I.Seytnazarova. Hazirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya

2. Háreket-halat feyilleri: uyqılaw, azıw, sharshaw, kóbeyiw,tawsılıw,

bultlasıw, jawınlatıw hám t.b.

Feyildiń bolımlı hám bolımsız formaları. Feyiller is-háreket processiniń isleniw yaki islenbew múmkinshiligine qaray bolımlı hám bolımsız formalarda keledi. Mısalı: oqıdı-oqımadı, jazdı-jazbadı. Bolımsızlıq máni tiyikarınan belgili grammatikalıq qurallar járdeminde, yaǵnıy -ma//-me, -ba//-be, - pa//-pe, affiksi arqalı sintetikalıq hám janapaylıq xızmettegi emes, joq kómekshi sózlerdiń dizbegi arqalı analitikalıq usıllar menen bildiriledi.

Feyildiń dáreje kategoriyası. Feyil dárejeleri háreket penen subekt hám obekt arasındaǵı mánilik qatnaslarına morfologiyalıq belgisine qaray: túp dáreje, ózlik dáreje, sheriklik dáreje, ózgelik dáreje hám belgisiz dáreje sıyaqlı 5 túrge bólinedi.

Túp dáreje. Bul dárejeniń arnawlı affiksi joq. Onıń mánisi, tiyikarınan feyildiń túbir hám dórendi túbir formaları arqalı ańlatıladı, onıń isháreketi tek subektke qatnaslı boladı. Mısalı: terdi, jazdı, t.b.

Ózlik dáreje feyili subekttiń is-háreketiniń ózine qaratılǵanın bildiredi, yaǵnıy is-háreket subekttiń ózi tárepinen iske asadı. Qaraqalpaq

almaslıǵın basqarıp keledi. Ol ózin qorǵadı. Ol ózin-ózi májbúrledi.

3) Leksikalıq usıl.Bunda túbir hám dórendi feyiller ózlik dáreje mánisin ańlatadı. Mısalı: Oyan,úyren, quwan, oylan h.t.b. Ótep endi aman-esen ótemen ǵoy dep quwandı.

Sheriklik dáreje feyilleri eki yamasa bir neshe subekttiń qatnası arqalı tirkelisip islengen háreketti bildiredi. Sheriklik dáreje forması tiyikarınan túbir hám dórendi túbir feyillerge -is//-ıs//-s, affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı: qaǵıs, qazıs, teris, oylas.

Ózgelik dáreje is-hárekettiń grammatikalıq subekt arqalı emes, basqa bir logikalıq subekt arqalı islengenligin bildiredi: aldırdı, jazdırdı, alǵızdı,

oqıttı, ótkerdi, qutqardı h.t.b. Ózgelik dáreje morfologiyalıq usıl menen tómendegi affiksler arqalı jasaladı:

1. dır//-dir, -tır//-tir: aldır, keltir, taptır t.b. 2. t, -ıt//-it: oqı-t, oran-t, qorq-ıt, úrk-it t.b.

3. qız//kiz, ǵız//-giz, (dır/dir): alǵız, jegiz, al-dır, je-dir t.b.

4. -qar//-ker, -ǵar//-ger, -qır//-kir, -ǵır//-gir, -ar//-er, -ır//-ir: jatqar, ótker, shıǵ-ar, bat-ır, kósh-ir h.t.b.

Belgisiz dáreje feyilleri grammatikalıq subekt tárepinen emes, al logikalıq subekt tárepinen islengen is-háreketti bildiredi. Bul dáreje tiykarınan morfologiyalıq usıl menen -ıl//il (dawıssızlardan keyin) -l (dawıslılardan keyin) affiksleri arqalı jasaladı. Mısalı: qazıldı, kór-ildi,

egildi, atıldı t.b. Sonday-aq belgisiz dáreje feyilleri ózlik dárejeniń -ın//- in//-n affiksleri arqalı da jasaladı: salındı, ilindi, tazalandı, t.b. Bulardıń ekewiniń mánisi kontekst arqalı ajıraladı. 1) Azat juwındı, kiyindi, tazalandı, (ózlik dáreje). 2) Atqora tazalandı, salı túyeklendi (bul belgisiz dáreje).

Feyil formalarınıń struktura-semantikalıq hám funkcional formalarınıń sisteması úsh toparǵa bólinedi: 1) feyildiń betlik formaları, 2)

feyildiń betlik emes formaları hám 3) feyildiń kómekshi funkcional formaları.

1. Betlik feyiller. Betlik feyildiń ózine tán xarakterli ózgeshelikleriniń

biri ol meyil, máhál, bet-san kategoriyalarına iye boladı. Bul kategoriyalardıń hár qaysısınıń arnawlı morfologiyalıq forması bar.

2. Betlik emes feyiller. Feyildiń funkcional formalarınıń geyparaları

meyil, máhál hám bet-san kategoriyalarına iye bolmaydı. Olar sol dórendi formasında sóz ózgertiwshi affikssiz qollanılıp, betlik emes feyil sistemasın dúzedi. Betlik emes feyil sistemasına infinitiv, háreket atı, kelbetlik feyil hám

hal feyil formaları kiredi.

