Terminologiya (lekciya)

Tema: Kirisiw. Qaraqalpaq terminologiyasnıń áhmiyetli máseleleri qánigelik kursın oqıtıwdıń maqseti hám wazıypaları

Jobası:

1.Kurstıń mazmunı hám áhmiyeti

2.Qaraqalpaq terminologiyasınıń izertleniw jaǵdayı

3.Kurstıń basqa ilimler menen baylanısı

Tayanısh túsinikler: sózlik quram, terminler, terminologiya, eskirgen atamalar, jańadan payda bolǵan terminler.

Tilóziniń mánisi, xızmeti hám qurılısı boyınsha ashıq, sheksiz

bárqulla ózgeriste hám rawajlanıwda boladı, jańa sózler dóreydi, sóz mánileri keńeydi, ayırım leksikalıq elementler, sonday-aq mániler turmıs

hájetliliginen ayırılıwına baylanıslı góneredi, hátteki qollanıwdan shıǵıp ta qaladı.

Aytayıq, biziń ásirimizdiń 40-jıllarına shekem toqımashılıq ásbaplarınıń atamaları sıpatında keń qollanılıp kelgen qozaq, sharıq, pilte

yamasa diyxanshılıq tarawlarında miynet etiw qurallarınıń atamaları bolǵan gúnde, qos, pazna, moyınturıq usaǵan sózler óndirisliktexnikalıq jetiskenliktiń nátiyjesinde gónerdi, hátteki paydalanıwdan shıǵıp qaldı.

Jámiyettiń rawajlanıwı sózlik quram jańa sózler hám sóz

mánileriniń payda bolıwına sebepshi boldı. Máselen, morfema, morfonologiya, biznes, kompyuter, menedjer, marketing, monitoring

usaǵan sózler til arqalı qatnastıń obektiv talapları tiykarında sózlik quramǵa sońǵı dáwirde enip keldi.

Sózlik quram qollanılıw shegarası kóz qarasınan túrlishe: bir toparı

sóylewde hesh qanday shekleniwshilikti bilmeydi, sol tilde sóylewshi hár bir jámáát aǵzasınıń sózligi ushın aktiv. Sózlerdiń bul toparı sózlik quramnıń tiykarǵı qatlamın quraydı. Al, ekinshi toparı qollanılıw órisi boyınsha sheklengen . Til iliminde usı kóz qarastan sózlik quramdı eki toparǵa bólip qaraydı: ulıwma qollanılıwshı sózler hám qollanıw órisi sheklengen sózler. Keyingi toparı dialektizmlerdi, argotizmlerdi, tar

kólemli professionalizmlerdi, sonday-aq tilde kólemli jaǵınan keń

qatlamdı quraytuǵın arnawlı professionallıq terminlik leksikanı óz ishine aladı. Professionallıq terminlik leksikanı arnawlı leksika dep ataydı. Onda terminler ayrıqsha orındı iyeleydi.

Terminler arnawlı uǵımlardı logikalıq jaqtan dál anıqlaw maqsetinde

qollanılatuǵın nominaciyalıq atamalardan ibarat. Olar ádettegi leksikalıq birliklerden arnawlı definitivlik xızmeti arqalı ayırılıp turadı.

Terminler ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń,

siyasiy hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı,

qáliplesedi hám paydalanıladı. Qaysı tildi alıp qarasań da onıń sózlik quramınıń ádewir bólegin terminler quraydı. Aytayıq, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı sońǵı jıllar ishinde háwij alıwı, qaraqalpaq tiliniń

jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi, ilim hám texnikanıń, óndiristiń, jámiyetlik-siyasiy hám xalıq mádeniyatınıń órkenlewi menen tolıp atırǵan terminler menen bayıdı. Nátiyjede sózlik quramda basqa sózlik qatlamlardan ayrıqsha belgileri arqalı parq qılatuǵın terminler sisteması payda boldı. Qaraqalpaq til biliminde leksikologiyanıń ajıralmas bir tarawı bolǵan terminologiya júzege keldi.

