Shawdirbay Seytov -Igbal soqpaqlari

shiferi qaǵılmaǵan jaydıń kátinde tullansa, tórtinshi baxıtsızımız xesh nárseden

xabarsız, qaydaǵı bir ústirt dalaların dalbaqlap gezer edi...

Bizler jattıq. Ádep únsiz jattıq. Dalada dúbeley me, dawıl ma, bir nárse bolıp atır. Aynaǵa satır-satır bir nárse tiyedi. Jay suwıp baratırǵanday. Biri birimizge qansha tıǵılıssaq ta tońıp baratırǵandaymız. Ishlerimiz qaltırasıp atır.

Biz ele onı dúbeley dep jatır edik, tereklerdiń úzilmey qalǵan japıraqların, anaw jaylardın shiferındaǵı shańlardı shańǵıtıp ákelip, aynalardı tırsıldatatuǵın

uytqıma samal desek, jawın! Aspan sótilgen muzday shatnap, aynadan jarıq-jurq etken ak-kógis jaqtı Dilaramnıń kózindegi lámdi jıltıratıp-jıltıratıp ótkende barıp,

men onıń jılap atırǵanın bildim. Shiferdan aqqan suw tóbeden tómen sarılday basladı. Dilaramnıń kózinen jumalaǵan jas kókiregimnen tómen sırǵanap kópshikke tamadı.

Qopırap ketken betine jabısqan shashların qaltıraǵan qolım menen sıypalap, «jılama, jılamasa», deymen. «Jılap atırǵanım jo-ǵaw», deydi de jılay beredi. Jılasın, bunnan da beter bolıp júre me, úyrene bersin...

—Kóz jasıńnıń sadaǵası keteyin, Dina,—deymen ózimdi zorlap.—Men seniń kóz jasıńa arzımaytuǵın podlec ekenmen. Ulıwma, men hesh qızdıń da kóz jasına arzımayman, janım patas, kókiregim kir, meniń...

—Jaq-ja-aq, kókiregiń girbińsiz, seniń. Men sırtqı sulıwlıqqa emes, kókirekke

kókiregińdi,—dep omırawımdı aymalaydı: - súygenmen, ayawlım. Sen de súy meni, jaqsı jasayıq. Tek ǵana hayalıń emes, úyde de, dúzde de opadarıń, súyikliń bolıp, kókiregińde jasay bergim keledi, súyiklim. Túsin soǵan, maǵan bunnan artıq baxıttıń keregi joq. Ash bolsań, ashpan, toq bolsań, toqpan, baxıtsız bolsań, baxıtsızban. Sen de

usı mendey bola alamısań, ayt jasırmay, jan ǵanam. Men aytıp boldım hámmesin, ayt...

Men endi shıday qaldım. Aytaberdim, ayta berdim gúrsinip ayttım, awnaqshıp

ayttım, tóńbekship ayttım, barin ayttım, ayttım...

***

Áweli birew-birewimizge sır bermegensip júrdik. Birimizdiń kózimizshe birimiz muńaymaymız. Azanda iske ketip, tuste, keshte jortaǵa bolsa da jaytańlasıp tabısamız. Kesh qurınları kinoǵa baramız, teatrǵa qoltıqlasıp baramız. Burınǵı miriwbeti suwıtpaǵan adamday bolıp kóringimiz, ózli-ózimizdi sóytip aldaǵımız keledi. Dilaram oqıwın dawam etiwdi kóbirek kúseytuǵın bolıp qaldı. Ilgeride uchilisheniń oqıw bólimine hádiyseniń ushlıǵınan aytıp, xat jazdıq. Xat ekewimizdiń oylasıǵımız benen jazıldı. Qarshıǵa alıp qashılǵanı jazılǵanda ózimnen ózim ájeplene berdim. Bunı tek usı átirapta ekewimizden ózge hesh kim bilmeytuǵın edi, al, men bolsam, úshinshi birewdiń bilgenin jaqtırmaytuǵın edim.

Keshe keshte: «qaynaǵa keldi, keshirsin meni, dep atır. Barayıq, bundayda aǵayinniń qayǵısın ortaqlaspasań, quwanǵanday bolasań» dep kelgeni bar. Suwıq-selki «kórermiz» dedim de qoydım.

Búgin túste jańa xabar tawıp keldi. Xabarı— uchilishesinen kelgen xat. «Kollektiv penen oylasıp-keńesip kelistik. Avgustıń aqırına tamam kele beriń. Birinshi kurstan qabıl etemiz. Imtixansız, depti oqıw bóliminiń baslıǵı Pinxasov degen mádeniyat

ǵayratkeri. Biraq, bul xabar da onı onsha quwandırmaǵan tárizli, biypárwa. Burınǵıday. «Sen Tashkentte kurılısta isleyseń, men oqıyman, solay ǵoy? Ya?» dep, erkelene bermeydi. Ne de bolsa bir nárseni sezip júr.

