Shawdirbay Seytov -Igbal soqpaqlari

joqpeken, tıyıldı ǵoy, bala dep, oylanıp qaldı. Men xat alǵanımdı ayta almadım. Óydesem «kim ákep berdi?» dep, shuq-shuqına tayaytuǵın, durısın aytsam, «bular toǵayda sıbırdasıp júr eken», dep dayım oylamaǵanı menen jeńgem oylaytuǵın túri bar.

Awqat jelinip atırǵanda: Shashım ósip ketti, dedim men.

—Sársenbay menen barıp, aldırıp qaytsam qáytedi? Meńlibay aǵa úndemedi.

—Ózim páki menen tıqırlap beremen, dedi dayım.

—Toǵayda pasomlıqtın ne keregi bar?

Uzatıp salıp atırǵanımda bılay shıǵarıp alıp: „Hayt kúni azanda azan menen kelemen, dep sıbırladı Sárenbay

—Eki at tawıp qoy, Nazlınikinen haytlıq soraymız. Bul qalıp baratırǵan oyın bolsa da, maǵan qızıq kórindi:

—Onda, Jańabaydı da ertip kel, dedim.

—Qatırıp bir qıdırtayın. Bálkim, soǵan shekem dayım úyretip jiberse, qus salarmız.

Sársenbay awır jatarda ketti. Bas ushımda qarshıǵa qońırawın sıńǵırlatıp, uyqımdı bermedi. Hege ekenin bilmeymen, dayımnıń shashımdı aldırıwım ushın sovxozǵa jibermegeni kewilime málel keltireyin dedi. Yadıma Jańabaydıń „... adam degen tek islew ushın jaratılmaydı... Mexanik edim, mexanizmge aynalıp baratırman...

«degen sózi túse berdi, túse berdi. Men ózim, ózimniń táǵdirim haqqında búgin shıntlap, birinshi mártebe oylanıp atırman: «… mexanizmge aynalıp...» Karshıǵanıń sıńǵırlısı oyımdı bóle berdi, bóle berdi...

***

Malımdı iyirip taslap, túslikke kiyatırǵan men esiktiń aldında jımpıyıp turǵan

kók mashinanı alıstan-aq kórdim. Ádebinde, «bul káraǵa ne qılıp jetip júrgen?» dep hayran qaldım. Jeńil mashina túwe «Qoltıq kól»ge traktor zorǵa jetedi, jol jaman.

«Volga shıǵar dep kelgenim, eki jaǵı birden tartatuǵın, omırawı bálent góne «Moskvich» eken.Bul átiraplarǵa dem alıs kúnleri qalalılar ań awlap, balıq awlap, dem alıwǵa jiyi-jiyi kelip turadı. «Sondaylardıń birewidi-daǵı», dep itibar bermedim

de, Temirkókti tusap jiberip, úyge súńgidim. Úydiń artı túrilgen bolǵanlıqtan, ishi jáp-jaqtı edi. Tórdegi awıllıq dúkanshı qusap, olpı-solpı kiyingen, shashı qırılıp

alınıp, zerenge usaǵan taqıya kiygen semiz kisiniń betindegi sheshek daǵına shekem ańlap aldım da, qos qollap qol alıstım. Xesh jerde kórmegen qonaǵım, — «saw barsań ba?» dedi de dayımnan soradı:

—Mına súwretti salǵan usı «joramız» ba?

—Jaq, — dayım basın shayqadı.

—Bul, anaw súwrette tayaǵına iyegin súyep otırǵan bala.

—Qonaq birese otırıp atırǵan maǵan, birese súwretke qaradı:

—Usaydı. Atın da tawıp qoyǵan eken: «Shopan saǵınıshları» Usaydı! Dayım ájeplendi:

—Usını usata almasa, shıraǵım-aw, biziń Shımbayda oqıǵanında tasıǵan qorjınqorjın sur góshler kúyip ketkeni-ǵo!

—Ózinen ózi kúldi. — Al endi, ǵoshshım, sen de sonday súwretshimiseń? Qonaq basın shayqap:

—Jaq, dedi.

—Meniki onday mashaqat emes. «Shırt» ettiremiz de qoyamız. Sen, jora, maǵan iyegin sozdı:

—Brigadirdi kórmediń be?

Meniń ushın dayım túńilip juwap berdi:

—Brigadı qursın, baǵana bájban menen iship kelip, úyimniń hawasın buzıp ketti. Endi onı, ǵoshshım, kórer bolsań, keshke shekem kúteseń. Maldan burın, górden bolsa da jetedi...

—Qus salasız ba? Men gápti mına burıwınan bul kisige brigadirdiń onsha kerek emesligin bilip qaldım. Íqlaslanıp sóylep kiyatırǵan dayım: „bul qalay“? degen keyip penen edireyip qaradı da:

—Sala jaqpan, tazı taptırmay tur, dedi. Qonaq jaqında kelgen, ele buyımın aytpaǵan bolsa kerek. Jónlep, chay da ishpedi. Qımız soradı, bizde qımız bolmaytuǵın edi, biyemizdi suw alıp ketken. Tayı jetilip qaldı, biraq, ózi de buwaz kórinedi.

Meni Meńlibay aǵanıń úyine jumsap edi. Jeńgey: «mesimniń túbinde pitegene qalıp edi. Baǵana aǵań bajban menen kelip qotarıp ketti» dedi. Aytıp kelgenimde:

— Bir qapılsa qapıladı ǵoy, dedi de koydı dayım. Dástúrimizde, qonaq asısın bermey turıp, qonaqgan jol bolsın soralmaydı. Usındayda úy iyesiniń bilgisi kelip otırǵanın sezgen qonaqtıń ózi-aq ayta qoyatuǵın edi. «Mınaw bir semiz qotır ya menmendaǵı, ya dım pámi joq, láttepám adam», dep bildim.