Terminologiyalıq leksika, mánisi hám arnawlı xızmetine baylanıslı qospalı xarakterge iye. Ásirese, onıń qospalılıǵı ayrıqsha sociallıq belgililiginde kórinedi, sonlıqtan da terminologiya ulıwma xalıqlıq baqlawda boladı. Usı tarawdaǵı barlıq ózgerisler rásmiy esapqa alıp barıladı, ádebiy tildiń normalarınıń obektiv talaplarına sáykes ilajlar kóriledi.

Terminler arnawlı sociallıq belgililikke iye sózler toparı sıpatında

qaraqalpaq tilshileriniń dıqqatın ózine awdarıp kiyatır. Dáslepki jıllarda

bul tarawdaǵı jumıslardı jónge túsiriw, ámeliy baǵdarda iske asırıldı. Ásirese, bunday jumıslar xalıq bilimlendiriw isleri kóz-qarasınan

shólkemlestirilip keldi. Aytayıq, dáslepki 30-40- jıllardaǵı matematikalıq, fizikalıq. t.b. terminologiyalıq sózlikler usı niyette dóretilip, jámiyetshilikke usınılǵan edi. Bul jumıs keyingi jllarda da dawam etilip kiyatır. Usı baǵdarda sońǵı jıllardıń ózinde biologiya, ximii, lingvistika, t.b. usaǵan ilim tarawları boyınsha arnawlı praktikalıq baǵdardaǵı sózlikler jarıqqa shıqtı.

Terminler sisteması ilimiy izertlewlerdiń obekti bolıp kiyatır.

Aytayıq, kórkem óner terminleri, lingvistikalıq terminler, bazı bir professionallıq

arnawlı atamalar boyınsha usınday izertlewlerden ibarat. Terminler máselesi basqa til ilimine baylanıslı máselelerdi izertlewlerde de, joqarǵı oqıw ornlarına arnalǵan sabaqlıqlarda da sóz etilgen. Sonday-aq prof. E. Berdimuratov tárepinen «Qaraqalpaq terminologiyası (á9h9), Qaraqalpaq

tili terminleri(1999)» degen tikkeley terminologiya máselesine arnalǵan miynetler dóretildi. Solay da qaraqalpaq terminologiyası sózlik quramnıń

ó zgeshelik belgileri, pútkil ilim talabı tiykarındaǵı birlik sisteması, klassifikaciyalanıw dárejesi ele de hár tárepleme izzertlewdi talap etedi.

Biziń kóz qarasımız boyınsha qaraqalpaq terminologiyasın, joqarıdaǵı baǵdarlardı esapqa ala otırıp, sózlik quramdaǵı ornı, terminlerdi durıs tanıw, basqa leksikalıq birliklerden ajıratıwshı belgilerin, payda bolıw sebeplerin, jámiyetlik baylanıslıǵın, jasalıw jolların anıqlaw kerek boladı. Sonday-aq terminlerdiń ulıwma alǵanda ilim hám texnikaǵa óndiris penen mádeniyatqa, jámiyetlik-siyasiy ómirge baylanıslı bolatuǵının kózde tutıp, olardıń ilim sistemasındaǵı birligine ilimiy sıpatlama beriw, ayırım toparlarǵa bóliniw negizlerin belgilew zárúrligi tuwadı.

Bulardıń barlıǵı da qaraqalpaq terminologiyasın sózlik quramdaǵı arnawlı birlikler sıpatında tanıw, onıń rawajlanıw nızamlıqların ashıw, sırtqı hám ishki nızamlılıqlardıń baylanıslılıq hám ǵárezsizlilik tiykarında iske asıw jaǵdayların tereń túsiniwge sózsiz járdem etedi. Bul

ó z gezeginde ádebiy til normaların bunnan bılay da rawajlandırıwǵa terminologiyalıq rejimniń saqlanıwına tiykar bola aladı.

Q adaǵalaw ushın sorawlar: 1. Kurstı oqıtıwdıń mazmunı hám áhmiyeti qanday?

