Terminologiya (lekciya)

Cırtqı hám ishki rawajlanıw nızamlılıqları birge háreket etedi.

Qaraqalpaq tiliniń terminologiyasınıń jasalıwı, olay bolatuǵın bolsa, usı

birliktiń tiykarında iske asıp otıradı, terminlerdiń jasalıwı qáliplesken

Úlgilerdiń bazasında, til analogiyasına súyenedi. Qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavındaǵı terminlerdiń jasalıw usılları

tómendegishe:

1.Leksikalıq-semantikalıq usıl.Bul usıl arqalı sózlik sostavta bar anaw

ya mınaw sózge qosımsha terminologiyalıq máni júklenedi, sóz terminologizaciyaǵa ushıraydı, usı atama defitivlik xızmet atqarıwshı nominaciya sıpatında qabıl etiledi. Máselen, kúsh sózi kóp mánili xarakterge iye, kúshi jetpew, kúshi kelmew, kúshke iseniw, kúshkekúsh qosılıw usaǵan sóz dizbeklerinde bir-birine baylanıslı bir neshe mánilerdi ańlatıp tur. Al usı atama terminologizaciyalanıp, fizikalıq

uǵımdı anıqlanıwshı terminlikte máni alǵan.

Leksikalıq-semantikalıq jol arqalı terminler jasaw oǵada aktiv hám

ónimli usıl bolıp tabıladı. Qaraqalpaq tiliniń terminler sistemasında qaysı terminologiyalıq topardı alıp qarasań da, onda leksikalıq-semantikalıq jol menen jasalǵan terminologiyalıq birliklerdi kóplep ushıratıwǵa boladı. gáp, sóz, buwın, baha, waqıt, múyesh, sızıq, tuwrı múyesh, gúrriń, ertek, dástan, qaharman, kólem, muǵdar, salmaq, másele, sabaq, tákirirlaw, bekkemlew, shınıǵıw, tárbiya, miynet, baǵıt, kósher, qoltıq, jınıs, oy, sana, xoshametlew, qosıw, alıw, kóbeytiw, bóliw, ultan, qaptal, bólshek, shama, oypat, tamır, gúres, t.b.

2. Affiksaciya usılı. Terminlerdiń jasalıwında bul usıl da ónimli

usıllardıń biri retinde qáliplesken. Bunda sózden definitivlik arnawlı atamanı payda etiwde aforiksler xızmet qıladı. Anaw ya mınaw sózden

affiksaciyalıq jol menen sáykes uǵımdı anıqlawshı terminlik birlik

dóreydi. Máselen, tilde bar shın túbirine-lıq affiksi qosılıwı arqalı shınlıq, bar túbirine-lıq affiksin qosıw arqalı barlıq filosofiyalıq terminleri, tıǵız,

tez sózlerine -lıq, -lik qosımtaların jalǵaw arqalı tıǵızlıq. tezlik fizikalıq

terminler jasalǵan, teń túbirine-leme, kón túbirine-likpe qosımtaların qosıwdıń járdemi menen teńleme matematikalıq hám kónlikpe

pedagogikalıq terminleri dóregen.

Morfologiya usıl arqalı jasalǵan terminler de terminologiyalıq

qatlamda belgili orındı iyeleydi. ótkerm,. sızıqsha, basqarıw, kelisiw, jupkerlew, bolmıs, sanalılıq, teńlik, teńsizlik, atalıq, analıq, tuwındı, kesindi, qosılıwshılar, kóbeytiwshiler, alım, bólim, ayırma, keńislik, jazıqlıq, oypatlıq, sheberlik, tórtlikler, úshlikler, aralaspa, anıqlawshı,

3. Leksika-sintaksislik usıl. Terminlerdiń leksika-sintaksislik usıl arqalı jasalıwında tiykarınan anaw ya mınaw terminlik atamanıń eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı dórewi kózge túsedi. Eki yamasa onnan da kóp sózler mánilik jaqtan dizbeklesiw arqalı arnawlı uǵımdı difinitivlik jaqtan anıqlanıwshı qospa termin dóreydi. Máselen til bilimine xarakterli házirgi máhál, ótken máhál, keler máhál, gáp aǵzaları, birgelikli aǵzalar, turaqlı sóz dizbekleri, teń baǵınıńqılı qospa

gáp terminleri eki yamasa onnan da kóp sózlerdi dizbeklesiwi arqalı sáykes ilimiy uǵımlardı anıqlap tur.

