqsaqal, boydaqtı kóp baqqan sayın qımbatqa túse beredi...

—Qımbatqa túsedi, dep, ǵoshshım, men sizlerden ya ot sorap otırǵan joqpan. Ya Biruniyden tasıtqan jemińizden táme etip atırǵan joqpan. Olardı sawınınızǵa bere

beriń. Bir tilegim, mennen sawınıńızdı sanap alıń. Bunnan bılay usı jerden kóshirmeymen, deseńiz, bizdi tekboydaq penen qaldırasız—dep atır ǵarrı ókpeli dawıs penen:

—Xabarıńız bar, Baymurat inimizdiń sawındı biziń moynımızǵa júklep ketkenine de táwir-aq boldı. Sonnan beri sovxozdan adam kelse zinharlap qalıp atırman. «Yaqshı, aǵa, alamız», deydi, izi joq. «Endi balası keldi, ǵarrınıń ózi nege bólip baqpaydı?» deseńiz onı aytıń. Bolmasa, bereket tabıń, alıń sawındı, ózi otız sıyır. Boydaǵı joq ǵoy, Qaypannıń malına qossańız da boladı. Tek, dibiyjoq aydap,

sút ólshep alıw ushın adam jaylawǵa shıǵameken, usı mına Elmurat ne? Esaptı Meńlibaydıń ózi-aq aladı.

—Bunıńız durıs aqıl,—dedi direktor.—Sawındı qashshan-aq alıwımız kerek

edi,—dep, Elmuratka qaradı.— Erteńnen baslap, sen al, ǵoshshım. Qıypaqlama, áneydey,

jap-jas jigitseń. Qalǵan bir júz jetpisi de bir Maqsetke awır...

—Endi oyaǵın kóre berermiz,—dep, gápti dayım bóldi!—Pensiyadamız degen sıltaw bizde joq. Qarap otırmaspız. Baǵıspasaq, qora tazalaw, anaw-mınaw awıldıń jumısın ózime qoya beriń. Seni, balam, Elmurat, sawısıw jaǵı oylandırıp otırǵan shıǵar. Oyaǵınan ǵam jeme. Oǵan kelgende miynet jeńillendi ǵoy, gáziytten kelgen adamdı ózim bejerip jibermegende bul hám joq edi. Nege kúleseń, direktor ǵoshshım, mına biziń úydegi balaǵı jalpıldap júrgen jeńgeń ǵayratlı. Sawısıwın sol da sawısadı. «Bizler boydaqtıń xojalıǵımız» degizip, otırǵızbaymız. Sawıp úyrengen adam sawmay otıra almaydı da, onıń ústine, mına bir mashın menen qızıqqa sawsa bolar. Áne, sóyte qoyayıq, ǵoshshılarım. Sonnan soń, bizden semiz maldı talap eteberiń. Men oǵan bir baw shóp, bir qısım jem táme etpeymen. Jemińizdi qarrı-qurtań, sawınıńızǵa jalatıń.

—Jalatamız,—dedi direktor.—Oyaǵına qaraǵanda bárine de jalatıwımız kerek.

Jaǵday kótermey atır. Sawın fermalarǵa tipovoy qora kerek edi. Ógken jılı shamalı payda kórdik, sonıń esabınan eki qora saldırıp atırmız. Hár jılı eki qora pitkere bersek, eki-úsh jılda, aqsaqal, jaylawlardıń baslarına da salınatuǵın boladı. On jıldan kóriń!...

—Sol, endi, payda túsirsek boladı ǵoy?

—Álbette,—dedi direktor shulǵınıp.—Óz qunın ózi jep keteberse...

—Men de sonı aytıp otırman. Bıyıl jaylawlar jıldaǵıdan otlaqlı. Jem bermey semirtiwge boladı dep otırǵanım sol. Pákize, jemge jumsaǵan pulıńızdı, jańaǵıday múlk bolıp qalatuǵın nárseńizge jumsań. Bunıńday jaz bolıp tura bermeydi, ǵoshshılarım. Bunıń qısı bar, ele. Ne bir suwıqları boladı, awızınan may quysań da semirmeydi. Jıllı qora kerek. Al endi, meniki mınalardikindey,—Meńlibayǵa qol