Awqat sırtta asılıp atır. Ulıwma, anaw tuǵırǵa qus qonǵalı úydiń ishinde ot janǵandı qoyǵan. Al, biri-birine teteles eki bala bolsa, kólde sambırlatıp, shomılıp júr.

Aldımda otırǵan eki jası ullınıń ekewi de biri-birine álpin alıstıra almay otır. Biriniń sorawına biri qısqa ǵana juwap berip, tım-tırıs, kalısadı. Qonaq kópshikti jelkesine taslap, shalqasına jatır edi. Bir waqıtta qursaǵı kóterilip-

basılıp, ájep táwir qurıldıǵa bastı. «Má saǵan» degendey, dayım maǵan ájeplenip qaradı da: «bunısı nesi?» degen sorawdı únsiz ańlatıp qoydı. Soń, orınınan órre turıp: «ólimtik bakqan iyttey otıraman ba?» dep, qaǵınıp-silkinip, sırtqa shıqtı da paqır puxarashılıǵına aynalısıp ketti. «Jańaǵı gápin esitip qoydı ma» dep, men qısınıp qaldım. Esitse ókpeleydi ǵoy, biziń dayımnıń minezin qaydan bilsin? Ol kelgen qonaqtıń tarpa taslap, uyıqlaǵanıń jaqtırmaydı: «Qonaq degen, kóreyin, gúrrińleseyin, dep kelmey me eken? Uyıqlap ketiw ushın kele berip bir, ha, úyinde uyıqlaǵanda ne qıladı, birew túrte me? Kóreyin dep keldi me, pákize, gúrrińlesip otırıwı kerek» degen óziniń «teorema»sı bar. Bunı men jaqsı bilemen. Ashıwlanıp ketip, shókkishi menen shege salınǵan at dorbanı aparıp, ashıw menen tıqıldatıp, mal qoranıń qadanıń qadasın qaǵıstırıp atırǵanı da sol qaǵıydasına muwapıq.

Shiydi shıyıraman dep júrip, keregeniń basındaǵı «Shopan saǵınıshların» qıysaytıp alǵan eken. Orınımnan turıp barıp, dúziwlep qoydım. Alıstan áneydey bolıp kórinetuǵın súwret jaqınlap qaraǵanımda alabajaq bolıp, túńildire jazlap qaldı.

Bul, bilip otırǵan shıǵarsız, Murattıń salǵan súwreti ǵoy. Men áskerlikke ketetuǵın jılı jazǵı dem alısqa kelgeninde salıp edi, salǵanda da jılqı baǵıp júrgenimde usı anaw iyegime súyelgen tayaqtı úyden aparıp tayandırıp, ózime qarap otırıp salıp edi. Nege mal baǵatuǵın dayımnıń tayaǵın ákelip uslatıp júr desem, astına «Shopan saǵınıshları» dep jazajaq ekendaǵı.

— Men shopan emespen, aqırı—dep ashıwlanǵanlarım, onıń «Jılqı biziń qaraqalpaq jaylawları ushın xarakterli emes» dep, júnimdi jatqarǵanları ele esimde. Qala berdi, onda jaz edi. Súwret bolsa, kól beti tunjıraǵan, terekler, qayshı qulaq qamıslar sarǵısh tartıp, átirapqa gúz tápsi urǵan. Qarapáreń bala jigit bolıwıma qaramastan biz de sarısınlı balaǵa, usap qalǵanbız. Káytkende de álle kimdi saǵınıp otırǵan shopanǵa usaytuǵın edim. Biraq, Murat ótirik aytıp qoyıptı súwretinde. Mende onday saǵınısh ta, dáneńe de joq edi. Saǵınsa meni ózi saǵınıp júrgen shıǵar.

Men onı hesh qashan da sarǵayǵansha saǵınıp kórgen emespen. Bul nárse ekewimizdiń bala gezimizden-aq alshań túsip, ekewimizdiń bir uyada uypalasıp óse almaǵanlıǵımızdan shıǵar. Jambas muǵallimnen tórtinshini pitkerip, qalǵan jaǵın

oqıw ushın sovxoz orayındaǵı bir ámekimizdikine arqalanıp ketkenin emis-emis bilemen.

Sonnan ol sol jaqta jetinshini pitkerip, Shımbaydaǵı uchilishege tústidaǵı, awılǵa qaytıp oralmadı. «Jambas muǵallim bolıp keletuǵın shıǵar. Onnan mal baqqanı abzal edi, «dep kúyinip júrgen dayım «Tashkentke kelip oqıwǵa tústim. Súwretshi bolıp

baraman...» degen xatın oqıǵanda burınǵı kúyiw kúyiw me: «permege súwretshiniń ne keregi bar? Bir, basına paydası joq isti isleydi eken. On tórt jıl oqıp, súwretshi

degen ne bále! Sonsha Tashkenttey jitirimge ketkennen keyin adam degen eń bolmasa, mal duqtır bolıp kelmeymeken! dep, pay, saldıaw shawqımdı, saldı-aw «Túrin kórmeymen» dep edi, jaq kanikulǵa kelgeninde tapqan-tupqan pulınıń jarpısınan kóbisin: «bas, qármanıńa» dep orısshalap, ózi berdi.