4. Sóz awısıwı usılı. Jámiyetlik tariyxıy rawajlanıw, xalıqlardıń

ekonomikalıq, siyasıy hám mádeniy baylanısları. Xalıqlar hám olardıń tilleri arasındaǵı kontaktlar, álbette tillerdiń bir-birine tásir etiwine sebepshi. Usı tariyxıy rawajlanıwdıń barısında bir tilden ekinshi tilge eń

birinshi gezekte sózler awısıp otıradı. Qaysı tildiń bolmasın leksikalıq

sostavına tariyxıy shıǵısı jaǵınan baha berilgende, sózlik sostavtıń tiykarınan eki toparǵa, yaǵnıy ózlik hám ózgelik qatlamlarǵa ayırılıp

turatuǵınlıǵı da usı sebepten.

Aralas qollanılıw arqalı terminler awısqanda terminniń anaw ya mınaw komponenti anna tildegi ekvivalent penen awmastırıladı da, qalǵan komponenti sol túrinde. Yaki grammatikalıq baylanıstıń ıǵbalına qaray sáykes affiksler qosılǵan halında qabıl etiledi. Klasslıq gúres, turaqlı tok, sózlik sostav, materialistlik kóz-qaras, organikalıq birikpe, duz kislotası,

siyasıy adminstrativlik karta, fizikalıq gegrafiya, kvadrat teńleme, ilimiyterminologiyalıq birlik, kúkirtli vodorod, t.b.

ó . Qalkalaw usılı awısıwshı terminlerdiń morfemalıq qurılısın sáykes

elementler arqalı tolıq awdarıw túrinde de qabıl etiwge tiykarlanadı. Sút emiziwshiler-melokopitayuùie, minnetleme-obyazatelstvo, basım-davlenie,

ushırasıw-vstrecha, kórsetpelilik-naglyadnost, tapsırma-zadanie, baslamanachinanie, anıqlawısh-opredelenie, tolıqlawısh-dopolnenie, pryamaya rechtuwra gáp, rasprostranennoe predlojenie-keńeytilgen gáp t.b.

Solay etip, qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavındaǵı terminler leksikalıq-

semantikalıq, morfologiyalıq, sistaksistlik hám sóz awısıw usıllarınıń járdemi menen jasaladı.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik sostavındaǵı terminologiyalıq birlikler usı usıllar arqalı eń bay arnawlı atamalar toparın payda etti.

Q adaǵalaw ushın sorawlar:

1.Terminler qanday usıllar menen jasaladı?

2.Leksika-semantikalıq usıl denen ne?

3.Affiksaciyalıq usıl degen ne?

4. Leksika-sintaksislik usıl degen ne?

5. Sóz awısıw hám kalkalaw degen ne?

Ádebiyatlar.

1.Berdimuratov.E. Házirgi qaraqalpaq tili.Leksikalogiya.

Nókis.1994.

2.Berdimuratov.E. Qaraqalpaq tili terminleri. Nókis.1999.

3.Pirniyazov.Q. Qaraqalpaq tilininiń lengvistikalıq terminologiyası.Nókis.1989.

4.Bekbergenov.A. Qaraqalpaq tilinde sóz jasaw usılları.

Nókis.1976.

Tema: Terminlerdiń quramı boyınsha túrleri.

Jobası:

1.Terminlerdiń quramı haqqında túsinik.

2.Dara termnler.

3.Qosarlı terminler.

4.Terminlerdiń basqarıw jupkerlesiw hám izofetlik usıllar arqalı baylanısıwı.

Tayanısh túsinikler: Dara terminler. Qosarlı terminler. Terminlerdiń baylanısıw usılları.

Terinler arnawlı ulıwmaǵa teń keletuǵın, sol uǵımdı definitivlik

jaqtan anıqlawshı atama bolǵanlıqtan, onıń qurılısı da, leksikalıq mánisi

qaramastan, gáptiń qurılısına baylanıslı sáykes lingvistikalıq bir uǵımdı anıqlaw ushın xızmet etedi. Demek, terminologiyalıq birliklerdiń sostavına anıqlaw, olay bolatuǵın bolsa, hár qanday arnawlı bir uǵımdı definitivlik jaqtan qalay atawǵa, dara yamasa sóz dizbegi túrinde ataw praktikasına baylanıslı boladı eken.