Keshte kelsem, dástúrxanlanıp otırǵan eken. Muratqa bir lavsan kostyum, galstuk alıptı. «Neylon kóylekke pulım jetpedi» dep ókindi. Bayaǵı ózine alınǵan shampannan úsh shiyshesin, shokolad, konfeta degenlerdi sumkaǵa salıp ımırıt túspesten aldın Murattıń esigin qaqtıq. Hesh kim juwap bermedi. Qapını tartsaq, ashıq eken. ,

Eplep basıp, masterskoyǵa ótsem, Murat, qadimgi, serpippesi sótilip ketken kresloǵa kómilip uyqılap otır. Qolınan kisti túsip ketpegen. Masterskoydıń ishi burındaǵıdan bes-beter patas. Biziń káttiń tósegi ele jıynalmaǵan ba, ya Murat usında jatıp júr me kórpe jıyırılıp, kópshiktegi shúydeniń orını ele oyılıp atır. Diywaldıń tórt tárepinen túsken sútirek lampanıń nurı molberttaǵı xolostta jıltıraydı. Ayaǵınıń ushı menen basıp kirgen Dilaram qalqıǵa úńilgen qarmaqshıday, dizesine qolın aparıwı menen xolostka úńilip qaldı. «Bayterekti» birden tanıdım. Jańa burtik jara baslaǵan. Írashta birli-yarım súyrik tebendey shanshıladı. Írashtıń qıraǵınan júzinde alashubar bulıtlar qalqıǵan aydın baslanıp, tuw alıstaǵı kók jiyekke aralasıp ketedi. Suw keshken siyrek-siyrek torańǵıllarǵa quslar uya sala baslaǵan. «Bayterektiń» solqıldaq bir nart shaqasın qurqıltay mayıstırıp otır. Aydınnıń aspan menen aralasqan jerinen qanatların gúmiske malıp alǵanday aǵarańlap qos qatarlı ǵazlar todası suwırılıp shıǵıp kiyatır.

Dialaramnıń qolınıń ushınan uslap, awızdaǵı ójirege ımlap shıqtım. Ol usındayda oyatqandı jaman keretuǵın edi. Sonı sıbırlap túsindirdim.

— Qaynaǵa oǵırı lirik adam-aw!—dedi ol biliner-bilinbes láplerin qıbırlatıp - Mınawısı ári lirichnıy, ári lakonichnıy. Qaraqalpaqshasın bilmeymen. Poeziya, saǵınısh, adam ármanına asıǵadı...

Shıranı jaǵıp, pıshıq júris penen, jalań ayaq ójireni jıynastıra basladıq. Miyrigúldiń zernaǵıslı tapochkasın «Kiyip al» desem barmaǵınıń ushı menen ilip, tualetke aparıp tasladı.

Anaw kúni kelgenimde qanday bolsa, úydiń ishi tap sol tártipte jayrap atır edi. Ele bir sipse urılmaǵan.

Men shelekke suw toltırıp, gazge qoyıp keldim. Dilaram kolbasalardın, kemirilgen nannıń qúyiklerin stoldan jıynap atırǵan eken. Edende jayrap jatırǵan konserva qutıǵa ayaǵım tiyip ketip, Muratı oyatıp aldım:

— Mirochka-a, sen emespise-eń?—dep dawısladı uyqılı-oyaw. Sırtqa meniń sestimdi esitip shıqtı. Uyalıp «Pay, uyqını buzdıń-aw, ǵoshshım,—dedi kúlip, —Túsimde Mirochkanı kórip atır edim...» Dilaram maǵai jalt qaradı: «sóytip súyiw kerek» degendi ańlatpaqshı!

«Sonday bola qoydı ma», dep kewil aytıwdıń da iretin tappadıq. «Awhal usınday, dep, ózi de aytpadı. Íńǵaysızlanıp qaldıq.

— Sen ǵazlarındı qaytara ber,—dedim. Bizler mına poldan Mirochkannıń patas izlerin juwıp taslayıq.—Dilaram betime shorshınıp qaradı. «Kewiline tiyedi-aw» dep, qorqıp otırǵanı.

Murat masterskoyına únsiz kirip ketti. Meniń esime usı úyde qalǵan jumıs kiyimim tústi. Qalayı káttiń ústine jıyınlıǵımdı sheship tasladım da góneni kiyip aldım. Murat, jaǵın tayanıp, álle qanday oyǵa shúmip, sigareta sorıp otır:

— Shılım shegetuǵın bolıpsań ǵoy,—dedim shıǵıp baratırıp. Úndegen joq, sonısınıń ózi menen-aq «tabalap qal»—degendi ańlatıp tasladı.

Kelinshegimiz ekewimiz stollardı súristirip, shalpıldatıp pollardı juwıp tasladıq. Ayaǵı aspanǵa qarap turǵan «Shopandı...» tikeytip qoydıq. Men konserva qutılardı, Miyrigúljan menen Maltabar yashullıdan qalǵan bos shiyshelerin kenepke salıp, tómen juwırdım da sıpırındıq taslanatuǵın yashikke shanǵırlatıp keldim. Dilaram stollardı orınlı-orınına qoyıp, ústin jawıp atırǵan eken. Murat meni

shaqırıp alıp: «Sen jeytuǵın bir nárse ákelmeyseń be?» dedi. Kuxnyada qaq gósh, kartoshka, piyaz kórgenim bar. «Barı menen bazar etemiz. Mına masterskoydı juwıp taslayıq. Sen mına jayǵa shıǵıp otır» dedim. Ol shıǵıp ketkennen soń sipseni alıp, qurımlawǵa kiristim. Bul, masterskoydan da beter umıtılıp qalǵan kladovkaǵa megzeytuǵın edi.