2. Termin hám terminologiya máselesi degende neni túsinesiz? 3. Kurstıń izertleniw dárejesi qanday?

4. Kurstıń basqa ilimler menen qanday baylanısı bar?

Á debiyatlar:

1.Baskakov N.A. Sostav leksiki karakalpakskogo yazıka i struktura slova,-

«Iss. po srav. grammatike tyurkskix yazıkov.t. 8V. M., 1962

2.Berdimuratov E. Qaraqalpaq terminologiyası. Nókis, 1989

3.Berdimuratov Esemurat Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994

4.Voprosı terminologii. M., 1961

Tema: Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı hám onda terminologiyalıq

qatlamnıń ornı

Jobası:

1.Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı haqqında

2.Terminlerdiń sózlik quramda tutqan ornı

3.Terminologiya-tildiń sózlik quramınıń rawajlanıw dárejesi.

Tayanısh túsinikler: Tilimizdiń sózlik quramı, sózler hám terminler, terminologiya-leksikologiyanıń bir bólegi.

Qaraqalpaq tilirawajlanǵan millet tilleriniń biri. Onıń házirgi rawajlanıw dárejesi, baylıǵı hám sóylewdi támiyin etiwdegi keń múmkinshilikleri, eń birinshi gezekte, sózlik quramda kórinedi.

Ekonomikalıq siyasiy hám mádeniy turmıstıń, tariyxıy jámiyetlik rawajdanıwlardıń pútkil kartinası uǵımlar hám sózler túrinde xalıqtıń sanasında qáleiplesken hám olar til arqalı qatnastı támiyin etip, óziniń sociallıq xızmetin atqarıp kiyatır.

Sózlik quramǵa usı tilde sóylewshi jámááttiń kúndelikl pikir alısıw processinde qollanılıp kiyatırǵan barlıq sózleri kiredi, yaǵnıy tilde bar sózlerdiń barlıǵı jıynalıp sózlik quramdı quraydı. Onıń sanlıq módsherin dál anıqlaw hesh qanday múmkin emes. Házirgi leksikografiya tilde qansha sózdiń bar ekenligin anıqlawda ázizlik etedi.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı oǵada bay. Ol jámiyetlik turmsıtıń barlıq táreplerin óz ishine alatuǵın leksikalıq birliklerdi

qamtıydı. Onda óz sózlik qatlam elementleri, ózgelik qatlam elementleri,

qollanıw órisi boyınsha shekleniwshilikti bilmeytuǵın ulıwma qollanılıwshı sózler de, sheklengen dialektizmler menen professionalizmler de, sociallıq jargonlar menen argotizmlerde, qollanlıw aktivligi yamasa passivligine qaray gónergen sózler de, neollogizmlerde, awızeki sóylew stiline tán leksikalıq birlikler de, jazba stilge tán sózler de, sonday-aq frazeologizmlerde belgili

orın iyeleydi.

Demek, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı tariyxıy jaqtanda,

qollanılıwı jaǵınan d, mánilik jaqtanda túrli sózler toparın óz ishine aladı. Olar turmıstıń barlıq tarawları boyınsha nominaciyalıq atamalardı ańlatadı. Onda sanaatqa, diyxanshılıqqa, sharwashılıqqa, balıqshlıqqa, qusshılıqqa, baǵshılıqqa, qurılıs islerine, sawda islerine, jol-qatnas tarawına, azıq-awqatqa, urıs islerine, sportqa, siyasiy turmısqa, ilim hám mádeniyat tarawlarna, t.b. baylanıslı atamalar bar.

Tildiń belgili bir tariyxıy rawajlanıw dáwirindegi jaǵdayı sol dáwirdegi jámiyetlik turmıstıń dárejesi menen tikkeley baylanıslı,

óytkeni, til jámiyetlik turmıstan, jámiyetlik turmıs tilden ǵárezli. Usı eki jaǵdaydıń birligi tildiń adamlar arasındaǵı qatnastıń obektiv talapların tolıq qanaatlandırıwına sebepshi boladı. Bunı hár qanday konkret tildiń mısalında kóriwge boladı. Ilim hám texnikaǵa, xalıq xojalıǵınıń túrli tarmaqlrına baylanıslı uǵımlar tiykarında dóregen sózlerdiń toparı oǵada kóp. Olar arnawlı uǵımlardı definitivlik jaqtan anıqlawshı terminler sıpatında, ásirese sovetlik dáwirde sózlik quramǵ a intensiv túrde payda boldı hám kólemi jaǵınan da, sáykes uǵımlardı

anıqlawshı spası jaǵınan da til qurlısında úlken bir leksikalıq qatlamdı payda etti. Bul óz gezeginde qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavnıń tolıǵıwına, jetilisiwine, kem-kem elewli túrde baıwına sebepshi boldı.