Arnawlı bir uqımınıń dara hám sostavlı túrde anıqlanıwına qaray terminler eki túrge bólinedi. Dara túrdegi definitivlik atamalar dara terminler delinedi de sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı jasalǵan terminler qosarlı terminlerdi quraydı. Máselen, mına leksikalıq birlikler jeke túrde definitivlik bir uǵımdı anıqlap keliwine baylanıslı dara terminler dep tanıladı. Teńleme oypatlıq, akustika, mineralogiya, miozin, omırtqalılar, aeraciya, aerozoli, tálim, tárbiya, sabaq qurallandırıw, kórgizbelilik, eksperiment, baqalaw, táriplew, ixtiologiya, fiziologiya, terapiya, xirurgiya, ginekologiya, folklor, stilistika, kompoziciya, realizm, klassicizm, ideya, personaj, gúrriń, shınıǵıw, metod, usıl, didaktika, morfologiya, leksika, leksema, morfema, qosımta, suffiks, affiks, sintaksis, sintagma, paradigma, jupkerlesiw, kelisiw, izofet,t.b.

Tómendegi sóz dizbekleri túrindegi qospa atamalar eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı sáykes bir uǵımdı anıqlawı sebepli qosarlı terminler qatarına kiredi. Mineral tóginler, molekulalıq jıllılıq sıyımlıǵı, molekulalıq maydan, siltili zatlar, sirke kislotası, bakteriyalıq tóginler, organikalıq ximiya, organikalıq emes ximiya, parcial

basımı, bir tekles reakciyalar, bir tekles birikpeler, bir atomlı spirtler, biologiyalıq okisleniw, keri reakciya, almasqan anion,

Qosarlı terminler ádettegi Erkin sóz dizbeklerinen ayırılıp turadı.

Erkin sóz dizbekleriniń komponentleri menen salıstırǵanda olar mánilik qatnası boyınsha da, qollanılıwı boyınsha da parq qıladı. Erkin sóz

dizbeklerinde jeke komponetler bir-biri menen mánilik hám grammatikalıq baylanısqa eniw uqıplılıǵına iye bolıp keletuǵınlıǵı belgili.

Máselen, tájiriybeli shopan sóz dizbeginiń jeke komponentlerin belgili bir sóylew situaciyasınıń jaǵdayına qaray awmastırıw yamasa aralarına sóz qosıw múmkin. Al sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı jasalǵan qospa terminlerdiń komponentleri bolsa turaqlı xarakterge iye. Olardı Erkin sóz dizbekleri usap awmastırıwǵa yamasa sózler óndiriwge derlik múmkin emes. bunday ózgerisler qosarlı terminlerdiń bir nominaciya, bir uǵımlıq belgini anıqlawshı xızmetine sheek keltiredi. Sonlıqtan qosarlı terminler

barlıq waqıtta turaqlı xarakterge iye bolıp keledi. Olar turaqlı terminlik sóz dizbekleri sıpatında tanıladı.

H aqıyqatında da sóz dizbekleri túrindegi terminler arnawlı uǵımdı definitivlik jaqtan ańlatıwshı qospa atama retinde komponentleriniń ózara baǵına baylanısıwı menen xarakterlenedi. Bunday kóbinese baǵınıńqılı baylanıstıń basqarıw, jupkerlesiw hám izafetlik usılları aktiv xızmet atqaradı.

Basqarıw usılı araqalı baylanısqan terminlik sóz dizbeklerinde basqarıwshı komponent basqarıwshısı komponenttiń sáykes sintaksislik baylanısıw quralları arqalı dizbeklesiwin talap etedi. Sút emiziwshiler, til bilimine kirisiw, jámiyet tanıw usaǵan terminlerde basqarıwshı

komponentler basqarıwshı komponenttiń talabına qaray barıs hám tabıs seplikleriniń formaların qabıl etken.

Qospa terminlerdiń kópshiligi jupkerlesiw arqalı dóregen.gomegenlik sitema, eki valentli, eki cikli process, aynalmalı qozǵalıs, tártipsiz qozǵalıs, ximiyalıq birikpe, kúshli basım, turaqlı basım.