Azdan soń perdelerdi, fortochkalardı ashıp, juwıstırıp - artıstırıp, artıq boyaw bankalardı qapshıqqa salıp, kereklisin tekshelerge dizip, bunı da bir jónkil etkenimizde dawıs shıǵaratuǵın qaraqalpaqtay qos búyirin tayanıp, Murat kirdi.

—Bawrákellá! — dedi ǵarrılarǵa qusap, —Jańa bir úy qusaptı. Dina, beri kel, biziń mına súwretke qalay qaraysań?

—Ele pitpegen ǵoy,—dedi kelinshegim pikir aytıwǵa tartınǵan keyip penen qamsınıp — Naturasınan bir kórmeysiz be?

—Kóremen. Men bunı házir pitkerejaq emespen. Erte báhárde barǵanımda tuwılǵan kóline qaytıp kiyatırǵan ǵazlardıń tásir qaldırǵanlıǵı sonshelli, elege shekem kóp shtrixların yadtan bilemen,—dedi háwes penen eske alıp. Batıs Germaniyada qalıp qoyǵan qaraqalpaq, tuwılǵan awılın eslermeken. Adam, bazda, qustan ázzi. Bul jarqılıqlar, shegara degenińdi bilmeydi, saǵınǵan jerine bara beredi...

—Ayta jaǵıńız solmedi?—deydi Dilaram tańlanıp.—Murat basın shayqaydı,—

Ja-aq, ol emes. Men bunı sonday bir emigranttıń saǵınıshı menen salmaqshı bolǵanım ıras. Biraq, ol emes, aytayın degenim. Usı jaydı bir nenec xudojnikten satıp alıp qalıp edim. Sol maǵan keterinde: «parnastı izlep barmaǵan jerim, shıqpaǵan tawım qalmadı. Endi bilip atırman, ol meniń balalıǵım ótken átiraplarda eken» dep edi, kelin. Meniń balalıǵım, mına «Bayterektiń» sayasında ótip edi...

—Jańa esińe enip kiyatırsań, yashullı!—degenimdi bilmey qaldım. Dilaram da álle bir jaqlardı eslegendey eljiredi de:

—Aytqanıńız ıra-as,—dedi Muratqa,—Men, nege ekenin bilmey júr edim, basına láylek qonǵan minárlardı, kógildir gúmbezlerdi, háwiz boyındaǵı gújimlerdi, háwizde júzip júrgen aq quw menen qara quwdı jaqsı salaman. Balalıǵım sol káralarda ótkennen soń eken-aw! Siz, endi, sol awılǵa barmakshımız?

—Mınaw Maqset: «Sovxoz shaqırıp atır, xudojnik-oformitel bolsın dep atır» degendi aytıp kelgende, kózimnen jas shıqqansha kúlip edim. Qalay da «Ǵaz aynalıp, kóline qonar» degen gáp bar ǵoy, bizde. Watan degenniń ózi kindik qanıń tamǵan ılashıqtan sozılıp shıqqan jalǵız ayaq soqpaqtan baslanbaymeken? Ádep, «ata mákan» dep atalǵan, sol bir kiyeli jerdi súymesek, kiyesine ushıraytuǵın qusaymız. Bul, bir, ekinshiden, ǵazlar kóline ıntıǵadı, adam—ármanına... Ǵazlar kólin tabadı, álbette,

adam da, ǵazlardıń kólin tapqanınday, ómirden orının, sol orınnan baxıtın tabıwı kerek... Sonıń bárin sıydırǵım keldi... Endigi biziń jubanıshımız, — Murat birden muńlı keyipke ótip ketti de ójirege alaqanın jayıp:—usı bir qat ójiredegi shala jumıslar, —dedi,—Qalaberdi, mınaw kókirekten shıqsam dep turǵan sulıw syujetler,—dedi. — Bálkim, qostardan baxıt tappasaq, kásipten baxıt tabarmız...

—Ja-aq, siz óydemeń, qaynaǵa, bárinen de...

—Ja-aq,—dep basın shayqadı Murat,—Men ómirimde oǵırı isengen adamnan pánt jedim...

—Pás pásligine baradı, qaynaǵa...

—Qoy, kelin, óydeme. Men onı jaman dep júrgenim joqpan. Tek túsinbegenin aytamandaǵı, bolmasa, súymegeni ushın birewdi „jaman“ dewge bolmaydı ǵoy, jaqsı qız edi, tek túsinbegen...

—Úylenbew kerek edi oǵan! dep, men gápin bóldim de gúrsiden túsip, suwırılǵan mıyıqtı fortochkadan zıńıp jiberdim.—Onıń da tiymewi kerek edi, sen bir ne, súye

me, súymey me, qızlar óziń sınap kóre beretuǵın eksperimentpiseń?

—Qátelik ekewimizden de boldı,—dep shılımın tutandırdı,—Birew birewdi unatıp qosılıp-aq shın muhabbet soń baslanatuǵın jaǵdaylar boladı. Sen, bala, aǵańdı qızdırıp, kelinniń kózinshe de sóylete berdiń-aw! Endi, hámme aqılgóy, bizge!

