I.Seytnazarova. Hazirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

«Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya»

páninen lekciya tekstleri

Nókis – 2006

Birinshi tema: Morfemika. Morfema hám onıń túrleri.

Jobası:

1. Morfemika-grammatikanıń bir bólimi sıpatında. 2. Morfema hám onıń túrleri.

3. Túbir hám kómekshi morfemalar.

4. Kómekshi morfemalardıń túrleri: a) Sóz jasawshı morfemalar

v) Forma jasawshı morfemalar. s) Sóz ózgertiwshi morfemalar.

5. Kómekshi morfemalardıń jaylasıw tártibi.

6. Suffiks, postfiks, jalǵaw hám affiksoidlar haqqında túsinik.

7. Kómekshi morfemalar arasında omonimiya, sinonimiya hám antonimiya qubılısları.

Tayanısh túsinikler.

Morfemika, morfema, túbir, affiks, sóz jasawshı affiksler, forma jasawshı affiksler, sóz ózgertiwshi affiksler, omonim, sinonim, antonim affiksler.

Morfemika morfologiyanıń ayrıqsha bir bólimi bolıp, sózlerdiń eń kishi mánili bólekleri bolǵan, morfema onıń túrleri, mánileri, xızmetleri, óz-ara baylanısları haqqındaǵı ilim. Morfemika tarawınıń payda bolıwı morfema túsinigi menen baylanıslı. Morfema túsinigi menen atamasın ilimge kirgizgen rus-polyak ilimpazı Boduen de Kurtene bolıp esaplanadı. Onıń pikirinshe bul atamanı «artıqsha» dep esaplaw ulıwmalastırıwshı daraq atamasın artıqsha dep esaplawdıń dál ózi bolıp emen, qayıń, arsha sıyaqlı jeke atamalar menen shekleniwge alıp keledi. Demek, morfema ulıwmalastırıwshı sıpatqa iye til birligi bolıp

túbir menen qosımtalardı bir birlikke jámlestiretuǵın atama. Mısal ushın tereklik, balıqshı, aqıllılıq sózlerin alıp qarayıq. Bundaǵı birinshi sóz eki morfemalı (balıq-shı) al úshinshi sóz úsh morfemalı (aqıl-lı-lıq) bolıp esaplanadı.

Sózlerdiń qurılısındaǵı barlıq morfemalar birdey máni ańlatpaydı.

Olardıń birewleri leksikalıq máni ańlatsa, ekinshileri grammatikalıq máni ańlatıw menen sheklenedi. Usı ózgesheligine qaray morfemalar eki túrge bólinedi. 1) túbir morfemalar hám 2) affiks morfemalar.

Túbir morfemalar menen affiks morfemalar arasındaǵı tiykarǵı ózgeshelik olardıń mánisinde bolıp, túbir morfemalar leksikalıq máni, al affiks morfemalar grammatikalıq máni ańlatadı. Ekinshiden, túbir morfemalar qollanılıwı boyınsha erkin bolıp olar bólek turıp ta, kómekshi morfemalar menen kelip te qollanıladı. Al affiks morfemalar bólek turıp qollanılmaydı tek túbir

olardıń barlıǵında da aqıl morfeması túbir morfema bolıp esaplanadı. Aqıllı sóziniń qurlısındaǵı -lı morfeması júrekli, hújdanlı hám taǵı basqa sózlerde, aqılsız sóziniń qurılısındaǵı -sız morfeması oysız, uyatsız, arsız ht.b sózlerde, aqılgóy sóziniń qurılısındaǵı góy morfeması zamanagóy, arzagóy

dámegóy h.t.b sózlerde ushırasadı. Bular kórsetilgen morfemalardıń qaraqalpaq tilinde ayrıqsha formalar sıpatında qarawımızǵa tiykar boladı.

Morfemalar mánisi hám ataqaratuǵın xızmeti jaǵınan hár qıylı. Olardıń birazı sózdiń tiykarǵı leksikalıq mánisin ańlatsa, basqaları grammatikalıq mánige iye boladı. Bólek turıp ta yamasa affiks morfemalardı qabıl etip te qollanılatuǵın, sózdiń qurılısında leksikalıq máni ańlatatuǵın formalar túbir morfemalar bolıp esaplanadı. Mısalı: balıq-shı-lıq, bala-lar, ar-sız-lıq.

Kómekshi morfemalar mánisi, atqaratuǵın xızmeti jaǵınan grammatikalıq emes morfemalar hám grammatikalıq morfemalar dep bólinedi. Grammatikalıq emes morfemalar bul sóz jasawshı morfemalar bolıp jańa mánidegi cózlerdiń sostavında tiykarǵı sóz jasawshı qural bolıp esaplanadı. Olar tek belgili topardaǵı sózlerge jalǵanıp sol sózdiń qaysı sóz shaqabına kiretuǵınlıǵın kórsetedi. Házirgi qaraqalpaq tilinde olar arqalı dórendi atlıqlar (súwret-shi, bil-im, qollan-ba, shaqır-ıq), kelbetlikler (payda-lı, diywal-ıy, azan-ǵı, túrkmen-i), ráwishler (waqıt-sha, zat-lay), feyiller (xabar-la, kómek-les, kúsh-ey) jasaladı. Sóz jasawshı morfemalardıń sóz jasaw uqıplılıǵı sheklengen bolıp, olar qálegen sózlerge jalǵana bermeydi.