Bunday jupkerlesiw usılı arqalı baylanısqan komponentlerge iye qospa terminlerde birinshi komponent ekinshi komponentiniń anıqlanıwshısı

xızmetin atqarıp keledi,kóbinese kelbetlik, sanlıq sózlerden turadı.turaqlı tok,

ózgermeli tok, eki valentli, eki cikli t.b.

Sóz dizbekleri túrindegi terminlerdiń jeke komponentleriniń bir-biri menen baylanısıwında izafetlik usıl oǵada aktiv. Máselen, duz kislotası, kúkirt kislotası, qaynaw temperaturası, batırlar jırı, miynet tárbiyası, súwretlew quralları usaǵan qospa terminlerdiń sostavındaǵı jeke komponentlerdiń óz-ara grammatikalıq baylanısın támiyin etiwshi grammatikalıq qurallar iyelik sepligi forması menen tartım formasınan

ibarat. Olardıń birinshi komponentleri iyelik sepliginde, al ekinshi komponentleri tartım formasında tur.

Qaraqalpaq terminologiyası sistemasında, solay etip, arnawlı uǵım jeke sóz túrindegi atama arqalı da, sóz dizbegi túrindegi atamalar arqalı da ańlatıladı. Sóz dizbegi túrindegi bunday terminologiyalıq birliklerdiń qurawshı komponentler baǵınıńqılı usıl menen grammatikalıq baylanısqa túsedi. Olardıń ayırım túrleri, aytayıq, jupkerlesiw hám izafetlik usıllar

qospa terminlerdiń jeke komponentlerin bir atamaǵa biriktiriwde aktiv xızmet atqaradı.

Q adaǵalaw ushın sorawlar:

1.Dara terminler degenimiz ne?

2.Qosarlı terminler degenimiz ne?

3.Terminlerdiń baylanısıw usılları qanday?

qatlamlarınan kóbinese mánisi, xızmeti, qollanılıwı jaǵınan sezilerli túrde ayırılıp turadı. Máselen, sózlik sostav elementleriniń basım kópshiligi kóp mánilik qásiyetke iye bolsa, termin barlıq waqıt sol tarawda monosemyalıq xarakterge iye. Onıń ústine basqa monosemyalıq birlikler usap tek ǵana nominaciyalıq xızmet atqarıp qoymastan, sonıń menen birge arnawlı nominaciyalıq rol atqarıp keledi, arnawlı uǵımdı definitivlik jaqtan, anıqlaydı, usıf xızmetti atqarıw ushın qabıl etilgen. Ekinshiden, terminler jasalıwı kózqarasınan ádette tilde bar qáliplesuken sóz jasaw usılları arqalı dóreydi, biraq bunday da ózine tán jasaw usılları arqalı dóreydi biraq bunday da ózine tán ózgeshelikler menen parıq qıladı.

Máselen morfologiyalıq usıl arqalı terminniń jasalıwına itibar bersek, onda

termin jasaw ushın belgili bir affikslerdiń ǵana aktiv qatnasıwı kórinedi, al sóz jasawda qollanılatuǵın basqa affiksler qollanıla bermeydi: serppelilik, tezlik, jıllılıq, tartıw kúshi, awırlıq, jer bawırlawshılar, omırtqalılar, súykelis, kelisiw, jupkerlesiw,t.b. Terminleúrdiń basım kópshiligi sırtqı resurslardıń bazasında payda bolǵan t.b.

Til iliminde ádette sózlik quramdı klassifikaciyalawda túrli jaǵdaylar esapqa alınıp kiyatır.Aytayıq tariyxıy shıǵısındaǵı belgilerine qaray olardı

ó zlik hám ózgelik qatlamlarǵa ajıratıw, qollanılıw órisine qaray sheklenbegen hám sheklengen toparlarǵa bólip qaraw. tariyxıyfunkcionallıq belgilerine qaray aktiv qollanılıwshı hám passiv qollanılıwshı birliklerge klassifikaciyalaw, funkcionallıq-stillik ózgeshelikleri tiykarında awızsha hám jazba stillik qatlamlarǵa, jazba stillik qatlamlardı túrli funkcionallıq-stillik tarmaqshalarǵa bóliw kóbirek tarqalǵan. Sonıń