Gáp kesilip qaldı. Qáytemiz, bir nárse desek, aqıl aytqan bolamız! Murattı qonaqtay shoshtıytıp otırǵızdıq ta, awxatqa aynalıstıq. Murat shılımdı ústi-ústine burqıratıp:

—Bayaǵıda «Shomılıp atırǵan suw perisin» tilkimlemewim kerek eken,—dep ókinip, meni bir edireytip aldı:

—Jırtpay ne qılasań, onı?!

—Kórip otırar edikdaǵı! sın esitip, kuxnyaǵa kirip ketemen. Izimnen sóylenip

qaladı:—Úyde nárse, súwreti de qalmaǵan eken. Yadtan salıwǵa táwekel etsem be eken, Dilaraam?—deydi kuxnyadaǵı kelinshekke dawısın sozıp. Ol meniń ala kózlenip qaraǵanımdı kórip: «Umıtqanıńız maqul-aw, qaynaǵa,» deydi eljirep...

Úshewimiz uzaq sóylesip otırdıq. Kelininiń uchilisheden alǵan xatın oqıp kórip, mennen beter quwanadı:

— Júdá jaqsı bolǵan eken, kelin, júdá jaqsı bolǵan. Biziń Maqset te zor jigit. Endi kásibinnen kámal tawıp, kókiregińdeginiń bárin jurtqa dástúrxanday jayıp taslasań baxıtlı adam seze ber ózińdi,—dep atır. Maqset te, men de kómeklesermiz. Bul

da oqımaǵanlıqtan shayır bola almay qalǵan bala solay emes pe?—dep qoyadı maqullaw kútip. Men dım úndemeymen, ishimde zil jatır. Dilaram únsizligime únsizlik penen muńayıp juwap beredi. Murattıń gápiniń izi jası qaytqannıń pátiyasına usap ketti:—Niyetiń joldasıń bolsın, qaraǵım, baǵıtıńnan qaytpa. «Oqıǵan ozar» degen,

tınıq bol, sınıq bol, sınıqlıq ta nashar balaǵa jarasadı. Waqıt taw da oqıy ber, oqıy ber, fantaziyańdı bayıt. Súwretshi degenge fantaziya oǵırı kerekli nárse. Tek ǵana professional bolıw ushın emes, naǵız xudojnik bolıw ushın oqıw kerek. Mınańqara, kelin,—dep barmaǵın shoshaytadı. Meniń barı-joǵımdı umıttı bular: — Djek Londanda nárse talant bolmaǵan, talanttı tartıp alǵan degendi oqıdım men. Sonıń ómiri talantlımızǵa, talantsızımızǵa da sabaq. Ernest Xemengueyden birew:

«jazıwshınıń qanday tipin talantlı deysiz?» dep soraǵanda: «kóp jazǵan qıylın ayta

almaymandaǵı, kóp oqıǵan qıylın talanttıń tulparı deymen» degen eken...

Áńgimelerdiń kóbisi usınday meni jalıqtıratuǵın baǵdarda ketti, men túsine bermeytuǵın terminler balalap atır. Zerigip otırǵanımdı abayladı ma, Murat maǵan bıyıl «jetinshini pitkerdi» degen qaǵaz tawıp beretuǵının, sonıń menen Tashkentke barǵannan soń, ya keshki, ya sırtqı mektepte oqıwım kerekligin de tuydırıp ótti. «Ayırım pánlerden bolmasa, gumanitarnıy naukadan biziń Maqsette jetinshi túwe, onınshı klasstıń bilimi bar» dep, marapatlap ta qoydı. Sóytip, taǵı da talant haqqında áńgimeni ulastırdı...

Dóńgelek stol geometriyadaǵı sheńber bolsa úsh jerdegi úshewimiz úsh múyeshliktiń MDM degen perimetrlerin qurap otırar edik. Biraq, sheńberdiń ishinen úsh múyeshlik ele sızılmaǵan, biri birimiz benen ele tutastırılmaǵan edik. Orınımızdan «lyuboy»

ımız turıp ketsek te perimetr buzılıwı, úsh múyeshliktiń nárse jasalmawı múmkin edi. «Ta-ak, — deymen men ishimnen orısshalap.—Jurtlar baxıtın bilimnen izlegisi keledi eken. Biz qaydan izleymiz».

Men usı búgin bir oydıń basına jip taqqan edim. Adamlar óz baxıtın izlep kete berejaq eken, menshe, men?! Álbette, tiri janman, adamman, házirshe podlec bolsam da adamman, iytke podlec delinbeydi ǵoy...

***

... Azanǵı waqtları ólpeń samal elpip ǵana esip, balkonlarǵa ótken aqshamı jayılǵan kirlerdi biliner-bilinbes terbep turadı. Hawa da, pákize, tıp-tınıq. Sáskege tamam terbelip, jayılǵan kópshik tıslar túwe, kórpesheler julqına basladı. Kirdi jıynap kelgen Dilaram sóylenip kirdi:

—Eki kópshik tıstıń birewin shamal ushırıp ketipti.

—Sırtta zat qoyma, azdan soń dawıl turadı,— dedim men aynadan sırtqa qarap otırıp. —Báhárdiń kúnine isenim joq. Azandaǵı samaldıń rámáwizi sonday edi, dawıl turajaq.