Áne, sóytip, ekewimiz eki jaqta kemalǵa keldik. Biz ala báhárden toqsan túskenge shekem jaylaw qaldırmay kóship júrdikdaǵı, jambas muǵallimnen alǵan jartıwsız bilimimizge-aq qanahat etip, mekteptiń qarasın kórmey, óstik. Ol bolsa, mına jatırǵan adamday «qonaqqa kelip-ketip júrdi», demeseń, úyde payanlap jalshıtpadı. Men onı bir ámekimizdey kórgenim bolmasa, ózimdi aǵalı adamday sezbeymen. Saǵınsa anaw keregeniń basına qıstırılǵan súwret sarǵayıp otırǵan. Shamalı búyirimniń burǵanı bolmasa, Murattı men saǵınǵanım joq. Biraq, onıń súwretshilik ónerin ózim

shep kórmeymen. Al endi, nege ekenin bilmeymen, «súwretshi» degen sóz dayıma jaǵa bermeydi. Usı súwretti salıp atırǵanında: «búytip, balanıń isin islep júrgenshe,

mal baǵıp, jurtqa bir qayırıńdı tiygizgenińde bolatuǵın edi «degenlerin talay esitkenmen. Mınaw qurıldap atırǵan qonaqtı da ,súwretshimen» degeni ushın jaqtırmay qaldı ma», degen de oyǵa kettim.

Jeńgem úyge kirdi de dásturxannıń ústindegi nan-pan, qant-panttı jıynastırıp, kesalardı sıpırıstırıp-sıpırıstırıp: „konaǵıńdı oyat“ dep sıbırlanıp shıqtı da, shomılıp, qalaq oynap júrgen Otarbay menen Dawıtbaydı:

—Xiyy-yay! Tamaǵınızǵa keli-iń! — dep, dawıslap shaqırdı. Menin túrtiwimniń keregi bolmay qaldı, usı dawıstan qonaqtıń ózi-aq hawalanıp, hawlıqqan adamday bolıp turdı. Sol shaqırıq oǵan da tiyisli eken, qora jaqtan qolınıń shańın qaǵıp, dayım da kelip kirdi:

—Mıqlap, úyqını qandırdıńız ba, miyman?

—Há, shamalı mızǵıp aldım. Biziki kúni-túni usı júris.

Men qollarǵa súw aldım. Qolın júwıp bolǵan dayım «allabárekelle» dep, ornınan turdı da, suwǵa basıp, aq jemit etip qoyǵan jemtiginen qarshıǵaǵa gósh berip kelip, qolın qaytadan juwıp otırdı. Ortaǵa gúrtiginen góshi basım bir tabaq awqat keldi.

Jeńgem «jey beriń, bizlerdiń tabaǵımız qosta» dep ketti.

Áńgime tabaq jıynalıp pátiya oqılǵannan keyin baslandı. Awıllıq dúkanshıǵa usaǵan qonaǵımız gazetanıń fotokorı bolıp shıqtı. Sovxozǵa barǵan eken, Álimbay aǵa usı fermaǵa «sonday bir jası ullı bar» dep siltep jiberipti.

—Soǵan kelip edim, yashullı, dedi fotokor.

—Mashınımdı qıynap aldım. Jolıńız júdá hám patırat ekendaǵı.

—Patırat bolǵanda sorama! Dayım basın shayqadı.

—Biraq bizge házir joldıń keregi joq. Kóligimiz at, bul jánwar batpaydı da,

shúmbeydi de: qarını toysa kurban hayt, kete beredi. Bizge jol emes, basqa nárse kerek.

Mına balanıń....

—Yashullı, gápinizdi bóleyin, ápiw etersiz. Men kemshilikti dizip jazıwǵa kelgenim joq,

—Haw, shıraǵım-aw, hayranlıq pishinde dayım eki alaqanın eki jaqqa jaydı.

—Kemshilikti kim kóredi endi? Mına balanıń shashı ósip ketti. Qırıp taslayın desem, qılmaydı. Sovxozǵa jibereyin desem, eki júzden aslam mal maǵan bashartpaydı...

—Endi, yashullı, — gápti bóldi fotokor.

—Onıńız da durıs, basshılarǵa aytarman. Ózińizge málim, házir sharwashılıqta qol jetispeydi. Jaslar mektebin pitkerip, joqarıǵa oqıwǵa ketip atır.

—Há, bárekellá! Jańa kiyatırsań «diydime...

—Pitkergennen soń awılǵa ya keldi, ya kelmedi. Onıń ústine, áskerlikke alınǵan shopannın malı taǵı...

—Him, áne, ótlew tamırǵa jańa qolıń tiyip kiyatır, dep qompańladı dayım.

—Túsinbeytuǵın bala emes kórineseń.

—Túsinemen ǵoy! Qonaqtın buǵaǵı dirildep ketti:

—Endi, solardıń ornına kadr tayarlawımız kerek. Qalada bóksesin burrańlatıp,

bılaytip, qolın shırtıldattı: — Tancploshadkanı basqaǵa bermey júrgen tuneyadslar kóp» dep qoydı. Tap sol sózge túsinip otırǵanday dayım da iyegin ekshep qoyadı. Qonaq onnan sayın háwijge minip atır:

—Áne, solardı úgitlep, násiyat berip, jaylawǵa jollaw ushın ne qılıwımız kerek, bundaǵı mınanday ájayıp,— oń qolın joqarı kóterip jiberdi:

—romantichnıy turmıstı adamnıń háwesi kelerliktey, oqıp kórgen jaslardı jaylawǵa hawalandırǵanday etip jazıwımız kerek. Áne, sonıń ushın, bundaǵı maydashúyde kemshilik...