3. Kómekshi funkcional feyiller. Bul feyillerdiń sistemasın kómekshi feyil, tolıqsız feyil hám feyildiń modal formaları dúzedi. Kómekshi funkcional feyiller jeke qollanılmaydı. Olar mánili sózler menen dizbeklesip sol sózlerge qosımsha grammatikalıq máni beredi.

Feyildiń betlik formaları.

Meyil kategoriyası. Feyildiń meyil kategoriyası is-hárekettiń obektivlik haqıyqatlıqqa bolǵan mánilik qatnasların bildiredi. Is-hárekettiń haqıyqatlıqqa qatnası sóylewshiniń subektivlik qatnaslarına baylanıslı boladı. Sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan qatnası is-háreket arqalı bildirilip, sol is-háreket buyrıq , tilek, shárt hám anıq xabarlaw mánilerinde keledi. Házirgi úyrenilip júrgen

basqa birewge (úshinshi betke) ótedi. Sonlıqtan haqıyqıy bwyrıq meyil formaları, tiykarınan, III hám II bet arqalı bildiriledi: al, ayt, oqıt, jazdır, úyret, úyren, oqıń, aytıń, oqısın, aytsın, qala ber, qabıl et t.b.

Bwyrıq meyil shárt meyildiń 2-bet birlik formadaǵı -sań//-seń affiksine a, á janapaylarınıń qosılıwı arqalı da jasaladı: irkilmeyik, kettik, kóz jasımdı tókpeymen. h.t.b.

Tilek meyil. Tilek meyil is-hárekettiń isleniwine sóylewshiniń niyetin,

ańlatadı. Qaraqalpaq tilinde tilek meyil sintetikalıq hám analitikalıq usıllar arqalı bildiriledi.

1) Sintetikalıq formadaǵı tilek meyildiń morfologiyalıq kórsetkishi: ayın//-eyin, -ǵay//-gey, -qay//-key.

2) Analitikalıq formadaǵı tilek meyiller tómendegishe jasaladı: a) tartım affiksli -ǵı//-gi, qı//-ki formaları háreket atı feyil menen kelgen kómekshi feyiliniń qosılıwı arqalı: alǵım keledi, kórgim kelmeydi, kórgisi kelmeydi;

b) -sa//-se, formalı shárt meyil menen edi, eken tolıqsız feyilleriniń qosılıwı

arqalı: barsa edi, barsa eken. Sonday-aq, tilek meyili -ar//-er//-r formalı keler máhál kelbetlik feyiline tartımnıń I bet formasındaǵı edim tolıqsız feyiliniń qosılıwı arqalı kúter edim, isler edim bwyrıq meyildiń 3-bet forması arqalı bildiriledi. Mısalı: kóz-tilden saqlasın, ómiri uzaq bolsın, topıraǵı torqa

bolsın.

Shárt meyil. Shárt meyil is-hárekettiń isleniw yamasa islenbew shártin bildiredi. Shárt meyil qatnasqan gápte eki is háreket boladı. Mısalı: Jaqsı oqısań, imtixannan óteseń, kóp wyıqlasań jaman úyreneseń. Tiykarǵı forması - sa//-se.

Maqset meyil. Bul meyil qaraqalpaq tilinde sońǵı dáwirde úyrenilip basladı. Ózbek, túrkmen, wyǵır, qırǵız, bashqurt tillerinde burınnan-aq maqset meyili meyildiń bir túri dep qaralıp júr. Onıń tiykarǵı forması -maqshı//

feyil bildirgen is-háreket sóylew waqtınan burın bolsa ótken máháldi, sóylew waqtı menen birdey waqıtta iske asıp otırsa házirgi máháldi is-háreket sóylew waqtınan keyin bolsa keler máháldi ańlatadı.

Ótken máhál formasındaǵı feyiller is-hárekettiń sóylew waqtına shekem bolıp ótkenligin yaki ótpegenligin hár túrli belgileri menen sıpatlap kórsetedi. Házirgi ilimiy grammatikada feyildiń ótken máháliniń tómendegidey túrlerin kórsetip ótken.

1) anıq ótken máhál formaları: -dı//-di, -tı//-ti. Mısalı: oqı-dı, jaz-dı,

2) nátiyjeli ótken máhál: ǵan//-gen, qan//-ken+ betlik affiksleri. Mısalı: barǵanman, kelgenmen.

3) anıq emes burıńǵı ótken máhál: ıp, ip, p+ betlik affiksleri. Mısalı: barıppan, kelippen.

4) Burınǵı ótken máhál: ǵan//-gen, qan//-ken+ edi, eken, a, e, y,+dı+eken. Mısalı: islegen edi, aytqan edi, tigedi eken, bilmeydi eken t.b.

5) Jaqın ótken máhál: ıp, ip, p+edi. Mısalı: shıǵıp edi, ótip edi jaqınlap edi. t.b.

6) Tamamlanbaǵan ótken máhál: a, e, y,+tuǵın+edi. Mısalı: úlestiretuǵın edi, júretuǵın edi otırǵızıp qoyatuǵın edi t.b; -ıwshı//-iwshi+edi. Mısalı: elesletiwshi edi.

7) Tákirarlanıwshı ótken máhál: -ar//-er//-r, mas//-mes, bas//-bes, pas//-pes+edi. Mısalı: túsiner edim, esapqa alına bermes edi, tıńlar edi t.b.

8) Niyetli ótken máhál: a) a,e,y,+ jaq+ edi: jamanlayjaq edim, sóyley berejaq edi t.b. b) maqshı,mekshi + edi: jazbaqshı edi, kirmekshi edi t.b.

9) Dawamlı ótken máhál: a) tur, júr, otır, jatır, atır+edi, eken: shırıldap tur edi, aylanshıqlap júr eken, úyilip jatır edi; b) maq//-mek, -paq//-pek, ıw//-iw//-w + edi+eken:

Házirgi máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtı menen bir waqıtta bolıp atırǵanlıǵın bildiredi. Házirgi qaraqalpaq tilinde házirgi máhál feyilleri analitikalıq hám sintetikalıq formalarında qollanıladı.

1) Anıq házirgi máhál: a) ıp, ip+ jatır, atır, júr, túr, otır. Mısalı: Kún jańa túslikten awıp atır. Salqınlaw samal esip tur.

2) Dawamlı házirgi máhál ıw, iw, w, maq, mek formalı atawısh feyillerdiń orın sepliginde turıwınan jasaladı: islewdemen.

3) Házirgi keler máhál: a, e, y+ betlik affiksleri: Mısalı: Bul ónerge júdá qızıǵaman.

Keler máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtınan keyin, yaǵnıy kelesi waqıtlarda orınlanatuǵının bildirip, tek sintetikalıq formada ǵana jasaladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde keler máhál formaları tómendegilerden ibarat.

1) Anıq keler máhál: -a, -e, -y formalı hal feyillerge betlik affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Mısalı: Ózińde pitkereseń ǵoy. Bizdi atız basınan tabacız.

2) Boljawlı keler máhál: -ar, -er, -r, -mas, mes+ betlik affiksleri. Mısalı: bararman, kelermen, barmaspan.

3) Niyetli keler máhál: a) -a, -e, -y formalı kelbetlik feyilleri+betlik affiksleri. Mısalı: barajaqpan, kelejaqpan.

Bet-san kategoriyası. Feyiller bet san kategoriyalarınıń affiksleri menen ózgerip is-hárekettiń bir betke subektke qatnaslı ekenligin bildiredi. Feyillerdiń bet-san affiksleri menen ózgeriwi úsh betke qatnaslı boladı. Hár bir bettiń ózine tán morfologiyalıq betlik forması boladı. Sóylewshi - (1-bet forması), tıńlawshı-(2-bet forması) sóylewshi hám tıńlawshıdan basqa bet (3-bet forması) formalarında keledi. Feyildiń 1-2- bet formaları, tiykarınan adamlarǵa qatnaslı aytıladı da, 3-bet forması adam hám adamnan basqa predmetlerge de qatnası aytıla beredi. Mısalı: jazaman, isleymen, jazamız, isleymiz, jazasań, isleyseń, jazasız, isleysiz, jazadı, isleydi, (jawın) jawadı, (ónim) artadı,

(suw) aǵadı t.b.

Feyildiń betlik emes formaları. Háreket atı feyili. Háreket atı feyili óziniń dáslepki dórendi formasında feyildiń bet-san meyil,máhál mánilerin bildirmeydi,tek isháreket, processtiń ataması ǵana bolıp turadı. Háreket atı feyili ıw//-iw//-w, -maq//-mek, -ǵı//- gi, qı//-ki, -ıs//-is//-s, sıyaqlı hám -ǵanlıq//-genlik, tuǵınlıq, jaqlıq, arlıq, erlik, rlıq, rlik, maslıq,

meslik, maǵa, mege, arǵa, erge, masqa, meske, ıwǵa, iwge, wǵa, wge,sıyaqlı qospa affikslerge iye. Mısalı: oqıw, barmaq, alǵı, bergi, alıs, beris, kórgenlilik,

tatırlıq, bolarlıq, jibermeslik, aydatajaqlıq, shaqırmaqlıq t.b.

Háreket atı feyili eki sóz shaqabı, feyil hám atlıqqa tán belgilerge iye boladı da, geyparaları tek feyilge qatnaslı bolıp, sheklengen dárejede qollanıladı. Olardıń sheklengen dárejede qollanılǵan formaları infinitivke

tán. Usıǵan baylanıslı háreket atı feyilleri atawısh feyili hám infinitiv feyilleri bolıp ekige bólinedi.

Kelbetlik feyil. Kelbetlik feyil eki sóz shaqabınıń feyil hám kelbetliktiń mánisin bildiredi. Is-háreket mánisinde kelgende dáreje máhál kategoriyasına , bolımsız hám bolımlı formalarında qollanıladı, bet-san affiksleri menen ózgeredi. Kelbetlik sıyaqlı atlıq sózlerge qatnasıp anıqlawıshlıq xızmet atqaradı, substantivlesedi. Bul jaǵdayda seplik, kóplik,tartım affiksleri menen ózgeredi.

Kelbetlik feyildiń ǵan, gen, qan, ken, tuǵın, ar, er, r, mas, pas, pes, bas, bes, ıwshı, iwshi, wshı, ushı, ıwlı,iwlı, ulı,wlı,uli,maqshı, mekshi, paqshi, pekshi, baqshı, bekshi formaları, atributivlik-anıqlawıshlıq xızmet atqaradı.

Hal feyil. Hal feyil-feyil hám ráwishlik belgilerge, yaǵnıy is-háreket hám pısıqlawıshlıq mánilerge iye bolǵan feyillerdiń atributivlik-pısqılawıshlıq forması. Hal feyil formaları bet, san hám máhál mánilerin bildirmeydi. Sonlıqtan hal feyiller morfologiyalıq belgisi jaǵınan betlik emes feyillerdiń

sistemasına kiredi. Hal feyil formaları tiykarǵı hám qospa affiksler bolıp ekige bólinedi. Tiykarǵı affikslerge ıp, ip, p, a, e, y, may, mey, affiksleri kiredi.

Qospa formalar: maqta, mekte, ıwda, iwde, ıwǵa, iwge, maǵa, mege, ırǵa,irge, masqa,meske, mastan, mesten,mastay, mestey, ǵannan, gennen,ǵalı, geli, ǵanshalı, gensheli, ıraq,irek.

Waqıt ráwishi. Is-hárekettiń iske asıw waqtın bildiredi. ″Men ne deymen, qobızım ne deydi″, - degen bayaǵıda birew. Waqıt ráwishleri is hárkettiń bolıp atırǵan waqıttıń keshigip iske asatuǵınlıǵın, keleshekte iske astuǵınlıǵında bildirip keledi. Állen waqıtta esine endi. Ayrım ráwishler gápte basqa sózler menen dizbeklesip keliwine qaray birde muǵdardı, birde orındı bildiredi.

Mısalı: Nurımbet sarǵısh júzi qıp-qızıl bolıp, uzaq kúldi. (A.Sadıqov)

Orın ráwishi. Is hárekettiń iske asıw ornın baǵdarın bildiredi: a) ishárekettiń ornın kórsetedi. Sol manda otırıp sóylesemiz. b) is-háreket baǵdarın kórsetedi. Jańa Sánemdi qalaǵa shıǵarıp salıp berman qayrılǵanım.

Sın ráwish. Is hárekettiń qalay? qáytip? qalayınsha? isleniw usılın, sının hám onıń hár qıylı hal jaǵdayların bildiredi. Ananıń túri tosattan ózgerip ketti. Sın ráwish salıstırıw mánisinde kelgende is-hárekettiń sının hám usılın salıstırıw arqalı kórsetedi. Dáslepki koncert uslayınsha jurttı tań qaldırdı. Geypara frazeologiyalıq sóz dizbekleri de sın ráwishiniń ornına qollanıladı. Kózdi ashıp jumǵansha, qas penen kózdiń arasında.

Muǵdar - dáreje ráwishi. Is-hárekettiń, predmettiń hám ráwishtiń belgisiniń artıq yamasa kemlik dárejesin muǵdarın, ólshemin bildiredi. Bıyıl jıldaǵıday emes, ádewir irilenipti. Muǵdar - dáreje ráwishi arttırıw mánisinde onsha, bunsha, onshelli, usınshama ráwishler arqalı bildiredi. Mektep te awıldan

onsha qashıq emes. Muǵdar - dáreje ráwish páseyiw, kemeyiw mánisinde kelgende pitegene, zárre, sál, az, kem, azlap, azǵantay sózleri menen keledi. Jigit te pitegene sergeklenip omırawın tiklep otırǵan edi. (Sh.Seytov)

Maqset ráwish. Is-hárekettiń iske asıw yaki aspaw maqsetin bildiredi, isleniwge tiyisli bolǵan is hárekettiń ne maqsette islenip yamasa islenbegenin kórsetedi. Men oǵan bilqastan soqlıqqanday sezildim. (U.Pirjanov)

Sebep ráwish. Is-hárekettiń iske asıw sebebin yamasa onıń nátiyjesin bildiredi. Házir tek jaysha qıdırıp júrmen, -dedim men. Sebep ráwishtegi sózlerge ne sebepli ne ushın degen sorawlar qoyılıp keledi. Men júdá ońaysızlanıp ilajsızdan kúlip, onıń qasına keldim. (B.Ernazarov)

Ráwishtiń dárejeleri. Ráwishtiń dárejelerin is-hárekettiń belgisin basqa bir belgi menen salıstırıp onıń artıq yamasa kem ekenligin kórsetedi. Ráwish, jay, salıstırıw, arttırıw dárejelerine iye.

Jay dáreje. Bul dárejede is háreket belgisin basqa belgilerge salıstırmay hesh qanday qosımtalarsız túbir sóz túrinde qollanıladı: házir, jańa, soń, keyin, erte, jıldam, tez, az.

Salıstırıw dárejesi. Bul dáreje is-hárekettiń belgisin basqa bir belgi menen salıstırıp kórsetedi. Salıstırıw dárejesi túbir hám dórendi ráwishlerge -

raq//-rek, -ıraq//-irek qosımtalarınıń jalǵanıwı nátiyjesinde jasaladı.

Alısıraq aǵayindi bılay qoyǵan da, tuwısqanlardı jat etip jibergen ekenseń ǵoy sen urıs! (U.Pirjanov) Páseytiw mánisindegi salıstırıw dáreje ráwishleri -law//- lew qosımtalarınıń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Uzattı bir ladanǵa, malı kóplew adamǵa. (″Erte dáwirdiń ádebiy estelikleri″)

Arttırıw dárejesi. Ráwishtiń arttırıw dárejesi qanday da bir ishárekettiń sapa belgisiniń ekinshi bir is-hárekettiń sapa belgisinen artıqlıǵın kórsetedi. Arttırıw dárejesi kóbinese tiykar ráwishlerdiń aldında janapaylıq xızmettegi kúsheytiwshi sózler kelip solar menen dizbeklesiw arqalı jasaladı. Kitapxanada kitaplar oǵırı kóp. Ráwishtiń arttırıw dárejesiniń taǵı bir túri tiykar ráwishleriniń aldında kúsheytkish janapaylarınıń keliwinen jasaladı. Ap- az, up-uzaq, ep-erte, ap-alıs t.b.

Qadaǵalaw ushın sorawlar. 1. Morfologiya tarawınıń izertleytuǵın obekti qanday?

2. Cóz shaqapların bóliwdiń neshe principi bar? Olar qanday. 3. Qaraqalpaq tilinde neshe hám qanday sóz shaqapları bar? 4. Atlıq sóz shaqabınıń qanday mánilik túrleri bar?

5. Atlıqtıń qanday grammatikalıq kategoriyaları bar?

6. Kelbetlik sóz shaqabı leksika-semantikalıq jaqtan qanday toparlarǵa bólinedi? 7. Kelbetliktiń qanday dárejeleri bar?

8. Sanlıq sóz shaqabı degen ne?

9. Sanlıqtıń qanday mánilik túrleri, grammatikalıq ózgeshelikleri bar? 10. Almasıq sóz shaqabı degen ne?

11. Almasıqtıń qanday mánilik túrleri, grammatikalıq ózgeshelikleri bar? 12. Feyil degenimiz ne?

Ádebiyatlar 1. Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya. Nókis, 1974. 2. Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya. Nókis, 1981.

3. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya. Nókis, 1994.

4. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. Fonetika i marfologiya. Moskva,1952. 5. Hozirgi wzbek adabiy tili. Toshkent,1992.

6. Qazaq tiliniń grammatikası. Almatı, 1987.

7. Grammatika turkmenskogo yazıka.1-tom. Ashxabad, 1970.

8. Qıdırbaev A. Házirgi qaraqalpaq tilinde atlıq sózler. Nókis, 1961

9. Nasırov D.C. Qaraqalpaq tilindegi kóplik kategoriyası. Nókis, 1971.

10. Orazımbetov A. Vırajenie chisla v sovremennom karakalpakskom yazıke. AKD. Nukus, 1997.

11.Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilinde sanlıqlar. Nókis, 1997.

12. Dáwletov M. Házirgi qaraqalpaq tilinde feyildiń funkcional formalarınıń sisteması. Nókis, 1990.

13. Nasırov A.S. Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik feyil. Nókis,1964.

14. Qutlımuratov A. Házirgi zaman qaraqalpaq tilinde háreketler. AKD. 1967. 15. Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinde ráwish. Nókis, 1976.

16. Shaniyazov B. Qoraqalpoq tilida ravishlarning tuzilishiga kura turlari. Avtoreferat. Nókis, 2002.

Tórtinshi tema. Kómekshi sózler. Modal sózler. Tańlaqlar. Eliklewishler.

Jobası: 1. Kómekshi sózler haqqında wlıwma túsinik.

2. Tirkewishler.

3. Dánekerler.

4. Janapaylar.

5 Modal sózler.

6. Tańlaqlar.

7. Eliklewishler.

Tayanısh túsinikler.

Kómekshi sózler: tirkewish, dáneker, janapay. Modal sózler, modallıq máni. Tańlaqlar-sóylewshiniń hár qıylı emocional sezimlerin bildiriwshi kategoriya. Eliklewishler-ayrıqsha mánige eliklew, kórkemlew obrazlıq mánilerine iye sóz shaqabı.

Kómekshi sózler. Kómekshi sózler óziniń leksikalıq mánisinen ayırılıp kómekshilik xızmetke kóshken sóz shaqaplarınıń bir túri. Kómekshi sózlerdiń ózine tán leksikalıq mánileri bolmaydı. Grammatikalıq tábiyatı hám qollanıw ózgesheligi jaǵınan olardıń ayırımları mánili sózlerdiń arasındaǵı hár túrli mánilik qatnaslardı beriw ushın qollanılsa, geyparaları sóz benen sózdi, sóz toparların, sonday-aq gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın xızmet etedi. Al kómekshi sózlerdiń basqa bir toparı ózi dizbeklesip kelgen sózge, sóz dizbegine, al

geyde pútkil gápke hár túrli qosımsha máni berip keledi. Kómekshi sózler grammatikalıq mánisine hám xızmetine qaray úshke bólinedi. 1. Tirkewishler. 2. Dánekerler. 3. Janapaylar.

Tirkewishler-kómekshi sózler qatarına kiretuǵın ózine tán ózgesheligi bar sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar ózleri dizbeklesip kelgen sózler menen birge waqıtlıq, orınlıq, sebeplik, maqsetlik, sanlıq, teńewlik, salıstırıwlıq, qarsılaslıq h.t.b. mánilik qatnaslardı bildiredi. Qaraqalpaq tilinde tirkewishler shıǵısı jaǵınan úsh toparǵa bólinip qaraladı. 1) túpkilikli tirkewishler, 2) atawısh tirkewishler, 3) feyil tirkewishler.

1. Túpkilikli tirkewishler. Buǵan óziniń leksikalıq mánisinen úzil-kesil ayırılǵan tirkewishler kiredi: ushın, deyin, shekem, sayın, kibi, yańlı. Bulardıń mánisi atawısh yamasa atawıshlıq xızmette qollanılatuǵın sózler menen dizbeklesip kelgende ǵana ańlasıladı.

2.Atawısh tirkewishler. Bul toparǵa atawısh hám ráwish sózlerden tirkewishlik xızmetke ótken sózler kiredi: basqa, ózge, burın, jaqın, qarsı, keyin, soń. Bul sózler retine qaray kómekshilik máni de de, dara mánide de qollanılıw múmkinshiligine iye.

3. Feyil tirkewishler. Buǵan feyillik mánidegi tirkewishlik xızmetke kóshken tirkewishlerdiń toparı kiredi. Mısalı: baslap, boylap, jaǵalap, qarap,

qaray, qaraǵanda, qaramastan. Qaraqalpaq tilinde tirkewish sózler seplikler menen dizbeklesip keliwine qaray tómendegi túrlerge bólinedi.

1. Ataw sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Bular tómendegi sózler kiredi: menen, benen, haqqında, jóninde, tuwralı, arqalı,

sıpatında. Mısalı: Erteńine azan menen meshitke bardım, hesh bir bala kelmepti. (Á.Shamuratov)

2. Barıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Barıs sepligindegi sózlerdi talap etip onıń menen bir mánilik qatnasta jumsalatuǵın tirkewishlerdiń baslıları tómendegiler: taman, jaqın, juwıq, salım, beyim, deyin, sheyin, shekem, qarsı, bola, qaraǵanda, qaramastan, qarap, qaray, say, sáykes. Mısalı: Usınshama iri gewdesine qaramastan, pırqıldap jılap jeńetuǵın

edi. (A.Sadıqov) Túske taman izimizden olar da jetip keldi. (Á.Atajanov) Dárhal mollanıń úyine qaray juwırdım. (Á.Shamuratov)

3. Tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Tirkewish sózlerdiń ayırımları tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp, olar menen

bir mánide qollanıladı. Onday tirkewishler tilimizde onsha kóp emes. Olar mınalar: jaǵalap, boylap. 1. Azdan keyin soqpaq ústin boylap terek tasasındaǵı emeski jayǵa názerlep ushıp ketti. 2. Anamnıń siltewi menen salmanı jaǵalap kete berdim. (Á.Atajanov)

4. Shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Qaraqalpaq tilinde shıǵıs sepligindegi sózlerdi talap etip onıń menen bir mánilik qatnasta jumsalatuǵın tirkewishler mınalar: beri, berli, bermaǵan, beter, baslap, burın, ilgeri, aldın, keyin, soń, góri, basqa, ózge, bóten, tıs, tısqarı, aslam, artıq. Mısalı: Mine sonnan berli ırıl-tırıl tirishilik etip kiyatır

(K.Allambergenov). Sol kúnnen baslap ol ózin bekkem uslawǵa háreket etti (A.Sadıqov)

Dánekerler. Sóz benen sózdiń, sóz toparlarınıń sonday-aq gáptiń birgelikli aǵzaları menen qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın qollanılatuǵın sóz shaqaplarınıń bir túri bolıp esaplanadı. Dánekerler morfologiyalıq qurılısı jaǵınan úshke bólinedi: 1) dara dánekerler. 2) birikken dánekerler. 3) quramlı (sostavlı) dánekerler.

1. Dara dánekerler. Tiykarınan, tek bir ǵana sózden yamasa bir sıńardan ibarat boladı. Dánekerlerdiń bul túri quramalı bóleklerge bólinbeytuǵınlıǵı

menen ózgeshelenip turadı: ya, yamasa, bolmasa, jáne, da,de, ta, te, eger, al, lekin, sebebi.

2. Birikken dánekerlerge biraq (bir+aq) óytkeni (olay+etkeni) birese (bir+ese) sintetikalıq jol menen jasalǵan dánekerler kiredi. Olar bir sózdey bolıp qollanılsa da morfologiyalıq quramı jaǵınan eki sózdiń óz-ara birigiwinen payda bolǵan.

3. Quramalı dánekerlerge analitikalıq jol menen jasalǵan dánekerler kiredi. Olar qurlısı jaǵınan eń kishi eki sózden yamasa eki sıńardan ibarat bolǵan

xızmetine qaray dizbeklewshi dánekerler hám baǵındırıwshı dánekerler bolıp ekige bólinedi.

Dizbeklewshi dánekerler gáptiń birgelikli aǵzaları menen dizbekli qospa gáptegi sıńarlardıń araların bir-biri menen teń túrde baylanıstıradı hám olardaǵı hár túrli mánilik qatnaslardı bildiredi. Dizbeklewshi dánekerler konteksttegi ańlatqan mánilik ózgesheliklerine qaray tórt toparǵa bólinedi: 1)

biriktiriwshi dánekerler, 2) qarsılas dánekerler, 3) awıspalı dánekerler, 4) gezekles dánekerler.

Biriktiriwshi dánekerler tiykarınan gáptiń birgelikli aǵzaların, sondayaq dizbekli qospa gáptiń sıńarların óz-ara baylanıstırıw ushın qollanıladı hám olardıń arasındaǵı mánilik baylanıstıń bir-biri menen teń ekenligin bildiredi.

Biriktiriwshi dánekerlerge hám, hám de, jáne, jáne de, taǵı, taǵı da, menen (benen, penen) da, de, ta, te kómekshi sózleri kiredi. Jumabay menen Kalan ońǵa qaray júrip ketti. (A.Sadıqov)

Qarsılas dánekerler tiykarınan birgelikli aǵzalardı hám dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi bir-birine qarama-qarsı mánilik qatnasta baylanıstırıw ushın qollanıladı. Qarsılas dánekerler qatarına biraq, lekin, al,

sonda da, solay da, solay bolsa da, sóytse de, degen menen t.b dánekerler kiredi. Mısalı: Tentegi otırǵan jerinen órre túrgeldi, biraq keyin sheginbedi (Á.Atajanov)

Awıspalı dánekerler. Qaraqalpaq tilinde awıspalı dánekerler eki túrli kategoriyanı - birgelkili aǵzalardıń hám dizbekli qospa gáptiń sıńarların bir birine awıspalı mánide baylanıstırıp keledi. Awıspalı dánekerlerdiń qatarına

ya, yamasa, yaki, ya bolmasa, yaki bolmasa, ne, álle, meyli t.b. dánekerler jatadı.

Mısalı: Ata-anasınıń abıroyın kókke kóterip júrgen, ya bolmasa ákesinen alıq shıǵıp el basqarıp otırǵan perzenler az ba? (Á.Atajanov)

Gezekles dánekerler. Hár túrli birgelki aǵzalardı hám dizbekli qospa gáptiń sıńarların bir-birine gezekleslik máni de baylanıstırıw ushın qollanıladı. Gezekles dánekerlerdiń qatarına gá, gáhi, geyde, bazda, birese, birde, bir, ári t.b. dánekerleri kiredi. Qaraqalpaq tilinde gezekles dánekerler kóbinese birgelkili aǵzalardıń hár qaysısı menen qaytalanıp qollanılıw múmkinshiligine iye. Mısalı: Olar tańnıń atıwı, kúnniń batıwı shıjǵırǵan kúnniń astında gá otırıp

gá eńkeyip otaq otadı. (A.Sadıqov)

Baǵındırıwshı dánekerler. Bular tiykarınan qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi bir birine baǵındırıw jolı menen baylanıstırıp, baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Baǵındırıwshı dánekerler arqalı baylanısqan baǵınıńqılı

qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń birewi baǵınıńqı gáp boladı da, al ekinshisi bas gáp boladı. Qospa gáptegi jay gáplerdń arasındaǵı hár túrli mánilik qatnaslardı bildirip keliwine qaray baǵındırıwshı dánekerler úsh toparǵa bólinip qaraladı: 1) sebep dánekerleri, 2) nátiyje dánekerleri, 3) shárt dánekerleri.

Sebep dánekerler. Qaraqalpaq tilinde sebep dánekerleri qatarına sebebi,

óytkeni, nege deseń usaǵan dánekerler kiredi. Bul dánekerlerdiń qatnasıwı arqalı tilimizde tiykarınan dánekerli sebep baǵınıńqılı qospa gáp dúziledi. Sebep dánekerleri bas gápke baǵınıshlı bolǵan baǵınıńqı gáptiń aldında sebeplik máni bildirip keledi. Ana kiyitiń bawırı azǵana jılıǵanday boldı, óytkeni tuwısqanları, balaları oǵan pana bolıp tur edi. (Á.Atajanov) Olar maǵan tuwısqanday pármana boladı dep oylaǵan joq edi, nege deseń óz ómirinde basqalarǵa bunday ǵamxorlıq jasap kórgen joq. (Á.Atajanov)

Nátiyje dánekerler. Bul dánekerler toparına sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, sonıń saldarınan, aqıbetinde, sonıń aqıbetinde, sonıń arqasında, usınıń nátiyjesinde dánekerleri kiredi. Bul dánekerler arqalı baǵınıńqı gáp bas gáp penen mánilik hám grammatikalıq jaqtan baylanısıp nátiyje baǵınıńqılı qospa gáp dúzedi. Mısalı: Ana kiyik aldıńǵı jup tuyaǵın jerge tirep ásten-ásten óńmenin kóterdi, nátiyjede tentireklep barıp qáddin sarraslap túrgeldi. (Á.Atajanov)

Shárt dánekerler. Shárt dánekerlerine eger, eger de dánekerleri kiredi. Shárt dánekerleri arqalı -sa, -ǵanda konstrukciyalı shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń

sıńarları bir-biri menen shártlik mánide baylanısadı. Eger, egerde dánekerleri tiykarınan bayanlawıshları -sa formalı shárt meyilden -ǵanda formalı hal feyilden bolǵan baǵınıńqı gáptiń basında keledi de onı bas gáp penen shártlik mánide baylanıstırıw ushın qollanıladı. Mısalı. Eger de maǵan isenbeseń apańnan sora. (Á.Atajanov)

Janapaylar morfologiyalıq jaqtan ózgermeytuǵın, anıq leksikalıq mánini ańlaytpaytuǵın, dara turıp qollanılıw múmkinshiligine iye emes kómekshi sózlerdiń toparınan bolǵan sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar sózge sóz dizbegine al geyde pútkil gápke hár túrli qosımsha yaki ústeme máni beriw ushın, sonday-aq modallıq, ishki sezimlik, tásirlilik mánilerdi bildiriw ushın qollanıladı.

Janapaylar dara turıp qollanıw múmkinshiligine iye bolmaǵanlıqtan, gápte ayrım

janapaylar bolıp eki toparǵa bólinedi.

Naǵız yaki túpkilikli janapaylar sırtqı túri jaǵınan pútin sózdiń jarım-jartı bólekshesi túrinde qollanıladı hám gáp ishinde tek janapaylıq mánide isletiledi. Mısalı: tek, aw, a, á, ǵana, da, dá, she, ós, túwe, ap (anıq), jap (jaqsı), qıp(qızıl), sap (sarı) dop (domalaq).

Basqa sóz shaqaplarınan qáliplesken janapaylar. Janapaylardıń bul túri, tiykarınan mánili sóz shaqaplarınan sonday-aq ayrım kómekshi sózlerden bolıp, olar gápte bárqulla janapaylıq xızmette qollanılıwı arqalı birotala janapay bolıp qáliplesedi. Mánili sózlerden janapaylıq xızmetke ótip, janapay bolıp qáliplesken sózler ózleriniń dáslepki leksikalıq mánisinen ayrılıp abstrakt grammatikalıq mánini ańlatadı. Bul toparǵa tómendegi janapaylar kiredi: eń, júdá, orasan, naǵız, sarras, ánekey, minekey h.t.b. Janapaylar dúzilisi jaǵınan dara hám quramalı janapaylar bolıp ekige bólinedi.

Dara janapaylarǵa quramı jaǵınan tek ǵana bir sózden bolǵan janapaylar kiredi: ǵoy, ǵana, mine, naǵız, sirá, hasla, nayatıy, gilkiy, misli h.t.b.

Quramalı janapaylarǵa eki yamasa onnanda artıq sózlerdiń dizbeginen bolǵan janapaylardıń toparı kiredi: tek ǵana, eń asa, júdá hám sózleri. Janapay sózler basqa sóz shaqapları menen solardıń ishinde ásirese modal sóz, dáneker, tirkewishler menen jaqınlıǵına, olardan ayırmashılıǵına hám ózine tán mánilik ózgesheligine qaray tórt toparǵa bólinedi: 1) qosımsha máni beriwshi janapaylar, 2) modallik máni beriwshi janapaylar, 3) ishki sezimlik hám tásirlilik máni beriwshi janapaylar, 4) forma jasawshı janapaylar.

Qosımsha máni beriwshi janapaylar. Bul túrge kiretuǵın janapaylar

ózleri qatnaslı bolǵan sózge yaki gápke hár túrli qosımsha mánilerdi júkleydi. Bunday janapaylardıń ayrımları oy-pikirdi anıqlaydı, isenimli etip beredi, kúsheytip kórsetedi, ajıratıw hám sheklew, siltew hám baǵdarlaw mánilerin beredi. Mine usınday hár túrli mánilik tús beriwlerine baylanıslı olar tiykarınan tómendegi túrlerge bólinip qaraladı.

Anıqlaw janapayları. Bunday mánini bildiretuǵın janapaylarǵa ǵoy, dá, aw, naǵız, dál, janapayları kiredi. Meniń onıń menen xojalıǵım qulap qalmaydı ǵoy, degen menen adamǵa insap kerek d᧠(A.Sadıqov)

Kúsheytiw janapayları. Bul túrdegi janapaylarǵa da, de, daǵı, hám,aq janapayları kiredi. Mısalı: Xabar alıwǵa ketkenler túnde-aq qaytıp keldi. (A.Sadıqov)

Ajıratıw yaki sheklew janapayları. Bul janpaylarǵa tek, tek ǵana, ǵana, bolsa, tánha, gilkiy, ılǵıy, gil, gileń bir janapayları kiredi. Mısalı: Barǵan adamlar menen tek iyek ekshep sálemlesti. (A.Sadıkov) Shaması bir aqıllandırıp turǵan birewi boldı, bulardıń. (A.Sadıkov)