Grammatikalıq morfemalar grammatikalıq jaqtan ózgeretuǵın mánili sózlerdiń hár qıylı formaların jasaydı. Olar forma jasawshı hám sóz ózgertiwshi bolıp ekige bólinedi.

Forma jasawshı morfemalar belgili bir sóz shaqabınıń ishinde qollanadı hám olardıń sanı sheklengen boladı. Máselen qaraqalpaq tilinde olarǵa atlıqtıń subektiv baha beriwshi formaları (tóbe-shik, qız-alaq, adam-sımaq) kelbetlik hám ráwishtiń dáreje formaları (qızıl-ıraq, tómen-lew) feyildiń dáreje, meyil bolımsızlıq formaları, atawısh feyil, kelbetlik feyil, hal feyil formaları kiredi. Bul morfemalar sózdiń sintaksislik emes formaların jasaydı.

Sóz ózgertiwshi morfemalar sózdiń sintaksislik formaların jasaydı., yaǵnıy sózdi gáptegi basqa sózler menen baylanıstırıw ushın xızmet etedi. Olardıń qollanılıw órisi júdá keń. Máselen. qálegen atlıq yamasa atlıqqa ótken sóz tartımlanadı hám seplenedi, al feyiller betlenedi. Usıǵan baylanıslı tartım seplik hám betlik affiksleri sóz ózgertiwshi morfemalar bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi kómekshi morfemalar jańa sóz yamasa jańa grammatikalıq formalardı jasawdaǵı uqıplılıǵına qaray eki toparǵa bólinedi: ónimli hám ónimsiz morfemalar.

Tilde belgili sózler toparın jasawda yamasa sózdiń grammatikalıq formaların jasawda keńnen qollanılatuǵın hám kóplegen sózlerge jalǵana beretuǵın morfemalar ónimli morfemalar dep ataladı. Mısalı, atlıq jasawshı shı//shı, lıq//lik, kelbetlik jasawshı lı//li, sız//siz, day//dey, tay//tey, feyil jasawshı

la//le affiksleri.

Bir sózge yamasa júdá az muǵdardaǵı sózler toparına jalǵanatuǵın morfemalar ónimsiz morfemalar dep ataladı. Mısalı qarawıl, jasawıl sózlerindegi -wıl morfeması; -daw//dew beldew; ekebáseke; ań//eń tozań; h.t.b

Qaraqalpaq tili aglyutinativ tiller qatarına kiretuǵın bolǵanlıqtan ondaǵı sózlerdiń quramındaǵı morfemalar belgili bir tártipte birinen soń biri jalǵana beredi. Házirgi qaraqalpaq tilindegi morfemalardıń sózdiń sostavında ornalasıw tártibi tómendegishe: 1) sózdiń basında birinshi bolıp túbir morfema turadı. (eger onda biy, na elementleri bolmasa); 2) onıń izinen sózdiń leksikalıq mánisin keltirip shıǵaratuǵın sóz jasawshı morfema yamasa morfemalar jaylasadı. 3) sóz jasawshı morfemalardan keyin forma jasawshı morfema hám onıń sońında 4) sóz ózgertiwshi morfemalar turadı. Mısalı. keyingilerimizdensiz degen sózdi alıp qarayıq keyin-túbir morfema, -gi kelbetlik jasawshı morfema ler -kóplikti I- bettiń kóplik túrin kórsetiwshi -sóz ózgertiwshi morfema, -siz II betti bildiretuǵın

sóz ózgertiwshi morfema. Balıqshılarımızdan, keletuǵınlardan degen mısallardı da usı tártipte tallawǵa boladı. Biraq ayrım tuwısqanlıq mánidegi atamalarda sóz ózgertiwshi morfemalardıń jaylasıw tártibi ózgeriwi múmkin: anamlar, apalarım.

Sózdiń quramında qollanılatuǵın ornına, mánisine hám xızmetine qaray kómekshi morfemalar qaraqalpaq tilinde suffiks túbirden keyin jalǵanıp sóz jasaw yamasa forma jasaw mánilerin ańlatadı: balıq-shı-lıq, bas-la-w, qural-sız- lan-dırıw. Qaraqalpaq tilindegi suffiksler túbirdiń juwan yamasa jińishkeligine qaray jalǵanadı: qala-lıq, keshe-gi, al -jaq, -tuǵın affiksleri tek juwan túrinde qollanıladı. Mısalı: bara-tuǵın, kele-tuǵın, jaza-jaq, kete-jaq. Geypara affiksler túbirdi fonetikalıq ózgerislerge alıp keledi: tók-tógin, ek-egin.

Suffiksler sózdiń qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligin kórsetiwshi bólegi bolıp xızmet etedi. Mısalı: pada-shı (atlıq), kitap-ıy (kelbetlik), samal-la (feyil), aqsha-lay (ráwish). htb.