Á sirese sońǵı jıllarda elimizde háwij alǵan ilimiytexnikalıq progress tildegi bul processti ádewir aktivlestirip jiberdi, terminlik atamalar oǵada jiyi payda bolıw múmkinshligine iye boldı. Xalıq xojalıǵınıń ilimiytexnikalıq progress tiykarında qurlıwı, óndiriste soialistlik qurılıstıń

talabına sáykes usı jetiskenliklerdi tolıq esapqa alıw zárúrligi, álbette terminologiyanıń rawajlanıwına ónimli ekstralingvistikalıq faktor sıpatında tásir etip atır.

Terminologiya tildiń, onıń sózlik quramnıń dárejesin de kórsetedi. Rawajlanǵan ádebiy tilde terminologiya real kórsetkishlerdń

biri retinde bahalanadı. Sonlıqtan házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwı haqqındaǵı problema qaraqalpaq terminologiyasında hár tárepleme hám tereń izertlewdi talap etedi. Millet tilleriniń sózlik

quramın ilimiy kóz qarastan táriplew onıń áhmiyetli podsisteması bolǵan terminologiyasına jeterli baha beriwsiz hesh qanday múmkin emes.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı qaraqalpaq xalqınıń kóp ásirlik tariyxı dawamında qáliplesti, usı dáwirler ishinde kóp ǵana leksikalıq birlikler menen bayıp keldi, onda terminler elewli orındı iyeleydi. Buǵan sońǵı jıllar dawamında turmıstaǵı ájayıp ózgerislerge baylanıslı sońǵı dáwirde intensiv xarakterde payda bolǵan kóp sanlı terminologiyalıq birlikler tolıq dáliiyl bola aladı: ideologiya, internacionalizm, patriotizm, filosofiya, atom, tezlik, jıllılıq, elektron, neytron, proton, kaliy, magniy,

gaz, puwlanıw, balqıw, termometr, fiziologiya, anatomiya, gistologiya, zoologiya, eritpe, botanika, sút emiziwshiler, omırtqalılar, jer bawırlawshılar; roman, ballada, opera, kórkem óner, epitet, teńew, tabıw, evfemizm, metafora, metonimiya, sinekdoxa, abzac, fonema, fonologiya, stilistika t.b.

Demek, házirgi qaraqalpaq tilinińó sózlik quramınıń bayıwı hár qıylı óndiris tarawlarınıń keńeyiwi, ilim hám texnikanıń rawajlanwına sáykes iske asıp otır. Ilim, texnika, mádeniyat, óndiris tarawlrına sáykes uǵımlardıń dórewi menen onda sol uǵımlardı definitivlik anıqlawshı

terminler sisteması jetilisip, ádebiy tildiń talaplarına tiykarında ulıwma xalıqlıq normaǵa túsip atır.

Bul jerde gáp házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramında terminologiyalıq qatlamnıń dáwir talabına, jámiyetlik turmıstıń rawajlanıw dárejesine sáykes jetilisiwinde, qáliplesiwinde, onıń socialistlik qurlıstıń ilimiy-texnikalıq bazasına qaray payda bolıwı hám

qollanılıwı jaǵınan aktiv processke aynalıwında.

Solay etip, terminologiyaarnawlı leksikalıq birlikler qatlamı bolıp qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında ayrıqsha orındı iyeleydi. Sózlik uram ásirese terminler esabınan jetilisip hám keńeyip otıradı, sonıń

menen birge ol rawajlanǵan tildiń tiykarǵı real kórsetkishleriniń biri de.

Til bliminde terminologiya haqqındaǵı másele oǵada aktallıq xarakterge iye. Qaraqalpaq áádebiy tiliniń házirgi rawjlanıw dárejesin anıqlaw obektiv túrde usı terminologiyalıq podsistemanı hár tárepleme

ú yreniwge tikkeley baylanslı. Tildiń házirgi rawajlanıwı boyınsha