—Shıraǵım-aw sizlerge mayda-shúyde kóringeni menen bizge parqı úlken onıń! Usı waqıtqa shekem, sıyırdı qol menen sawıp atırmız. Sen jazǵısh bolsań, sonı jaz. Nege ferma basına bir dibiyjoq bermeydi? Ha, nege bermeydi? Házir eliw úshinshi jıl emes

ǵoy, aqırı, alpıs úshinshi jıl! Anaw aspanda tınbay aylanıp júretuǵın nárseler ne edi, atın sen tabós, Maqset?,

—Sputnik.

—Hawwa, ıspotnik, áne, soǵan húkimettiń aqılı jetisip atır. Sharwanıń múshkilin ańsatlastırıwǵa da aqılı jetisedi, ǵoshshım. Sol nárse joqarıdaǵılardıń qulaǵına tiymey atır. Náhánlerimizdiń kópshiligi, qádimgi ózińdey, joldı qıyınsınıp kelmeydidaǵı, bunda biz qalay jasap atırmız, gazetten oqıp kóredi. Gaziyt bolsa, bizdi jamanlamaydı. Maqtay beredi, soǵan qarap náhánler de yahá, turmısları sonday

abadan eken ǵoy» dep oylap, paxtanı aralap kete beredi. Kewlińe kelse de aytayın, ǵoshshım, jazbań demeymen. Biraq durısın jazıń, sonda bizlerge járdem etken bolasız, gáziyt degen, kete bermey me, Máskewge shekem. Oqıp kórer edidaǵı, yashullılarımız. Al, endi, sen jańaǵıday etip, basın shayqadı. Fotokor sazırayıp qaldı.

—Onday etip, qopsıtıp maqtayman deseń, bizdi mápten qoyasań, ǵoshshım...

—Húkimettiń siyasatı, endi yashullı...

—Maǵan onı aytpa, — alaqanın kólegeyledi.

—Men onı oqıǵanım joq, biraq, oqımasam da sol siyasatqa kókiregim dúziw. Siyasatta «ótirik jaz degen joq shıǵar» ǵarrı ashıwlana basladı. Teginlikte jeńislik bermesligin abayladı ma, fotokor bloknotın shıǵarıp, qálemin shoshańlatıp: Al, yaqshı, siziń-aq aytqanıńız bolsın, ırasın-aq jazayıq,» dedi da neshe mal bar, qalay baǵıladı, qalay baǵılıwı kerek edi, ot jem máselesi, qısqa tayarlıq qalay, ne jetispeydi, dayımnıń oyınsha, qalay etiw kerek, birewin de qaldırmastan túrtip aldı. Dayım da qara aspandı qapıltıp berdi, degen menen, aytqanınıń bári durıs edi, «Mınaw otırısımız kún be?» dep qoyadı. Esime Jańabaydıń sózi túse beredi.

—Al, endi, taǵı bir gáp bar, yashullı?—dedi fotokor dayıma mákkarlana qarap.

—Bul sózlerdi kim ayttı dese, ne deymiz?

—Ha, meni ayttı deyseń-dá! Sonı da bilmeysen be?

—Gápińiz ǵarrınıń gápindey emes. „Mına ǵarrı ayttı“ dep, yashullılarǵa

súwretińdi kórsetsem qáytedi?

—Ózinen ózi kúldi.

—Ya qorqamısań?

—Haw! Nesine qorqaman, men? Mıń jerinen kórsete ber, dayım ájeplendi.

—Húkimet ǵarǵasa, ya pensiyasın qısqartadıdaǵı, ya qolımnan tayaǵımdı aladı eken, haw, onıń nesine qorqaman?

—Onda, yashullı, siziń súwretińizdi alıp ketemen. Bolmasa, «jaslardıń barlıq

múddáhásin ǵarrıǵa jabıstırıp qoyıpsań» dep, gápime pátiwa, baspay jiberedi. Sonsha jerden mashaqalanıp kelgennen keyin, álbette, meniń de bir nárse shıǵarıwım qerek. Táwirlew kiyimiń bolsa, kiyin, súwretke túsirip alayın.

—Usı turısım boladı. Men bir aqlıq qızımnıń qına toyına barayın dep atırǵanım joq. Mına balanı da túsirip ket, onı da kórsin. Koramızdıń sıyqı anaw, onı da túsir....

—Tamasha yashullı ekensiz, dedi fotokor dayımdı ertip shıǵıp baratırıp.

—Tamasha...

—Xaw, ırasıdaǵı!..

Meńlibay aǵadan basqa da dayım menen álpi alıspasa kúle beretuǵın adamlar bar eken. Fotokor búyregi búlkildep, kúlip júrip, dayımnıń túsir degen jerleriniń

bárin túsirip atır: «Yashullılarǵa aparıp kórsetemen. Usloviya maqtarlıqtay emes eken» dep atır. Ol da «áy, bárekella! Sóyt ǵoshshım» ın jetkerip júr.

Eń aqırında dayımdı quyashqa qaratıp qoydı da, apparatın shımshıqtay «shurq» ettirip, suwretke túsirip aldı:

—Usınıń bárin túsirtken de mına ǵarrı dep kórsetemen. Gápińnen tańba dep te

qoydı.