Postfiks -qaraqalpaq tilinde jaǵawdan keyin jalaǵanatuǵın sóz jasawshı affiksler olar (latınsha p9s5 keyin, keyninen) dep ataladı.

Postfikslerdiń qatarına házirgi qaraqalpaq tilinde orın sepligi jalǵawınan keyin jalǵanıp kelbetlik jasawshı ǵı//gi suffikslerin (qalada-ǵı, úyde-gi) hám kóplik jalǵawınan keyin jalǵanıp ráwish jasawshı sha//she suffikslerin (qaharmanlar-sha, mártler-she) jatqarıwǵa boladı. Suffiks hám postfiks ulıwma affiks dep ataladı.

Flekciya (jalǵaw),-Flekciya sózdegi eń aqırǵı morfema. (olardan keyin tek postfiks turıwı múmkin). Qálegen sózde flekciyanıń bolıwı shárt emes. Ol tek grammatikalıq jaqtan ózgeretuǵın sózlerge jalǵanıp, olardıń grammatikalıq mánilerin anıqlaydı hám basqa sózler menen baylanıstıradı, yaǵnıy olardıń qaysı sanda seplikte yamasa bette ekenligin kórsetedi.

Affiksoidlar. Tildegi qospa sózler eń keminde eki túbirden turadı.

Olardaǵı túbirlerdiń birewi (kóbinese keyingi túbir) waqıtlar ótiwi menen óziniń dáslepki mánisin joytıp kómekshi morfema xızmetine ótedi, biraq ol óziniń dáslepki mánisin birotala joytpaydı. Bunday awıspalı mánidegi morfemalar affiksoidlar dep ataladı. Mısalı, asxana, kitapxana sózlerindegi xana (ózbek tilinde ol házir ǴójireǴ degen mánini ańlatadı) xızmetker sózindegi ker (kárjumıs, is) morfemaların affiksoidlar dep qarawǵa boladı. Sonday-aq ádebiyattanıw, Berdaqtanıw sózlerindegi tanıw morfeması da affiksoidlar qatarına kiredi.

Sózler sıyaqlı kómekshi morfemalar arasında da sinonimiya, antonimiya hám omonimiya qubılısların kóriwge boladı. Seslik elementleri birdey, mánisi hám xızmeti boyınsha hár qıylı bolǵan kómekshi morfemalar morfemalıq omonimler, yamasa ommomorfemalar dep ataladı. a) Sóz jasawshı hám forma jasawshı morfemalar arasındaǵı omonimiyalıq qubılıs. Aytıs-qaraqalpaq folklorınıń

bir janrı. Sen onıń menen aytıs;

b) Sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi morfemalar arasındaǵı omonimiyalıq qubılıs. Berermenge besew kóp. Azap bergenlerge ǵazap berermen;

v) sóz ózgertiwshi morfemalar óz-ara omonim boladı: Biziń balamız (tartım) Bizler ele balamız (betlik);

Morfemalıq sinonimiya. Házirgi qaraqalpaq tilinde geypara morfemalar

ózleriniń seslik sostavınıń hár qıylı bolıwına qaramastan mánileri boyınsha birdey yamasa jaqın bolıp keledi. Morfemalıq sinonimiya tek birdey morfemalar arasında boladı.

a)Túbir morfemalar arasındaǵı sinonimiya, bul leksikologiyada úyreniledi;

b)Sóz jasawshı morfemalarda sinonimiya kóbirek ushırasadı: ǵısh//gir (bilgir-bilgish), shi//ker (sebepshi-sebepker);

v) Geypara forma jasawshı morfemalarda bir-birine sinonim bolıp keledi: - maqshı // -mekshi, -baqshı // -bekshi hám jaq, kel - mekshi, kel- e-jaq, oqı- maqshı, oqı- y-jaq.

Morfemalıq antonimiya. Hár qıylı morfemalar tek bir-birine jaqın mánini emes sonday-aq qarama-qarsı mánilerdi de bildiriw múmkin. Bunday morfemalar antonim morfemalar dep ataladı. Morfemalıq antonimiya túbir morfemalarda kóbirek ushırasadı: úlken-kishi, az-kóp. Al kómekshi morfemalar arasındaǵı antonimlik qatnas tilimizde onsha ónimli emes. Sóz jasawshı morfemalardıń lı-li hám sız-siz morfemaları antonim boladı. Mısalı, qarlı-

qarsız, aqıllı-aqılsız.

Qadaǵalaw ushın sorawlar. 1. Morfemika neni úyretedi? Morfema degenimiz ne? 2. Qanday morfemalardı bilesiz?

3. Túbir morfema degenimiz ne?

4. Kómekshi morfemalardıń túbir morfemalardan qanday ózgesheligi bar? 5. Kómekshi morfemalardıń qanday túrlerin bilesiz?

6. Sóz jasawshı morfema degenimiz ne?

7. Forma jasawshı morfema degenimiz ne?

8. Sóz ózgertiwshi morfema degenimiz ne?

9. Suffiks, postfiks, jalǵaw degenimiz ne?

10. Omonim affiksler qanday affiksler?

11. Sinonim affiksler qanday affiksler?

12. Antonim affikslerdiń ózgeshelikleri neden ibarat?

Ádebiyatlar

1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık Moskva. 1952.