—Kún bir basıp jawmaǵansha, shańǵıttıń uytqıp otırǵanı eken ǵoy onda,—dedi piypárwa. Aqshamǵı gúńkildiden soń ele jibise qoymaǵan.

—Nókistiń tábiyatın bileseń ǵoy, óziń. Jawın da jawar, shań da basılar, taǵı aspan da ashılar...

—Soǵan shekem ábigershiligi bar,—dedi kirlerdi taqlastırıp atırıp.

Ekewimiz úndespey otırıp chay ishtik. Dástúrxanlar da jıynaldı. Búgin dem alıs, erteń taǵı dem alıs. Aylanısatuǵın paxırpuxarashılıq joq. Monshań da, tualetiń de, jataq jayın da bári de jayıńnıń ishinde. Tómende sirá jumısıń joq. Bundayda diyxan ǵarrılar eń bolmasa bel-ketpen saplap, oraq tisep otıradı. Bizge olardıń da hesh qaysısınıń keregi joq. Eki kún qatarınan dem alıs adamdı zeriktirip jiberedi. Burınları kitap oqıy qoyatuǵın edim, jaqında «Qızlar ansambli» «Ata mákan ústindegi qızıl shıt» «shopannıń shadlıǵı», «Xalturalı qonıs» degen bir avtordıń tórt kitabın oqıp shıqqalı kitap oqıw da túńildirip jiberdi. Sonnan beri onı bunı sıltawlap ketip, kúndizgi seansqa baratuǵındı shıǵarıp júrmen. Búgingi oyım da sol edi. Kiyinip, keteyin dep atırǵanımda Dilaram irikti.

— Otır, gáp bar,—dedi. Ózinen ózi albırap júr.

Ne de bolsa, bir suwıq xabardı esittire jaqlıǵın sezip otırdım. Liykin, shorshınbadım. Men jaman xabarlardı esite-esite, shorshına-shorshına endi shorshınbaytuǵın bolıp qalǵan edim. Qaptalıma kelip, ol da otırdı. Taǵı turdı. Paltomnıń ilgegin jazdırıp, káttiń basına taqlap qoyıp keldi de shashımdı taray basladı. Men bunı, qádimgi, erkelenetuǵın ádetine jorıdım da qoydım. Galstugimdi dúzestirdi. Soń betime telmire qarap:

—Áne, meniń yadımda usınday bolıp eleslep qal, súyiklim,—dedi de birden jılap jiberdi. Ne qılarımdı bilmey albırap qaldım. Bawırıma basıp, basınan aymaladım. Onnan beter jıladı. Jalındım:

—Sen jılama, ne isle deseń, bárin isleyin, tek jılama, —dep jalına berdim. Ol onnan beter jıladı:

—Bir tilegim bar, sonı orınlamasań, o dúnya, bú dúnya ırazı emespen!—dep jıladı. —Bereket tap, aytqanımdı et, bereket tap...

—Ayta ber, ayta ber, qayılman dedimǵo, ayta ber, jılamasa...

—Jılamayman,—dedi basın kóterip, suq barmaǵınıń artı menen kóz jasın súrtip otırıp. — Sen, biraq, maǵan ókpeleme. Men eki jaqta eki adamdı baxıtsız etip qoyǵım kelmeydi, Qayılman, men, qayılman. . .

—Nege, nege endi...

—Eki adamdı baxıtsız etkennen bir ózimniń baxıtsız bolǵanım jaqsı. Biraq, maǵan ókpeleme, túsin gápke. Ózimdey qızdıń baxıtınan ózimniń baxıtımdı artıq sanamayman. Kúl tartpayman, kómeshime, túsin endi, túsin, biraq, maǵan ókpeleme...

Jılap júrip, chemodanıma kiyimlerimdi taqlastırıp saldı.

Jılap júrip, chemodanımdı qolıma berdi.

Jılap turıp; «aqırǵı mártebe bir súyiseyik», dedi.

Jılap turıp: «kún jelemik, ayazlap qalma», dep, sharfımdı qımtastırdı. Ekewimiz jılap turıp xoshlastıq, men bir minutqa bolsa da Nazlını umıtayın degen edim, qalıp qoyǵanday da keypim bar edi: «bar, áziizim, bar. Ol da birewge bas qosar, ol jigitti de baxıtsız eter. Ózimniń baxıtsızlıǵım menen turmay, baxıtsızlardı kóbeytpey-aq qoyayın. Urıspań. Keyispeń, jaqsı jasań, meni eske alıp jasań. . .» dep, jılap, shıǵarıp jiberdi, jalınıp shıǵarıp jiberdi.

Balkonnıń tusınan óte bergenimde jan aǵashqa asılıp turıp dirildegen dawısı menen joqarıdan. Kaynaǵa menen xoshlasıp ke-et», dedi de ishke juwırıp ketti.

Men, izimnen juwırıp shıǵatuǵınday bir maydan eglenip turdım. Shıqpadı. Bildim, onıń kátke boy taslap jılap atırǵanın bildim.