—Nesine tańaman, deydi dayım,

—Usı ómirimniń ishinde gazetke kóp adam kelip jazıp ketti, túwe. Oqıtıp qarasam, aytqanlarımnıń birewi de joq. Bir, tóreli jigit ekenseń, ǵoshshım. Durısın jaz, dep sóylenip júrip, jeńgemniń dizbektegi bes kiloday súr góshiniń de bárin orapshımqap, mashinaǵa ákep saldı.

—Al, endi, kútigiń bolmadı, ǵoshshım. Úyińe barıp, kelinge tabanıńdı uwqalatıp otırıp jerseń...

Mashina júrip ketkennen keyin, álle qaylardan qańǵalap, Meńlibay aǵa kelip qaldı:

—Háy, qoyıp túr, dedi dayım aldına kese turıp.

—Úyge kirme. Awızıń sasıp tur, qusımdı pataslaysań. Búgin gazetke, ıras sulqıytıp berdim fermanı...

Meńlibay aǵanıń kózi dóńgelenip sala berdi:

—O nege?

—Al, endi, bala, — dayım baladay quwanıp sóyledi:

—Búgin, bir, iymanı júzli, durıs sózli xabarshı kele qoydı. Dımın qaldırmay aytıp berdim. Sol basshılardıń qulaǵına tiye qoysa, xotqa keteseń bala!

—Sotqa ketip jurmeymiz be, ha?

—O nege? — dedi Meńlibayǵa tańlana qarap. — Soń maǵan baqırıp jiberdi: — Sen, bala, barsań-á, malıńa!..

***

Azanlı berli kókiregim hallaslap jur. Bul neniń másligi, onı ozim de durıslı sezbeymen. Biraq, keypim bálent. Kókiregimde álle qanday bir jaǵımtallı, oǵırı názik bir nama shertiledi de meni biyıqtıyar qosıq aytıwǵa iytermeleydi, Aytqım keledi.

Biraq, bul namanı tolıq bilmeytuǵın edim, onı hesh qashan, hesh kimnen tolıq tıńlamaǵanman. Onı, ulıwma, hesh kim de tıńlap kórmegen edi. Sebep, sebebi, ol meniń ózimniń namam, kókiregimde emis-emis ǵana ses berip turǵan, liykin, tutas bir nama qálpine de notaǵa da túspegen, tek, ses kúyinde ǵana janıńdı tebirendirip júrgen namam, ájayıp bir namam edi!

Írashtıń basında órden-ıqqa quldırap, Temirkókti shapqım keledi. Sonda meniń kókiregim namaǵa qosılıp dúrsildey jaq, dáp bola jaq namaǵa, oǵan Temirkóktiń dúbirlisi qosılajaq.

Mallar isher suwın iship, otlar otın otlap, shańlaqta emin-erkin mańqıyısıp gúyis qaytarar edi. Náhán bir túp torańǵılım bar. Usı káradaǵı torańǵıllardıń eń úlkeni sol. Bunnan biyigi, bul átiraplarda joq shıǵar. Búgin túslikke úyge barıwımnıń hájeti joq. Azanda pisken, gósh, keshe pisirilgen iyis bawırsaqtan enapattay alıp

shıqqanman. Soǵan toyıp aldım da, astıma kók shópti qalıń tósep, basıma erdi jastanıp torańǵıldıń sayasında shalqama jattım. Shaqalardıń arasınan tıp-tınıq aspannıń shappattay bólekleri kórinip-kórinip ketedi. Kól tárepte álle qanday bir shomp-shomp etken ses bar. «Qasqaldaq súngip atırsa kerek» degen qıyal kewilimnen jılt etip ótip ketti.

Jekkelik adamǵa oy keltiredi: «bunnan bılayǵı ómirim qalay bola jaq?» degen oy, oylamayın desem de qazıǵın aynalǵan attay, átirapımnan jıraqlaspayaq qoydı, «Báse, qalay bola jaq? Úylenemen, onda da dayım úylendiredi. Balashaǵalı bolaman. Usınday etir, qula dúzde ómirimshe mal baǵaman. Ólemen!». Tamam, áne, biziń ómirbayan, tamam! Meni qápelimde muń bastı. Bir adam bolajaǵın durıs boljasa, men de durıs boljap otırman. Tek, óletuǵın kúnimdi bilmeymen, bolǵanı, basqasınıń bári shiyden sıǵalaǵanday kórinip tur. Sonda, usı ómir me? Qádimgi, bir iret beriletuǵın ómir

usı, á? Áy, ja-aq, bunı qızıq etip ótkeriw kerek. Onıń ushın ne islewim tiyis? Áne,

usı kárasın men jónlep bilmeymen. Bunı maǵan hesh kim durıslap aytqan da emes, hesh kitaptan da oqımadım. Ózime ózimniń sorawım kóp, biraq, juwabı joq...

«Adam, tek islew ushın jaratılmaydı». Jańabaydıń usı sózi mazamdı ala beredi. Sonsha miynettiń qızıǵı da bolıwı kerek edi, aqırı. Ishiw, jew, islew, sharshap kelip uyqılaw, ómirden payımnıń bolǵanı ma? Ja-aq, taǵı bir nárseler bolıwı kerek. Ne sol, usı kárası jumbaq.

Usınday oylardıń izi túwesilmes edi. Qaytkende de usını oylamawǵa, ózimdi ózim nege bolsa da bir nársege alań etiwge talpınǵım keler edi. Ornımnan tikeyip otırdım. «Isi erikken adam iyt talastıradı» degen gáp bar. Biraq, biziń iytler úy bette qalǵan. Qalaberdi, eki-úsh úyli, kúshiginen kuyrıq bılǵasıp, birge oynap-ósken fermanıń iytleri biri-biri menen talaspaydı. Ayaǵıma ǵullıǵulık jaǵıp, juwırıwdan ótisip kettim. Men bala emespen, zapastaǵı soldatpan, hawwa!...