2. Qudaybergenov M. Qaraqalpaq tiliniń morfemikası. Nókis, 2001. 3. Tojiev E. Uzbek tili morfemikası. Toshkent, 1993

4. Lopatin. V Russkaya slovoobrazovatelnaya morfemika. Moskva, 1997.

5. Mirzakulov. T. Grmmatika uqitishning lingivistik asoslari. Toshkent, 1994. 6. Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya. Nókis, 1981

7. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Nókis, 1994. 8. Hozirgi uzbek adabiy tili. Toshkent, 1992.

Ekinshi tema: Qaraqalpaq tilinde sóz jasaw usılları. Sóz shaqablarınıń jasalıwı

Jobası: 1. Sóz jasaw usılları haqqında ulıwma túsinik. 2. Morfemalıq usıl:

a) Affiksaciya usılı. v) Sóz qosılıw usılı

s) Sóz qosılıw hám affiksaciya usılı d) Abbreviaciya usılı.

3. Morfemalıq emes usıl.

a) Leksika-semantikalıq usıl v) leksika-sintaksislik usıl

4.Atlıqtıń jasalıwı

5.Kelbetliktiń jasalıwı

6.Feyildiń jasalıwı

7.Ráwishtiń jasalıwı

Tayanısh túsinikler.

Túbir hám dórendi sózler, sóz jasawdıń morfemalıq usılı, sóz jasawdıń morfemalıq emes usılı: leksika-semantikalıq hám leksika-sintaksislik usılları, atlıq, kelbetlik, feyil hám ráwishtiń jasalıwı, qospa sózler, sostavlı, birikken,

jup hám tákirar sózler.

Tildegi dórendi sózlerdiń jasalıwında belgili bir nızamlılıqlar bar. Olar belgili bir sóz jasaw usıllarınıń járdeminde jasaladı. Bul usıllar óziniń

forması, mazmunı hám ónimliligi jaǵınan birdey emes, hár bir sóz jasaw usılınıń ózine tán ózgeshelikleri bar. Sóz jasaw usılın belgileytuǵın baslı belgisóz jasaw formantı (quralı) bolıp esaplandı.

Qaraqalpaq tilinde sóz jasaw usılların anıqlaw boyınsha túrli pikirler bar. Demek, bul sóz jasaw máselesiniń, sóz jasaw usıllarınıń ele de tereń izertlewdi talap etetuǵın másele ekenligin kórsetedi. Sońǵı dáwirde shıqqan ilimiy grammatikada (Nókis, 1994) bul másele haqqında aytıla kelip, qaraqalpaq tilinde tómendegidey sóz jasaw usıllarınıń bar ekenligi kórsetilgen.

1. Morfemalıq usıl

2. Morfemalıq emes usıl.

Morfemalıq usıl. Bul usılda morfemalar baslı xızmet atqaradı. Onıń úsh túri bar:

1) Affiksaciya. Bunda sóz jasawshı affiksler túbir hám tiykarlarǵa qosılıp dórendi sózlerdi jasaydı. Mısalı: xızmet-ker, ón-im, balıq-shı-lıq.

Affiksaciya usılınıń suffiksaciya hám postfiksaciya sıyaqlı eki túri bar. Affiksaciya usılı arqalı atlıq, kelbetliq, ráwish hám feyiller, al postfiksaciya usılı arqalı kelbetlik hám ráwishler jasalıw múmkinshiligine iye. Demek, ulıwma affiksaciya usılı dep alsaq qaraqalpaq tilinde bul usıl járdeminde atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyiller jasalıw múmkinshiligine iye. Al basqa sóz shaqabları sóz jasawshı affikslerge iye emes.

2) Sóz qosılıw usılı. Eki hám onnan da artıq sózlerdiń bir-birine qosılıwı arqalı dórendi sózlerdiń ayrıqsha bir túri qospa sózler jasaladı. Qospa

sóz degende eki hám onnan da artıq sózlerden turıp, ulıwma bir máni ańlatatuǵın dórendi sóz túsiniledi. Qospa sózler sırtqı forması hám komponentleriniń túrine hám qosılıw dárejesine qaray 1) Sostavlı sózler; 2) jup sózler; 3) tákirar sózler

4) birikken sózler hám 5) qısqarǵan sózler bolıp bólinedi.

1) Sostavlı sózler. Sostavlı sózlerge komponentleriniń óz-ara baylanısı bir qansha gúńgirtlenip, turaqlı orınǵa iye bolǵan hám ulıwma bir máni ańlatatuǵın sózler kiredi. Olardıń komponentleriniń orınların almastırıwǵa yamasa aralarına basqa sóz qosıp aytıwǵa bolmaydı. Sostavlı sóz tek bir sóz shaqabına tiyisli bolıp bir aǵzanıń xızmetin atqaradı mısalı ayaq kiyim, kóz áynek, qara torı.