Janı bar nárse jarılmay tura ma, tereklerdiń japıraqları búrtiklerin jarıp

shıǵa baslaptı. Men sonı búgin abaylaǵanday boldım. Baǵanaǵı aytqanımızday, ırasında da samal kúsheyip, tozań tura baslaǵan edi. Batıstan ilbip kiyatırǵan alashubar bult ústimizge kelgenshe qoyıwlasajaq. Men onıń tezlew jawıp ótip, mınaw tozǵıp atırǵan tozańdı basıp taslaǵanın tiledim.

Ara alıs bolmasa da Murattikine boldırıp keldim. Joqarǵı etajǵa shıqqanımda demim qısqan adamday pısınadım.

Murat, anaw kúngi salıp atırǵanın bolıp, astına: «Ǵaz aynalıp, kóline qonar» dep jazıp atır eken. Bastan-ayaǵıma, chemodanıma ájeplenip qaradı da baqıraydı:

—Tı chto-o?! —dedi orısshalap; álle nárse sezingendey

—«Ǵaz aynalıp kóline qonar», degen durıs, á, yashullı?

—Tı chto—ooo?»

—Chtońdı qoyıp tur, sózdi tıńla, — dep, qalayı kátke diz búktim de usaq-túsegine shekem qaldırmay hámmesin aytıp berdim. Mına házir otırǵan qalayı kátten qalay turıp, qalay ketkenimdi de, diywaldıń arjaǵındaǵı káttiń sıqırlısın da, Dilaramdikine barǵanımdı da, Jańabaydan esitken «podlec»lerimdi de, qullası, nársesin qaldırmadım. Dilaramnıń búgingi gáplerin aytqanımda shılımın ústiústine sorıp: «sonday da periwzaday tınıq, kóz jasınday kirsiz, perishtedey pák, úlken adamgershilikli adamlar kóp eken-aw, bala» dey berdi qayta-qayta: «Apırmay, bala, qalay adamnıń kózi qıyıp, taslap keter!.. Ójireniń ishinde qattı oylanǵandaǵı ádetine góre órden-ıqqa sandalıp gúńkildeydi. «Birewler árman etken juldız birewlerdiń qolına túser me, ol da zıńǵıtıp taslar ma» dep basın shaykaydı.

—Nege kerek tımsallawdıń?—deymen shanshıwlanıp. Ol maǵan qaramay gúńkildeydi:

—Qoshshım, ol adamnıń janına túsinetuǵın adam edi. Seniń de kókiregińdegini oqıp qoyıptı ǵoy — dep tiklenedi. — Jańaǵıday gápti aytıw anaw-mınaw adamnıń qolınan kelmeydi ǵoy. Endi usınday caphujdanlı nasharlar ózińdey pák júrekti taba alsa ne ?! jaqsı, tappasa álle kimge xor boladı-aw! Soyaǵın aytamandaǵı! — dedi basın shayqap. — Bárinen de beter ol iskusstvoǵa túsinetuǵın edi. Al, iskusstvoǵa túsinetuǵın adamnan jabayılıq shıqpaydı. Co, inim, izińe qayta qoymaymısań?

Basımdı shayqadım:

—Ele, aǵa, meniń kókiregimdegini iskusstvoǵa túsinseńiz de siz oqıy almapsız ǵoy,—dedim Muratqa ómirimshe birinshi mártebe «siz» dep.

—Endi ne qılmaqshısan?

—«Bayterektiń» astına saǵan arnalǵan otawdı tigemen de ata mákánımda anam jaqqan ottı Nazlıǵa tutandırǵızaman, — dedim hesh ókpe-giynesiz, biyhazar ırǵaq penen. — Jańa tigilgen otawımızǵa nemewringe ne beremen dep qısınbań. Mına «Ǵaz aynalıp kóline qonar» ıńızdı aparıp, keregemizge óz qolıńız benen ildirseńiz, basqa támemiz joq.

—Ol qıyın másele emes, — dedi Murat jumısın bahalaǵanıma qewillenip. Sen ele bunıń mazmunına túsingen joqsań. Men kelin menen kelgenińde «Parnasım balalıǵım ótken jerde eken» dep, Naryanmarǵa kóshken kásiplesimdi mázi aytqan joqpan? Usı súwrette sonı aytıp qoyıppan, hawwa, — dep shulǵındı. — Sen, ǵoshshım, Gumis kól menen «Bayterekti» ǵazlar quraqım yashullımız saǵınbaydı dep oylap ketpe, hawwa. Bálkim, biz de barıp qalarmız. Biraq akademiyaǵa tayarlanıp atırman, qáydem. . .

Shımbay shayxanaǵa shekem uzatıp salayın ba?

—Keregi joq, —dedim qolımdı sozıp. Ol qattı qısıp turıp:

—Seni, ózi, orınıńnan biykar qozǵaǵan ekenmen, ápiw et, — dedi. — Biraq kelinge obal boldı. Iskusstvoǵa túsinetuǵın adam edi. Jolıń bolsın. Kelindi aytsa, adamnıń júregine túsinetuǵın. . . — Men shıǵıp kettim. Tıńlay beriwge ózimniń ılıqpalaw minezimnen qorıqtım. Hár júrek óziń túsinetuǵın jurekke qanshelli tarıǵadı,

deseńiz-shi! Murattıń júregi—iskusstvo, iskusstvoǵa túsinbey turıp, onın júregine túsiniw qıyın. Endi sol barlıq ómirin iskusstvoǵa baǵıshlaǵan júrek dál ózińdey júrekke tarıǵadı» Sol júrek barmedi Miyrigúlde, sol júrekke ol túsinip pe edi? Iskusstvonı súygen Dilaramnıń júregine men túsinip pe edim? Nesine Miyrigúldi qustanı qılaman, dúnyaniki múdamı usınday shálkem-shalıslıq, liykin, hár nársede de hár kim óz orının bilgeni maqul. Bunı ázelden oylanıwımız kerek eken, kásipten orınımızdı tawıp bizge ılayıq názelim sizde, siziń sárbinazıńız aljasıp bizde júrse, bári bir, tórtewimiz de baxıtsız boladı ekenbiz. Adam bolıp, «qudaydıń» túsinbegenin túsinsek te usı biri birimizdegi alaqanday júrektiń talǵawın túsinise

bermeymiz aw! Túsinisiwimiz kerek eken, bolmasa, ózimiz de adasamız, kisini de adastıradı ekenbiz. Soń, oylanǵan menen kesh boladı. Bul nárseni «adasqannıń ayıbı joq, qaytıp jolın tapqannan soń», degen naqıl menen aqlay almaymız. Men adasqanım ushın ayıplıman, liykin, meniń jolım ózim menen ketsin, basqaǵa bermesin bul joldı.

Kisi júregine kóp-kóp úńilip, óz júregimizdiń ózegi órtengenshe súygen ómirden de, muhabbetten de tapqan orınımız qutlı bola bersin, áwmiyin. . .

«MIYIRBANÍM MAQSET!»

Qansha xat alısıp tursaq ta kórispegenimizge bes jıldan asıp baratır aw, shaması. Aytqan shıǵar, bir saparǵı xatıma Nazlı juwap berdi. Sen onda texnikumdaǵı jazǵı sessiyańa ketken ekenseń. Bul waqıtta, bálkim, pitkerip te kelip júrgen shıǵarsań. Pitkergen bolsań, ele sol shopanlıǵıń ba, ya mamanlıǵıń boyınsha zootexnik boldıń ba, oyaqların bilmeymen. Sońǵı perzentińizdiń qız bolǵanın, atın meniń húrmetime Dilaram qoyǵanın. Nazlı jıllı lep penen jazıptı. Bárine de raxmet, bálkim, muhabbetten óz orınımdı tawıp, perzentli bolsam, eslep júriwim ushın men de sizlerdiń atlarıńızdı qoyarman.

Sen bileseń be, bilmeyseń be, Murat aǵa maǵan Leningrad akademiyasınan xat jazıp turadı. «Iskusttvo» jurnalının náwbettegi sanında Murat aǵanıń súwretlerine orın

beripti, sonı kórgenshe asıǵıp júrmen. Orın berilgenligin maǵan Murat aǵanıń ózi jazdı.

Biraq, qay súwreti ekenligin aytpaptı. Bálkim, balalıǵı ótken jerlerdiń peyzajı shıǵar. Bálkim, «Ǵaz aynalıp kóline qonar» degen shıǵarması bolar. Ekewimiz barǵandaǵı kórgende men oǵan jónli túsinbeppen. Tek ǵana peyzaj, tuwılǵan jerge saǵınısh dep qarappan. Olay emes eken, mına uchilisheni tamamlaǵannan keyin barıp, onıń tolıq mánisine túsinip júrmen. Ǵazlar aynalıp kóline qonadı eken. Adam da sharq urıp ómirden óz orının izleydi ǵóy. Ózińe málim, ómir degen keń túsinik, buǵan mákan da, kásip te muhabbet te kire beredi. Usılarsız ómir de bolmaydı. Solardıń hámmesinen óz orının tapqanda ǵana adam shın mánisinde baxıtlıman dese bolar.

Ómirden orının tappaǵan adam — kólinen adasqan ǵaz. Ǵazlar qay waq-bir waq kóline qonbay turmaydı. Jol-jónekey talay tolqınlarda terbelip, ańsaǵan kóline jetemen degenshe qanshelli qara bulıtlardı qaq jarıp ótpeydi deyseń. Mıń-mıńlaǵan shaqırımlardan, asqar-asqar shınlardan sharıqlap ótedi. Qullası, tuwılǵan kólin tabadı. Adam da sonday. Liykin, jol-jónekey kóllerge kúni ushın, dem alıw ushın qonadı. Biraq, adamlar onday bolmasa eken... Ol súwrettiń nesin aytasań, onda usılardıń bári bar eken ǵoy! Onı búgin muhabbetten, kásipten, qullası, ómirden óz orının tapqan ózińniń simvolıń dese de boladı.