Baltırım «shımm» ete qaldı. Jańaǵı oylardan naw-nıshan qalmaǵan men, jalmajan balaǵımdı ture basladım. Qarasam, qumırısqa, qádimgi, kuyrıǵın ayırquyrıqtay shoshaytıp júretuǵın qara qumırısqa baltırıma kenedey qatıp atır! Qaǵıp jiberdim.

O nesi-áy túwe!

Ókshe betimnen taǵı birewi órip kiyatır edi, barmaǵımnıń ushı menen eplep, uslap aldım da endi qızıl qumırısqa izley basladım.

Eki qumırısqanı eki qolıma uslap, ırashtıń basındaǵı tepseńge shıqtım da urıstırıp, kızıǵına qaray basladım. Bir úyirge talasqan eki ayǵırday tislesedi-á, zańǵarlar...

Kápelimde, yadıma bala gezim túsip, kóz aldımnan basqa bir eles júzdi. Umıtpasam, qırıq besinshi jıllar shıǵar deymen. Sonda úsh jasımda ma edim, áytewir «r» ǵa tilim kelmeytuǵın edi. Anıq esley almayman. Mennen úlken Murat óz qatarlı joraları menen baspaq baǵıp júrip, qumırsqa urıstırıp oynaytuǵın edi. Men de ıntıǵıp qarap turatuǵınman, yamasa qumırısqa uslap ákelip beretuǵınman. Sonda Murat maǵan «qızıl

qumırısqa ákel, qara qumırısqa jeńe almaydı» deytuǵın edi. Bunı bizler iyt talastırǵannan da qızıq kóretuǵın edik.

Sonnan, qızıl qumırısqa jeńse, jolımızdın bolıp qalǵanı. «Yashasın, qızıllar jeńdi, qızıllar jeńdi, qızıllar jeńdi! Aǵamlar keledi...» dep, ballar qol shappatlasıp, ırǵısıp-ırǵısıp túsetuǵın. «Aǵam keledisi nesi? Qumırısqanıń oǵan

ne baylanısı bar?» Bunı anıq túsinbeytuǵınman. Sonda da, jurt aytqanǵa men de «aǵam keledi» dep qıshqırıp, qol shappatlaytuǵınman. Nesin jasıraman, gáptiń ırası, onda men bala degenniń ákesi bolatuǵının jónlep bilmeytuǵın edim. Birli-yarım qońısı úyden, adam qusap jótkirinip shıǵıp, úyiniń dógeregin ǵarrılar bel-ketpen qusaǵan

nárseler menen túrtinip júretuǵın edi. Dım bolmasa, shertek islep, ya quyashlamada oraq tisep otıradı. Toqıldatıp, mal-halına qazıq qaǵıp júredi. Biziń úyden bulay etip,

esim engeli hesh kimniń shıqqanın kórmegen maǵan bala degen tek anadan tuwılatuǵınday seziletuǵın edi. Burın búl úyde de bir er adamnıń bolǵanlıǵın, házir

onıń álle qaylarda qıyan-kesti urısta júrgenligin men qaydan bileyin?! Muratqa birew: «kimniń balasısań?» dese, «Elmurattıń» deytuǵın edi. Ol aytqanǵa men de sóydeymen. Úyge salıq salatuǵınlar «bul, kimniń úyi?» dep sorap kelse, topıraǵıń torqa bolǵır, apam biyshara «Elmurattıń» dep juwap qaytaratuǵın edi. Sonda men hayran qalıp: «nege óydeyseń, apa? Bul, biziń úyǵo!» deytuǵınman. «Elmurattıń úyi, balam, ol - seńiń ákeń. Toǵaydıń arǵı jaǵında ol tóbelesip atır. Dushpanın sabapsabap, jaqında keledi. Saǵan lampasıy ákeledi» dep, meniń awızımnıń suwın shubırtıp, basımnan sıypap qoyatuǵın edi, nege ekenin onda bilmeymen ǵoy, usı gáplerdi eljirep aytatuǵın edi.

Keshqurın awıldıń balaları menen juwırısamız, ayaǵımızǵa ǵullıǵulıq jaǵıp alıp juwırısamız. Men olardıń toǵay jaqqa qarap juwırısqanın táwir kóretuǵın edim. Solay qarap juwırısıp, keylekleriniń eteklerin samalǵa tompıytqanday bolsa, tompańlap men de izinen qalmawǵa tırısıp baǵatuǵın edim. Liykin, toǵay túwesilmes edidaǵı, men de arǵı jaǵındaǵı tóbelesip atırǵan aǵamlardı kóre almay, pisim qurıp

úyge qaytatuǵın edim. Kórgende de tanımayman ǵoy, biraq. Ol meni tanıytuǵınday, «aǵa-a!» dep shaqırsam, judırıǵındaǵı kesekti bir dushpanına zıńǵıtıp jiberip «arı

qash, balam, birewdiń kesegi tiyip keter» dep, maǵan juwıratuǵınday seziletuǵın edi. Toǵaydıń arǵı shetine shıqpay-aq qaytqanı ushın ballardı jek kórip júrgenim de sonlıqtan shıǵar.