2. Jup sózler kóbinese eki geyde úsh sózdiń dizbeklesiwinen dúzilip, ulıwmalıq, jıynaqlaw mánilerin ańlatadı. Jup sózler arqalı jańa formadaǵı sóz jasaladı hám olar ózine tán bolǵan bir qansha ózgesheliklerge iye: a) eki komponenti de mánili: dos-dushpan b) bir komponentli mánili, ekinshisi mánige iye emes jup sózler: bále-máter v) eki kompanenti de mánige iye emes: lám-lim. Jups sózler mánisi boyınsha: 1) ulıwmalastırıw mánisindegi jup sózler: qazan-tabaq, bet- awızı 2) kúsheytiw mánisindegi jup sózler: azıp-tozıp, aman-saw 3) idiomalıq mánidegi jup sózler: kóz-kulaq bolıw, kúyip-pisip.

3. Tákirar sózler bir sózdiń tákirarlanıp keliwinen jasaladı. Olar sırtqı forması jaǵınan jup sózlerge jaqın bolıp keledi. Mısalı topar-topar, qıya-qıya. Tákirar sózlerdiń jasalıwında geyde ma//me, ba//be, pa//pe elementleri paydalanıladı. Ayma-ay, kózbe-kóz, betpe-bet.

4. Birikken sózler. Eki yamasa onnan da artıq sózlerdiń óz-ara tıǵız birigiwinen jasaladı. Kópshilik jaǵdayda birikken sózlerdiń komponentleri

ózgeriske ushırap qollanıladı. Mısalı bilezik, (bilek-júzik), bıyıl (bul - jıl).

Qaraqalpaq tilinde birikken sóz formasında kóbinese mánili sóz shaqapları qollanıladı. Atqosshı, ayǵabaǵar.

5. Qısqarǵan sózler. Sózlerdiń qısqarıp birigiwinen jasaladı. Qaraqalpaq tilinde qısqarǵan sózler orıs tiliniń tásiri arqasında payda boldı. Mısalı kolxoz, sovxoz. Qısqarǵan qospa sózler: a) tek birinshi buwınnıń qısqarıwınan pedfak; b) dáslepki háriplerdiń birigiwnen QMU, AQSh; v) birinshi sózdiń qısqarıp ekinshisiniń tolıq alınıwınan: pedinstitut e) aralas formada: lavsan

3) Sóz qosılıw hám affiksaciya usılı. Ayrım sóz dizbekleri sóz jasawshı morfemalardıń járdemi menen qospa sózge aylanadı. Bunda tiykarǵı xızmetti sóz jasawshı morfemalar atqaradı: úshmúyesh-úshmúyeshlik, bes jıl-bes jıllıq. Sóz jasawdıń bul usılı morfologiya-sintaksislik usıl dep te ataladı.

4) Abbreviaciya usılı -bul sózlerdi qısqartıw arqalı sóz jasawdıń bir túri. Ol arqalı bir sóz yamasa sóz dizbegi qısqartılıp aytıladı. Mısalı mag (magnitafon), fizra(fizkultura). Sonday-aq adam atlarınıń qısqartılıp aytılıwı da usı usılǵa kiredi. Máselen: Gulya, Máke, Áyeke.

Morfemalıq emes usıl. Bul usıl ekige bólinedi: 1) leksika-semantikalıq, 2) leksika-sintaksislik

1. Leksika-semantikalıq usıl. Bul usıl arqalı sóz óziniń morfemalıq quramın ózgertpesten-aq basqa sóz shaqabına ótip ketedi. Til iliminde bul usıldı transpoziciya dep te ataydı. Mısalı qara sıya (kelbetlik). Uzaqtan qara kórindi

(atlıq). Mánili sóz shaqapları arasında ayrım sózler leksika semantikalıq usıl menen atlıq, kelbetlik almasıq hám ráwishke óte aladı. Basqa sóz shaqablarınıń atlıqqa ótiwi substantivaciya dep ataladı. Mısalı: kúyik (kelbetlik), kúyik (ǴdártǴ mánisindegi atlıq). Basqa sóz shaqablarınıń kelbetlikke ótiwi adektivaciya qubılısı dep ataladı. Mısalı qaynaǵan suw (kelbetlik feyil), qaynaǵan ıssı (kelbetlik). Ayrım sózler geyde almasıqqa da ótedi, bul qubılıs pronominalizaciya dep ataladı. Mısalı, birew (jámlew sanlıǵı), birew (Ǵálle kimǴ mánisindegi atlıq). Geypara sózlerdiń ráwishke ótiw qubılısı adverbializaciya dep ataladı. Mısalı aqsham (atlıq), aqsham (ráwish).

2. Leksika-sintaksislik usıl. Geyde ayrım sóz dizbekleri bir sóz sıpatında belgili bir mániske iye boladı hám bir túsinikti ańlatadı. Bunday dizbekler mánili sóz benen kómekshi sóz, erkin sóz dizbekleri, frazeologiyalıq sóz dizbegi hátte ayrım gáplerde bolıwı múmkin. Sóz dizbeginiń usılayınsha bir sóz mánisine iye bolıwı leksika-sintaksislik usıl yamasa leksikalizaciya dep ataladı. Mısalı

kórse qızar, oramasam ólgeymen. Házirgi qaraqalpaq tilindegi kóplegen jer-suw atamaları adam atları lesika sintaksislik usıl arqalı jasaladı. Mısalı

Qızketken, Ulbosın, Dúldil atlaǵan.