Biziń awhal burınǵısınsha. Sol uchilisheni pitkerip kelgen jumısımda ele islep atırman. Biziń Buxaranı muzey qala dese de arzıydı. Ján-jaqtan turistler, gúzli-

báhár gires-gires kelip turadı. Men jaqında bul kárada bir hayal menen tanısıp qaldım. Meniń menen tanısatuǵın da túri joq edi. Bir jerde kórgenge shıramıtıp turıp-turıp esime túsire qoydım: «Shomılıp atırǵan suw perisi». Bayaǵıda seni direktor apay: «shaqırıp kel» dep jibergende diywalıńda kórgen súwretim-she? Bileseń ǵoy, xudojniktiń pamyatınıń qanday kúshli bolatuǵının. Men onı birden-aq tanıytuǵın edim, biraq, túri-túsi qarawıtıp, jıyrıqlanıp, ózgerip ketipti. Úyge

ertip aparıp qondırıp jiberdim, baxıtsız adamdı tabalamasqa táwbe etkenmen. Bastan ótkenlerin ókinish penen aytıp berdi. Maltabar degen menen mektebine praktikaǵa kelgeninde tanısqan eken. Onda Miyrigúl segizinshi klass. Sonnan, hesh qashan da baylanısın úzbepti. Hátte, siziń úyde júrgende de.

Maltabar Nókistegi jayın barlıq oljası menen bir pivo satatuǵın gruzinge on segiz mıń manatqa satıp, Jızaqqa kóshipti. Bul kárada bir skladqa ornalasqan eken. Rastrata jasap, eki jıldan soń on segiz jılǵa qamalıp ketipti. Miyrigúl Jızaqtıń

bir atamanına turmısqa shıqqan eken, ol da adam tonaǵanı ushın qamalıp, usı jaqtaǵı bir turmege kelip túsipti. Endi sonı kórip, qaytıp baratırǵanı eken. Bala-shaǵası joq. «Birinshi balanı aldırıp taslaǵan nashar tuwmaydı eken ǵoy» dep, jılay beredi. Men jubata almay-aq qoydım. Endi jılaǵan menen orınına kele me, taǵdır degen qatal sudya, qız kúnińde qıya basqan adımıń ushın qattı jazalaydı. «Qız balanıń júrer jolı tar bolar» dep, ata-baba mázi aytpaǵan. Burınǵı sulıwlıǵı joq, azıp-tozǵan. Kúlip otırǵan joqpan, sirádaǵısın aytıp atırman. Biraq «tozbaytuǵın sulıwlıq adamnıń jaqsı niyet, arzıw-ármanǵa tolǵan júreginde. Sırtqı sulıwlıq, bes kúnlik qonaq» degen pikirime taǵı bir mártebe isendirip ótti. Men onı «turmıstan sabaq

alǵan shıǵar» dep edim, «qolaylı birew bolsa, qala qoyar edim» degen sózin esitip, túńilip kettim. Endi, Nókiske qaytqanday túri bar.

Murat aǵa ne qıldı, sorap jazayın desem uyalaman. Bálkim, saǵan jazatuǵın shıǵar. Mirochkasın gúrsinip eslegendi qoydı ma, joq pa, áy, qáydem, meniń sınım tiyse, ol hár nársege de shıntlap berilse suwımaǵı qıyın adam edi.

«Murat aǵa maǵan akademiyaǵa kelip kiriwdi másláhát etedi. Kásipten tapqan baxıtıma ele qanaatlanıp júrgenim joq. Sonlıqtan, usı bıyıl bir táwekel etip

kórsem be degen de niyetim bar. Eger, barıp túse alsam, álbette, ózlerińizge bildiremen. Qalay da túsetuǵın shıǵarman. Úlken jerden ustaz kórmegenshe qıyın. Ózim de ele sawattıń kemisligin sezip, hawlıǵaman da júremen. Jubanıshımjumısım. Bir ózim bir jayda jasayman. Kewilde úmitler, ármanlar, ǵalmaǵallar kóp. Barıp bir Nazlınıń qolınan duz iship qaytıwǵa háwespen, ol da xatı sayın mirát etedi. Íńǵaysızlanıp júrgenim joq, waqıt taba almay júrmen.

Bayaǵı Murat aǵashılap, bos waqtımnıń kóbisin masterskoyımda ótkeremen. Jaqsı adamlardı esleymen, jaqsı túsler kórip shıǵaman. Bazda bulıtlardın ústinde qaytqan ǵazday qollarımdı sermep sizler tárepke ushıp baratırıp oyanaman. Bazda ózimniń atababalarımnıń Túrkstannan posqan el menen kete bermey usı tusta úyirinen qalǵan tırnaday qalıp qoyǵanına nalınaman. Kúnler sóytip ótip atır. Xat jazıp tur. Birew birewdi óle ólgenshe umıtpaǵaylı bolsın. Birimizden birimiz jamanlıq kórgen joq edik. Jora-joldaslarıńa, meniń atlasım Dilaramjanǵa sálem ayt. Jaqında oǵan arnap jaqsı kiyimkenshek jiberemen. Dayıń menen jeńgeńniń, eki kishkene úkeńniń súwretin jiberseń, júdá minnetdar bolaman. Meniń ushın Nazlıjandı uwıljıtıp,

bir súyip qoy, mına jaqta júrip, láplerińniń jıllıǵın meniń láplerim sezinetuǵın bolsın.

Buxaraǵa jolıńız tússe, Nazlı menen qıdırıp keliń. Adresim burınǵı.

Basqa ne aytayın, saw bol, baxıtlı bol, sen baxıtlı bolsań Nazlı da, bala-shaǵań da baxıtlı, men de baxıtlıman. Jaqsılarǵa baxıt tilewden artıq ne bar dúnyada. Xat jazıp tur. Sawlıq penen kóriskeymiz, dep, saǵınıshlı sálem jollawshı Dilaram.