Úyge kele salıp: «Olar awxat ishpey tóbelese bere me, apa? Kún shıqtı, kún battı, tań attı, taǵı tań attı, taǵı tań atadı. Olar ele tóbelese beredi, keseklesip-keseklesip, lampasıyın alıp qaytpaymeken?» deytuǵın edim. Oo, qúdireti kúshli anam, ápiw etegór mendey biygúna perzentińdi! Sonda usı sózlerim seniń júregińe qanshelli jara salatuǵının bilsem eken-aw! Keregege júzińdi berip, aq jawlıǵıńdı betińe basıp óksip-óksip otıratuǵın ediń ǵoy! Hesh kim urmay-soqpay nege jılap otırǵanıńa hayran qalǵanlarım ushın keshir meni! Sonda seni únsiz ókirtip otırǵan meniń jańaǵıday, nárestege tán sada» biygúna sawallarım ekenligin bilsem quday ursın! Hawwa, únsiz ókirer ediń sen. Únsizi nesi, ókirgeni nesi, dep, jılap kórmegen adamlar kustanı qılar. Sen jılap kórgenseń, anajanım. Buǵan, sen túsineseń, mennen de burın sen túsineseń. Buǵan seniń tirińde men de túsinbegenmen, apa. Seni ájel kushaǵına qısıp, qara jerge qoltıqlap ketkennen keyin jınǵıllıqlardıń arasına qashıp ketip, japadan-jalǵız jılaǵanımda sestimdi esitip kelip, hesh kimniń mawqımdı basqansha jılawıma kesent etpewi ushın únsiz jılaǵanımda, únsiz jılawdıń ne ekenin túsingenmen men. Túsingenmen de, seni ayaǵanman.

Sen joq ediń. Biraq, seniń qádir tutqan adamıńnıń jolına kóz tigiwshi Murat bar edi, men bar edim. Eki birdey jetim qalǵan jiyenin dayım úyine kóshirip ákelgennen sońǵı alaǵadashılıǵımdı sorama! Bizler joqta, toǵaydıń arjaǵındaǵı tóbelesin tuwarıp kelip, aǵam jurtımızda daǵdarıp júrgendey, adasıp júrgendey sezile berdi maǵan. Axırı, esińde bar shıǵar, ólmesińnen sál burın úyge bir cıgan hayal kirip kelmedi me! Sonda sen arkań menen keregeniń aralıǵına quraqlı jastıqtı búklep qoyıp, shırpıdan pal ashıp: «aldı ashıq» dep atır ediń ǵoy. Sol kúni cıgan hayaldı janımızdan artıq kórip qaldıq desek artıqmash pa! Soqtaǵa qarap otırıp; «Apırmay, bala, jalpaq betli, murınınıń ushı jumalaq birew baldaǵın tıqıldatıp, sınar ayaǵı menen jolǵa shıqtı ǵoy. Búgin deyin be, erteń deyin be, tuwar aydıń besinde deyin be, úyińde toy bolajaq. Ǵayıbıń jolda, túyinshigińdi moldan túye ber» dep bir quwandırıp ketpedi me? Kún ótse barmaq búgip sanap tuwar aydıń besin kútip júrgende sen qaytıp kelmes, xat jetpes saparǵa atlandıń da, bizler dayımdikine kóship keldik.

Tuwar aydıń besi kúni Murat eshekke minip, álle qayda hallaslap ketip edi, salpawısıp qayttı. Soń bilip júrmen, sonda ol «aǵam kelmedi me eken» dep, eski jurtımızdan xabar alıp kelgen ekendaǵı, bayǵusım!

Uzaq jasasın, dayım paxır ózlerińizdiń joqlıǵıńızdı bildirmedi. Mágar, tirilip kelip, bizlerden xabar alar bolsań da qanatlıǵa qaqtırmay, tumsıqlıǵa shoqıtpay eki birdey jetimidi jetildirgen jalǵız aǵańa ırazı bolarmediń, álle qayter ediń.

Bálkim, men sondaǵı ákemniń jasına jetkenmendur, men jetpesem, Murat jetken shıǵar. Urısta bolmaǵan menen áskeriy kiyimdi men de kiydim. Sheshkenime ele bir aydıń júzi anıq tola qoyǵan joq. Mınanday bolıp, qula dúzde maldıń izine erip júrmey shawqımlı qalalarda qalıp qoyıwıma da imkaniyat bar edi ǵoy. Yapırmay, bala, meni bunda shaqırǵan bizler túwe sizlerdi kámalǵa keltirgen ata mákannıń ısıqlıǵı

ma, ele jolda kiyatırǵan, liykin, usı mákanǵa ele jete almay júrgen mayıp soldattıń— shopan ákemizdiń ruwhı ma, álle, ákemizdiń ornına áke bolıp, basımızdan sıypaǵan dayımnıń, aq sútin bermese de alaqan sútin bergen jeńgemizdiń xızmetine qarızdarlıǵımız ba eken, ne eken shaqırǵan? Turmıstıń bulmanlarda aytarlıqtay emesligin de, jumıstıń qıyınshılıǵın da bilemen goy. Sonnan kelgen, usı aymaqtan hasla ketkim kelmeytuǵını nesi? Álle, jeti atamızdan bermaǵan kiyatırǵan ata kásibine degen mehir-muhabbetti aq siyneńniń shıqqan uwız sútine qosa emizip pe ediń maǵan? Álle, sabannıń ústine shırlap túskenimde mama kempir, kesken kindigimnen tamǵan bir tamshı qan meni ata mákanıma sıyqırlı bir sabaqqa aylanıp, mángibaqıy baylap tasladı ma eken, ne eken?...