Atlıqtıń jasalıwı. Atlıq eń úlken sóz shaqabı bolıp basqa sóz shaqablarınan jasalıw usılı hám múmkinshiliklerine qaray ajıralıp turadı. Atlıqlar tómendegi usıllar arqalı jasaladı:

1. Affiksaciya 2. Sóz qosılıw 3. Leksika-semantikalıq 4. Leksikasintaksislik.

Atlıq jasawshı affiksler sanı oǵada kóp bolıp biz onı tómendegi túrlerge bólip úyrenemiz.

1. Atawısh sózlerden atlıq jasawshı affiksler 2. Feyil sózlerden atlıq jasawshı affiksler

3. Eliklewishlerden atlıq jasawshı affiksler

1. Atawısh sózlerden atlıq jasawshı affiksler: Shı//shi, las//les, shılıq//shilik, lıq//lik, xana, stan, ker//ger, kesh, man, ban, zar, nama, zada.

Bulardıń ayrımlarına toqtap ótsek shı//shi affiksi atlıqqa jalǵanıp

molshılıq kemshilik, modal sózlerge: múmkinshilik barshılıq.

Lıq//lik affiksi atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishten atlıq jasaydı: etikshilik, qamıslıq, aǵalıq, awızlıq, birlik, tórtlik.

Xana qosımtası atlıq sózge jalǵanıp birnársege arnalǵan orınnıń atın ańlatadı: otınxana, shayxana, ǵállexana.

shártnama, wásiyatnama, ádepnama.

Atlıq jasawshı ónimsiz qosımtalarǵa tómendegi affiksler kiredi: Gek, dew, ın, eke, ǵay, ań, eń. Mısalı: ilgek, tozań, qudaǵay.

Feyilden atlıq jasawshı affiksler: ma//me, ba//be, pa//pe, maq//mek, baq//bek, paq//pek, ıw//iw, ısh//ish, aq//ek, ıq//ik, ıs//is, sha//she ǵaq//gek, qaq//kek, qısh//gish, qın//kin mıq, daq, mash, wıl, dıq, affiksleri tómendegi mánidegi atlıqlardı jasaydı. Ba//be, ma//me, pa//pe affikslerinen awqat túrleri: jarma qarma, awrıw túrleri: ısıtpa, qural áspab atları: qırma, tırma, orın atları:

bólme jasaladı.

Maq//mek affiksi de túrli mánidegi dórendi atlıqlardı jasaydı: oymaq, qaymaq, batpaq t.b. Basqa qosımtalar da dórendi atlıqlardı ónimli jasaydı hám bul affiksler járdeminde jasalǵan dórendi atlıqlar mánisi boyınsha oǵada hár qıylı. Qaraqalpaq tilindegi dórendi atlıqlar eliklewishlerden de jasaladı. Íldı//ildi, ıq//ik, ap, eń, ıń, ir, ır affiksleri kóriniske hám seske eliklewish sózlerge jalǵanıp tómendegidey dórendi atlıqlardı jasaydı: gúwildi, bıjıq, selteń, gúrbeń hám t.b.

Qaraqalpaq tilindegi -sha//-she, -shaq//-shek, -shıq//-shik, -alaq,-laq, -jan, - tay, affiksleri atlıqtıń subektiv baha beriwshi formaları dep ataladı, yaǵnıy

olar atlıqlarǵa jalǵanıp kishireytiw hám erkeletiw mánislerindegi atlıqlardı jasaydı. Mısalı: kitapsha ,oyınshıq, tayınshaq.

Atlıqlar qaraqalpaq tilinde sóz qosılıw usılı menen de jasaladı.

Sostavlı atlıqlar. Eki hám onnan da kóp sózlerdiń dizbeginen jasalıp, ulıwma bir túsinikti ańlatadı. Gápte bir aǵzanıń xızmetin atqaradı. Mısalı: súyir shıbın, botakóz, ǴAqmaq patshaǴ.

Jup atlıqlar. Olardıń komponentleri óz ara teń qatnasta bolıp, ulıwmalastırıw, jıynaqlaw mánislerine iye boladı. Kóbinshe bir sóz shaqabınan jasalıp keledi. Mısalı: kórpe-tósek, qoy-eshki.

Tákirar atlıqlar. Jıynaqlaw geyde ayrıw mánislerin bildirip, kóbinese numerativlik (ólshemlik) mánidegi atlıqlardıń tákirarlanıwınan jasaladı: topar-topar, túrli-túrli.

Birikken atlıqlar. Hár qıylı mánige iye bolǵan eki túbir yamasa tiykardıń tıǵız birigiwinen jasaladı: shashbaw, ómirbayan, atqulaq. Birikken atlıqlar hár qıylı sóz shaqablarınıń birigiwinen jasalıp keledi: besbarmaq, qaraqalpaq, palker, gúldirmama

Qısqarǵan qospa atlıqlar. Qaraqalpaq tilinde qısqarǵan qospa atlıqlar orıs tilinen ózlesken sózlerde kóplep ushrasadı. Mısalı: rayona. Ayrım atlıq sózler bas háriplerin alıw jolı menen qısqaradı. QMU , BMSh, AQSh.

Abbreviaciya. Usılı menen sózdiń morfemaları qospa sóz hám sóz dizbeginiń komponentleri qısqarıp atlıq jasaladı. Mısalı raciya (radiostanciya). Sonday-aq

Báyeke, Sáke sózleri abbreviaciya-usılındaǵı atlıq sózlerge kiredi. Leksika-semantikalıq usıl (substantivaciya). Yaǵnıy basqa sóz shaqablarınıń

atlıqqa ótiwi. Qaraqalpaq tilinde atlıqqa birotala ótken sózler turaqlı substantivaciya dep ataladı: bay, jas. Birde, basqa sóz shaqabı birde, atlıq bolatuǵın sóz turaqsız substantivaciya dep ataladı. Mısalı: jaqsı, jaman, jazıwshı, tigiwshi.

Leksika-sintaksislik usıl (leksikalizaciya). Geyde ayrım sóz dizbekleri, hátteki gápler de óz mánilerin ózgertip leksikalasadı, bir sózge bara-bar bolıp predmetlik uǵımdı bildiredi. Mısalı: oramasam ólgeymen (oramaldıń atı), Qızketken, Ulbosın.

Kelbetliktiń jasalıwı. Qaraqalpaq tilidegi sóz shaqablarınıń ishinde kelbetlik ózine tán bolǵan leksika semantikalıq, grammatikalıq ózgesheliklerge iye sózler toparı. Ol ózine tán bolǵan sóz jasawshı affikslerine iye. Olardı atawısh sózlerden kelbetlik jasawshı affiksler, feyilden kelbetlik jasawshı affiksler

dep eki toparǵa bólip úyreniwge boladı.

Atawısh sózlerden kelbetlik jasaytuǵın affiksler: -lı//li, sız//siz, day//dey, tay//tey, ǵı//gi, qı//ki shaq//shek, shıl//shil, lıq//lik, paz, góy, las//les, qar//ker//ger, -laq, ıy//-iy. Bular ishindegi eń ónimilisi -lı//li affiksi bolıp, bul atlıqlarǵa, kelbetliklerge, modal sózlerge jalǵanıp keledi: júrekli, tártipli, kerekli. -Sız//-siz affiksi mánisi lı-li affiksine qarama-qarsı máni

ańlatadı: mazalı-mazasız. Day//dey, tay//tey affiksi kóbinshe salıstırıw mánisindegi kelbetliklerdi jasaydı: attay, jaqsıday. Shıl-shil affiksi tek ǵana atlıqtan kelbetlik jasaydı: kúnshil, qonaqshıl, oyshıl.

Qaraqalpaq tilindegi feyilden kelbetlik jasawshı affiksler: ǵır//gir, qır//kir, malı//meli, balı//beli, palı//peli, awıq//ewik, qısh//kish, qaq//kek, ǵak//gek, ań//eń, ıq//ik, aǵan//egen, ası//esi, ıńqı//ińki pań//peń, ǵın//gin.

-Ǵır//gir, qır//kir affiksi uqıplılıq beyimlilik belgisin bildiretuǵın kelbetliklerdi jasaydı sezgir, ilgir, ótkir. Ol ǵısh//gish, qısh//kish affikleri menen sinonim boladı. bilgir-bilgish.

-Malı//-meli, -balı//-beli, -palı//-peli affiksi sınlıq, sapalıq mánisindegi kelbetliklerdi jasaydı juqpalı, aynımalı, serippeli.

-Ǵaq//-gek, -qaq//-kek affiksi predmettiń qásiyetine tán belgilerdi bilderi: urısqaq, sergek, qorqaq, tayǵaq.

Qaraqalpaq tilinde kelbetlikler sóz qosılıw usılı menen de jasaladı. Bunıń nátiyjesinde 1) sostavlı kelbetlikler 2) jup kelbetlik 3) tákirar kelbetlik 4) birikken kelbetlikler payda boladı.

1) Sostavlı kelbetlikler sóz qosılıw, sóz qosılıw hám affiksaciya hám leksikalizaciya usılı menen jasaladı: a) sóz qosılıw menen jasalıwı: qara torı, uzın boylı v) leksikalizaciya usılı menen jasalıwı: pir qaqqan, kórse qızar.

2) Jup kelbetlikler predmettiń belgilerin hár tárepleme juwmaqlastırıp sıpatlap kórsetedi. Olardıń komponentleri kópshilik jaǵdayda bir-birine antonim bolıp keledi. Mısalı artıq-kem, ullı-kishi.

3) Tákirar kelbetlikler bir kelbetlik sózdiń jup sóz túrinde tákrarlanıwınan jasaladı, belginiń bir neshe predmetge tiyisliligin bildiredi: qızıq-qızıq, úlken-úlken.

4) Birikken kelbetlikler eki sózdiń bir-biri menen tıǵız birigiwnen jasalıp keledi. Olar hár qıylı sóz shaqablarınan bolıwı múmkin mısalı

(kelbetlik+atlıq) ashkóz, (atlıq + kelbetlik feyil) gúdibuzar. Intensiv formadaǵı kelbetlikler: námnaǵan, appaq.

Leksika-semantikalıq usıl. Qaraqalpaq tilinde kelbetliktiń bul usıl menen jasalıwı adektivaciya dep ataladı. Bul qubılıs ónimli emes. Kelbetlikke ǵan-gen, qan-ken formalı kelbetlik feyilleri óte aladı. Sebebi, olar bir-birine mánisi hám sintaksislik xızmeti jaǵınan jaqın. Mısalı: Aynımaǵan búlbil bolar edi, ol. (I.Yusupov) Qaynaǵan ıssı.

Feyildiń jasalıwı. Feyil oǵada úlken sóz shaqabı. Ol qaraqalpaq tilinde tiykarınan eki usıl menen jasalıw múmkinshligine iye. 1)Affiksaciya usılı, 2) Sóz qosılıw usılı. Feyil jasawshı eń tiykarǵı affiks la//-le. Bul affiks derlik barlıq sóz shaqablarınan feyil jasaw múmkinshiligine iye. Mısalı: húrmetle, baltala, bazarla, jılawla, birle, joqarıla.

-Las//les affiksi. Sheriklik mánidegi is-háreketlerdi bildiredi: doslas, sálemles, tilles. -Ay//-ey: kúshey, múńay, kórkey; ar//-er//-r: túner, qayǵır; ıq//-ik: dámik, qúnıq, jolıq; ǵar//-ger-ker//-qar: esker, basqar, suwǵar; an//-en: kúshen, sesken; sı//-si sın//-sin sıra//-sire: arsın, suwsıra, adamsı; lat//-let afiksleri waqıt,

sın ráwishlerinen: túnlet; las//-les, affiksi waqıt ráwishlerinen: (aqshamlas, tezles) feyil jasaydı.

Eliklewishlerden feyiller -la//-le, ılda//-ilde ıra//-ire bıy//-biy, pıy//- piy, na qosımtaları arqalı jasaladı. Mısalı: pıtırla, qıbırla, jarqılda, dirilde, jıltıra qompıy, tiste h.t.b.

Feyillerden feyil jasawshı affiksler: -la//-le, ta//-te a//-e, na//-ne, qa//-ke, ǵa//-ge, sa//-se, san//-sen, sı//-si, sın//-sin, shı//-shi qı//-ki, ǵı//-gi,-ıra//-ire, - ay//-ey, -ıray//-irey, -bıy//-biy, -pıy//piy, ǵala: búkle, sabala, qımta, qısta, sıla, bilmegensi, kórmegensi, shashıra, jırbıy, sorǵala hám t.b.

Feyildiń sóz qosılıwı usılı arqalı jasalıwı. Bul tiykarınan eki feyildiń qosılıwınan, yamasa feyilden basqa sózlerge feyil sóz qosılıp, bir

pútin leksikalıq mánige iye bolıwı arqalı iske asadı. Atawısh sóz feyildiń, yamasa mánili eki feyildiń qosılısıwı qospa feyillerdi jasaydı. Qospa feyil dep eki sózdiń, atap aytqanda eki feyildiń bir pútin leksikalıq máni ańlatıwın túsinemiz. Mısalı: sálem beriw, xabar etiw, jaqsı kóriw. Qaraqalpaq tilinde qospa feyillerdiń úsh túri bar: 1) atawısh tiykarlı qospa feyiller, 2) feyil tiykarlı qospa feyiller, 3) analitikalıq formalı feyiller.

Atawısh tiykarlı qospa feyiller feyilden basqa sóz shaqaplarına et, al, ber, sal, bol, qoy, (qor), qal, basla, jet, kómekshi feyilleriniń qosılıwı arqalı jasaladı. Búl kómekshi feyiller atlıq, kelbetlik eliklewishi t.b. sózlerge qosılıp keledi. Máselen húrmet etiw, qapa bolıw, hayt qoyıw, dúrs etiw.

Feyil tiykarlı qospa feyiller. Bular mánili eki feyildiń qosılıwınan jasaladı. Eki feyil qosılıp qospa feyil jasaǵanda sol qosılısqan feyillerdiń ekewi de qospa is-hárekettiń bildiriliwine teńdey qatnasadı. Mısalı: satıp alıw, alıp keliw. Feyil tiykarlı qospa feyillerdiń ekinshi komponenti: al, ber, bar, kel, ket, shık, jat, tur, otır sózlerinen bolıp keledi: jetip bar, kaytıp kel, kórip tur.

sózlerden ekinshi komponenti kómekshi feyilden boladı, al birinshi komponent feyilden bolsa, ekinshi komponentke tolıq mánili feyil qatnasadı.

Mánili feyil menen kómekshi feyildiń qosılısıwı qospa feyil jasay almaydı. Kómekshi feyil tiykarǵı feyilge grammatikalıq máni beriw menen