***

Hayttan sońǵı kún edi. Bizler pisent tutpaǵanımız benen bul kúnlerdi jaylawımızdıń ǵarrı-qurtańları kútá qádir tutadı. Jaqsı kiyimlerin kiyinip, ol fermadaǵılar bul fermaǵa, bul fermadaǵılar ol fermaǵa barıp, seyil etip, áńgime gúrrińdi qızdırıp, gási atın maqtap, gási kempirin maqtap quwjıńlasıp qaladı. Men ketkende dayım: «kempir, sandıqtı ashıp, taza shapanlarımdı áper. Joralarıma barıp, jas kúnimizdi bir esine salıp qaytayın. Al, endi «tórkinime barıp, qız kúnimdi eslep qaytaman» deseń, seniń de jolıń bolsın, Maqsetjannıń birinshi mayı ótip ketti. Oǵan hayttıń shataǵı joq. Xayt ózlerimizdiki» dep tisiniń ketigin kórsetip kúlip qalıp edi.

Tús bolmay atırıp, kúnlik shapanların kiyip atın minip belin buwınıp dayımnıń izimnen keliwi meni tańlandırayın dedi.

— Bir qıdıraman dep edim, bolmay qaldı, balam, — dedi basın shayqap. — Jańa atlanayın dep atırǵanımda seniń joralarıń haytlap kelip qaldı. Bara ǵoy, Anaw kúngi xabarshınıń duzdı aqlaytuǵın túri bar. Dáskesin kóterip, joralarıń menen birge shashtarez de kelipti. Basımdı, pákize, piyazday arshıp bere qoydı, — malaqayın alıp:

— Mınańqara,— dedi. — Elp etken samal lıp etip tiye qoyadı. Bar, tez bar, asıǵıp otır. Biziń awıldı tıqırlap bolıp mına awılǵa ótetuǵın usaydı. Bar. Keterinde gósh berip jiberiń, demigip, kele beretuǵın bolsın...

Jańa atlana bergenimde shaqırıp alıp, taǵı zinharladı:

— Joralarıńnıń qaltası qomlı kórinedi. Aytpaqshı tarsa yadımnan shıǵarıppan.

Anaw-mınaw jutqanday bolsańız, úyde jutpań, qustı búldiresiz...

Esiktiń awızında úsh at baylawlı tur. Men olardı «traktor menen, ya mashina menen kelgen shıǵar» dep edim. Mashina minip shıǵıw, mexanik bolǵanlıqtan, Jańabaydıń sol qolınan keledi. Qalay da, atlı kelgenine kuwandım. At degen jániwar menen qálegen jerińe bara bereseń, hátte, kóldiń ortasındaǵı atawǵa da shıǵıp alıwǵa boladı. Qalaberdi, olar atsız kelgen paytta da, jılqıdan tutılıp kelinbese, mingendey attıń

ireti joq, Meńlibay aǵanıń bolsa, ózi minip júr. Biziń buwaz biyeni mına sáteń jigitlerdiń hesh kaysısı minbeydi de, minetuǵın jaǵdayda da «Bul, sawın, kólik emes, eslerińiz durıs pa ózlerińizdiń?» dep, dayım qolımızdan qamshını julıp alıwdan qaytpaydı. Óziniń atın-ǵoy, sirá da kisige uslatpaydı.

Jigitler qızara-bórtip, qara chaydı qondırıp atır eken. Meniń kelgenime Jańabay menen Sársenbaydan da beter murtları almalıǵına qarap órmelep ketken Sámet shashtárez quwanıp qaldı:

—Pa-ay, ǵoshshım, kele qoysań bolmay ma, aqırı! Usınday neshe pármege barıwım kerek ele meniń! dedi de, kesanı qoya berip, dáske salınǵan chemodanǵa qol juwırttı:

—Men, bir keteyin, ǵoshshım, onnan soń arqayın ishersen, chayıńdı.

—Awqatlanıń? — Shashtarez bas shayqadı.

—Jaq, hár úyde et pisirim otırsaq...

Anaw eki jigit te sonıń gápin maqulladı:

— Ústekeń asıǵıs eken, eglemey-aq qoy.

Jigitler ishte qaldıdaǵı, meni qırqılatuǵın toqlıday sırtqa alıp ketti. Úyde gúrsi bolmaǵanlıqtan, kelini tóńkerip otırdı. Mashinkası qulaǵımnıń tusında dızıldap atırǵanda:

—Atań, qattı bir shataq adam ekendaǵı, dedi shashtárez.

—Gáziytten birew kelip, direktorǵa shaqırtıp, pax, búldirdidaǵı. Bul jurt barabara «tırnaǵımdı hám alıp ket» der, dep nalındı. Mına sózge ne derimdi bilmey qaldım. Álbette, «shashımdı alıp ket, men sizlerdi góshke, qatıqqa toydırıp atırman» dep millet etkendey, sonsha jigirma shaqırımnan aslam jerden shashtárez shaqırtıw, bul, kishipeyillik emes. Qalaberdi, ersilew. Biraq, sovxoz orayında jámi jıynalıp, kúnige bes adamnıń saqal-murtın qırmaydı, jaylawǵa shıǵıp, shopanlardıń ári alǵısın alıp, ári pulın, ári shashın alıp ketken menen shashtárez de taxtınan taymaydı. Axırı húkimet buǵan da pul tólep otırǵan shıǵar!

—Awırsınsańız, endi shaqırmay-aq qoyamızdaǵı, yashullı, — dedim jelkemdi biymálel qırıwı ushın buǵıp atırıp: