Qaraqalpaq tili leksikologiya (lekciya)

Semantikalıq birigiwshiligi kóz qarasınan qaraǵanda frazeologiyalıq ótlesiwleri biraz jaqın, degen menen turaqlılıǵı jaǵınan da, semantikalıq birigiwshiligi kóz qarasınan da,

pútin mánige baylanıslı kóz qarasınan da ózgeshe. Sonlıqtan da E.Berdimuratov, frazeologiyalıq birliklerge dingvistikalıq sıpatlama berip, olardıń ózgesheligi tuwralı

oǵada durıs baha beredi. Frazeologiyalıq birlikler frazeologiyalıq ótlesiwlerge qaraǵanda biraz jumsarǵan sóz dizbekleri. Eger frazeologiyalıq ótlesiwdi quraytuǵın komponentlerdiń mánileri pútin sóz dizbegi ańlatatuǵın mániden birotala alıs, hesh qanday jaqınlaspaytuǵın bolsa, frzeologiyalıq birlikerde ayırım komponentler ulıwma pútin mánige jaqın keledi. Olardıń jeke mánileri jıynalıp barıp, sóz dizbeginiń astarlı túrdegi pútin ekinshi mánisin quraydı. Máselen, jaǵınan etin jew, pıshaq arqası degen sóz dizbeklerin alıp qarayıq. Jaǵınıń etin jew-azıw, degen mánini bildiredi. Al adam azǵanda etten túsip, jaǵı ádewir quwsıyatuǵınlıǵı belgili. Usıǵan baylanıslı tilimizde jaǵınıń etin jew degen sóz dizbegi payda bolǵan. Onıń hár bir komponentin azıw degen ulıwma mánini jasawǵa tikkeley sebepshi bolıp tur. Pıshaq arqası degen sóz dizbegi azıraq degen mánini ańlatadı. Arqası degen-qırı, yaǵnıy pıshaqtıń qırı mánisinde. Bizge pıshaqtıń qırınıń jińishke bolatuǵınılıǵı belgili. Usıǵan baylanıslı pıshaq arqası degen sóz dizbegi dóregen. Onıń

jeke komponentleriniń mánileri azıraq degen pútin mánini payda etiwge járdem etip tur. Jaǵınıń etin jew, pıshaq arqası degen sóz dizbekleri de, frazeologiyalıq ótlesiwlerdey jeke komponentlerdiń semantikalıq jaqtan ajıralmaslıǵı hám turaqlılıǵı menen sıpatlanadı. Olardıń hár qaysısındaǵı jeke sózlerdi bir-birinen bólip taslawǵa bolmaydı. Sonday-aq basqa sózler menen awmastırıw da sıyımsız.

Durısında da frazeologiyalıq ótlesiwlerden frazeologiyalıq birlikler bóleklerge

menen ajıralıp turadı. Ayaǵı jerge tiymew, qulaq túriw, kóz jumıw, murın kóteriw, qısqa jip gúrmewge kelmew, kúlin kókke ushırıw, janın qoyarǵa jer tappaw, awzına qum quyılıw taǵı basqalar usaǵan razeologiyalıq sóz dizbekleri usınday frazeologiyalıq birlikler toparına kiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ibarat. Kópshilik ilimpazlar frazeologiyalıq birlikleri tán tiykarǵı belgiler sıpatında olardıń astarlı obrazlı mánileriniń ekspressivlik ótkirligi, jeke komponentleriniń turaqlılıǵı sinonimleriniń sáykesleniwi

usaǵan ayrıqsha belgilerdi atap ótedi, Jeke komponenttiń leksikalıq mánileriniń pútin mánige jaqınlıǵı menen bir qatarda jeke komponenttiń grammatikalıq qatnası kóz-qarasınan da ulıwmalılıǵı boyınsha ádettegi sintaksislik baylanıslar usas, jaqın máselen, tómendegi úzindilerde qollanılǵan frazeologiyalıq birliklerdiń jeke komponentlerdiń ulıwma mánige baylanıslı, sonday-aq komponentler arasındaǵı grammatikalıq qatnasqa názer awdarayıq.

1. Usı esime túsip: «Bizler nege awzımız ashılıp, urılardı aldın ala ańǵarıp baslıqqa bildirmedik, aw Endi menikey ne turıs»,-dedim de juwırıp skladqa kettim.

T.Qayıpbergenov Muǵallimge raxmet.

2. Óksheńdi kóter dep qısqı toqsanǵa

Endi náwbet ber dep erkin bostanǵa.

A.Dabılov «Báhár»

Bul jerdegi awzımız ashılıp, óksheńdi kóter/

Kórkem súwretlewge baylanıslı bul uzindilerde awzımız ashılıp hám óksheńdi kóter degen frazeologiyalıqbirlikler qollanılǵan. Olar tiykarınan awısqan leksikalıq mániler bolǵanlıqtan, ózleriniń ekspressivlik máni ótkirligi hám obrazlılıǵı menen ayırılıp

turadı. Frazeologiyalıq birliklerge tán astarlı máni óz gezeginde sáykes tekstlerde ástetikalıq talaplarǵa qaray pikir obrazlılıǵında dóretiwge sebepshi bolıp turǵanlıǵı seziledi. Semantikalıq jaqtan awzı ashılıp óksheńdi kóter sóz dizbeklerindegi jeke komponentleriniń leksikalıq mánileri ańqayıp hám ket degen ulıwma pútin mánilerdi dóretip tur. Sonday-aq bul frazeologiyalıq birliklerdiń quramındaǵı jeke komponentlerdiń bir-birine grammatikalıq qatnasında da ádettegi intaksislik baylanıslar menen tikkeley qatnasqa iye. Bul grammatikalıq baylanıs awzımız sózi ashılıp sózi menen óksheńdi kóter sózi menen aytayıq grammatikalıq formalıq kórsetkishlerind kórinedi.

Frazeologiyalıq dizbekler. Bular quramındaǵı komponenttiń jeke mánileri júdá anıq. Pútin mánige tikkeley baylanıslı sóz dizbeklerinen ibarat. Durısında bunday sóz dizbekleriniń jeke komponentleri turaqlı sıpatqa iye bolıwına baylanıslı frazeologiyalıq

sóz dizbeklerin payda etiw menen ayırılıp turadı. Máselen, alma moyın, miyzan taqır asqar taw, kewil kóteriw, saqqa júginiw, bas iyiw, dut toǵay usaǵan sóz dizbekleri frazeologiyalıq sóz dizbekleri semantikalıq birinshi boyınsha úshinshisi pútin qurawshı sóz dizbekleri qatarına kiredi. Frazeologiyalıq dizbek dizbeklesiwinen payda boladı. Biraq bul dizbeklesiw dáslepki eki tipindegidey-aq tilde tayarlaw túrde ushırasıwı turaqlılıǵı menen sıpatlanadı.

Sonlıqtan da olardı frazeologiyalıq dizbekler dep tanıymız. Frazeologiyalıq dizbeklerdiń komponentlerin ańlatıp, bóleklewge bolmaydı.

Frazeologiyalıq ótlesiwden frazeologiyalıq birliklerden ayırması olardıń ulıwma mánisi jeke komponentleriniń leksikalıq mánilerine tikkeley ǵárezli. Olar bunday frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ózleriniń turaqlılıǵı menen parq qıladı. Máselen, miyzan taqır, ǵaz moyın sóz dizbekleriniń jeke komponentin leksikalıq mánileri oǵada anıq, pútin mánige ǵárezli. Biraq olardı bir-birinen ajıratıw múmkin emes. Tilde usılay tayar túrinde qáliplesken. Sonlıqtan da sóylew aynalasında ámeliy tájiriybede ózgerissiz paydalanadı. Bul ádebiy tildiń ólshemi. Olardıń quramındaǵı komponentinde ózgerissiz qollanıw semantikalıq birligi tutaslıǵın saqlaw kóz qarastan ólshem bolıp tabıladı. Frazeologiyalıq dizbekleriniń basqa tiplerine tán obrazlılıq, mánilik ótkirlik frazeologiyalıq dizbeklerde

de ayrıqsha kózge taslanadı.Mısallarǵa názer awdarayıq:

1.Pıshaq murın batpaytuǵın sonday qamıs, túrinde qaraǵanda kóp jıllardan berli bul qamısqa adam kelmegen hám orılmaǵan. /A.Begimov «Balıqshınıń qızı»/.

2. Ol talay tastay túneklerde joyıtılǵan ferma jılqıların izlewge shıqqan bala ǵoy. /S.Saliev «Óristen qaytqanda/.

Kórkem sóz sheberler tárepinen bul úzindilerde paydalanılǵan pıshaq murın batpaytuǵın, tastay túneklerde degen sóz dizbekleri frazeologiyalıq dizbekler sıpatında qaraladı. Eger de olardı máni ádettegi mánilik sıńarları menen yaǵnıy qalıń qarańǵı túrindegi sinonimlik sıńarları menen salıstırsaq, usı frazeologiyalıq dizbeklerge tán mánilik ótkerme obrazlılıǵın ayrıqsha sezilip turadı. Frazeologiyalıq ózgerisler menen frazeologiyalıq birlikleri qaraǵanda frazeologiyalıq dizbeklerindegi analitikalıq ózgeshelik usı dizbeklerdiń quramındaǵı sózlerdiń leksikalıq mánisine tán.

Frazeologiyalıq baylanıslı máni olardı sinonimlik sıńarları menen almastırıwǵa múmkinshilik beredi. Sonlıqtan da pıshaq murnı batpaytuǵın-qalıń tastay túneklerdeqarańǵı túrindegi sinonimlik sıńarları menen awmastırılıwı múmkin. Álbette bunday almasıw baylanıslı sóylewde pikirdiń funkcionallıq talaplarına sáykes keliwi shárt.

Haqıyqatında da frazeologiyalıq dizbeklerdiń turaqlılıǵı ayqın nárse. Solay da bazı bir jaǵdaylarda olardıń geyparalarınıń quramındaǵı da jeke komponentlerin sáykes

sinonimleri menen awmastırıwǵa da boladı. Mısalı, kózge túsiw-kózge kóriniw, tastay túnektastay qarańǵı asqar taw-munarlanǵan taw, t.b. Onda, ályuette, sáykes sinonimleri menen awmastırılǵan sóz dizbeginiń pútin mánisi saqlanıp qala beredi. Solay da azda bolsa hár sózdiń ózine tán qansha mániles bolsa da, birinde bazı ekinshisinen tabılmaytuǵın ayrıqshalıqtıń seziliwi múmkin.á

Frazeologizmlerdiń bul túri traqlı sóz dizbekleri sistemasında oǵada jedel ushırasatuǵın til faktlerinen esaplanadı. Sonıń menen birge olarf razeologizmdi ózgeshe leksikalıq semantikalıq tipler sıpatında tanısatuǵın kórsetkishler de.

4. Frazeologiyalıq sózler. Házirgi frazeologiyalıqsóz dizbekleri tarawında, onıń semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń basqa túrlerinen ózine tán al ózgesheligin hám ayrıqshalıǵı menen kózge taslanıp sóz dizbekleri-bular frazeologiyalıq sózler bolıp tabıladı. Olar dursın alǵanda qollanıw uqıplılıǵına iye sózlerden jasalǵan turaqlı sóz dizbeklerinen ibarat. Bul onıń leksikalıq tárpei. Bul toparǵa kiretuǵın sóz dizbekleriniń geyparaları turaqlı qollanılıw iykemliligine de iye. Olar kóbinese gónergen frazeologiyalarda kóbirek ushırasadı. Frazkologiyalıq sózlerdiń eń sıpatlı belgileriniń biri onda komunikativlik te, komponentlikte xızmet ayrıqsha sózilip turadı. Qurılısı boyınsha turaqlılıq ajıralmaslıq, tayar túrinde ushırasıw tayar tur paydalanıw-

bul toparǵa kiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tiykarǵı belgisi bolıp tabıladı. Obrazlılıq, tereń mánililik frazeologiyalıq sózler toparına tán qubılıs. Aytayıq naqılmaqallar ózgeshe sóz dizbegi sıpatında leksikalıq jaqtan birligi, semantikalıq birigiwi jaǵınan ajıralmaslıǵı jaǵınan ayrılıp turadı. Mısallar: Miynet túbi-ráhát. Asıǵı alshı,

Jamannan qash, jaqsıǵa jantas. Et-etke, sorpa betke: Ustalı el-dúzeler, t.b. usı taqlettegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen quraydı. Kommunikativlik sıpatqa iye frazeologiyalıq sózler de kommunikativ sıpatqa iye frazeologiyalıq sózler de ózleriniń turaqlı túrde baylanıslılıǵı ajıralmaslıǵı menen parq qıladı. Sonıń menen birge, ásirese komponentlik sıpatqa iye frazeologiyalıq sóz dizbeklerindegi máni obrazlılıǵı, ayrıqsha belgilerdiń biri retinde seziledi. Olar qurılısı boyınsha sáykes komponentiniń leksikalıq mánisi grammatikalıq forması boyınsha turaqlı túrde qáliplesken. Hár qanday orın ózgerisler mánissizlikke alıp keledi. Ádebiy tildiń qáliplesken normasına qayshı keledi. Máselen, naqıl-maqallardı aıp qarayıq. Ónerinen qolı altın. Kórpeńe qaray ayaǵıńdı soz.

Qaraqalpaq tilinde turqlı sóz dizbeklerine bir túri semantikalıq birigiwiniń jaǵınan basqalarına qaraǵanda mánilik jaqtan qurılısı jaǵınan da ózgeshe tipke birigetuǵın sóz dizbeklerinen ibarat.

Sorawlar:

1. Frazeologizmlerdiń semantikalıq tiplerge ajıratıwda olardıń qanday sıpatların esapqa alamız?

2. Frazeologiyalıq ótlesiwler frazeologiyalıq birliklerden qalay ajıraladı?

3. Frazeologiyalıq dizbeklerdiń ózine tán ózgeshelikleri nelerden ibarat?

Ádebiyatlar:

1.Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994. 137-197 betler.

2.Eshbaev J. Qaraqalpaq sózligi.N., 1985.

Tema: Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ekspressivlik-stillik ayırıqshalıqları

Joba:

1. Ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri

2. Awızeki sóylew tiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri

3. Jazba stilge tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri

Tayanısh sózler: frazeologizmge tán stillik ayırıqshalıqlar, mánilik boyawlar, ortaq stillik frazeologizmler, awızeki sóylew tiline tán frazeologizmler, jazba stilge tán frazelogizmler, ortaq stillik qatlamnıń elementleri, jámiyetlik-publicistikalıq frazeologizmler, ilimiy-frazeologiyalıq leksika, arnawlı isler hám is qaǵazları stiline tán frazeologizmler, kórkem-belletristikalıq frazeologiyalıq leksika.

Sorawlar 1. Frazeologizmler qanday stillik ayırıqshalıqlarǵa iye?

2. Frazeologiyalıq ekspressivlik-stillik jaqtan qanday toparlarǵa bólinedi?

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ekspressivlik-stillik ayrıqshalıqları haqqında

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózgeshe mánili leksikalıq birlik sıpatında ekspressivlik jaqtan tásirlilik penen sıpatlanadı. Bul ózgeshelik kópshilik frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tán qásiyet. Bul olardı sáykes sinonimlik jubayları menen salıstırǵanda ayırıqsha seziledi. Aytayıq, jaǵınıń etin jegen sóz dizbegi menen arıq degen sóz mánilik jaqtan bir-birine jaqın, sonlıqtan olar bir sinonimlik qatarǵa ene aladı. Al mánilik jaqtan birinshisi ekinshisine qaraǵanda anaǵurlım ótkirlikke, tásirlilikke, kúshli ekspressiyaǵa iye: Sóylewshi de, jazıwshı da mine usı jaǵdaydı esapqa ala otırıp, kúndelikli turmısta frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen paydalanıwǵa umtıladı. Frazeologizmlerge tán stillik ayırıqshalıqlar, máni boyawları olardı tańlap qollanıwǵa, til arqalı pikir alısıwdıń, qatnastıń dál jaǵdaylarına sáykes orınlı qollanıw zárúrligin tuwdıradı.

Biz jeke sóz túrinde qollanıp júrgen anaw ya mınaw leksikalıq birliklerge stillik baha beriwde, olardı stillik jaqtan klassifikaciyalaǵanda pikir alısıwdıń eki túrli - awızeki

sóylew hám jazba formaların, soǵan sáykes sóylew hám logiyalıq sóz dizbekleri mine usıǵan baylanıslı da stillik qollanılıwı, beyimliligi jaǵınan bir-birinen parıq qıladı.

Olardıń bir toparı awızeki sóylew tán bolsa, ekinshi birewleri jazba stilge tán, al úshinshi bir toparı awızeki sóylew stilina da, jazba stiller tarawında da óris tańlamastan qollanıla beredi. Usıǵan qaray frazeologiyalıq sóz dizbeklerin tiykarınan úsh toparǵa bóliwge boladı:

1) ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri,

2) sóylew tiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri,

3) jazba stilge tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri.

Ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri

Awızeki sóylew tili ushın da, jazba stildiń barlıq tarmaqları ushın da birdey, biytárep stillik sıpatqa iye frazeologizmler ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri

dep tanıldı. Awızeki túrde pikir alısqanımızda da, jazba túrde bayanlawda da bunday frazeologizmler jiyi qollanıla beredi. Olar stillik ózgeshelikke, qollanılıw shekleniwshiligine iye emes. Eń jedel frazeologiyalıq sóz dizbekleri sıpatında óris tańlamastan qollanıla beredi.

Hár qanday frazeologiyalıq sóz dizbeginiń anaw ya mınaw stilge tán ekenligin yamasa onıń ortaq stillik qatlamǵa kiretuǵınlıǵın anıqlawda, sóz dizbegi ańlatatuǵın qosımsha mánilik boyawdı esapqa alıp, qosımsha mánige iye emes túrlerin ǵana máselen, temir jol, miynet kún

(ortaq stillik frazeologizmler dep tanıw maqsetke muwapıq kelmeydi. Óytkeni frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń kópshiliginde qosımsha máni bar. Olardıń tildiń ayırıqsha baylıǵı, qaymaǵı bolıwı da mine usıǵan baylanıslı. Sonlıqtan ortaq stillik

qatlam degende olardıń sóylew stilinda da óris tańlamastan qollanıla alıwın kózde tutıwımız kerek. Máselen, qosımsha máni boyawı joq degen frazeologiyalıq sóz dizbegi de, qosımsha mánige pıshaq arqası degen sóz dizbegi usı eki tarawdıń ekewinde de óris tańlamaydı. Demek, olar ortaq stillik qatlamnıń elementleri degen sóz.

Ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri frazeologiyalıq leksikanıń eń úlken toparın óz ishine aladı. Oǵan mına tómendegilerdi kirgiziwge boladı: qırın qaraw, ala moynaq, kóz benen qastıń arasında, qısqa jip gúrmewge kelmew, kúlin kókke ushıraw,ayaǵı jerge tiymew, iyne menen qudıq qazıw, qulaq túriw, kózi tınıw, kózge túsiw, til qaytarmaw, kózge ilmew, iytten bir súyek qarız, at ústi, qanday juwas, taban tirew, er júrek, er tuwǵan

jerine, iyt-toyǵan jerine, altaw-ala bolsa awızdaǵı ketedi, tórtew túwel bolsa tóbedegi túsedi hám t.b.

Sóylew tili stilina tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri

Awızeki sóylew tilinde jiyi qollanılatuǵın frazelogiyalıq sóz dizbeklerin sóylew tili stilina tán frazelogiyalıq sóz dizbekleri dep ataladı. Ádebiy tildiń normaları kóz qarasınan bunday leksikalıq elementler ádewir ersi mánilik ayırıqshalıqlarǵa iye: isler bes, júz bolıw, ayılın jıymaw, atasınıń beline, shımbayına batıw, bále bolıw, gáptiń poskellesi.

Sóylew tili stilina tán frazelogiyalıq sóz dizbeklerine vulgarizmler de, mádeniyatsız sıpatlamadaǵı turaqlı sóz dizbekleri de kiredi. Til mádeniyatınıń rawajlanıwına baylanıslı olardıń qollanılıw órisi ádewir tarayıp ketti. Solay da kórkem-ádebiyat stil tarawına awızeki sóylew tili stilina tán frazelogizmler kórkem sóz sheberi tárepinen belgili bir poetikalıq maqsette paydalanılıwı múmkin.

Mısalı:

Molla (jurtqa esittirip)

Ádepsiz Arıwxan, nemehrám qatın, Jurtqa tiyer seniń kóp kásapatıń, Egerde men onıń ákesi bolsam, Shılbır eser edim bunıń shashınan

«Yar»-dep qıshqıradı-aw kóptiń aldında.

Al ákesi otır bılsh etpey bunda, Kórmedim bunıńday arsız ákeni.

(I.Yusupov, «Aktrisanıń ıǵbalı»).

Bul mısalda sóylew tili stilina tán frazelogiyalıq sóz dizbekleri - tiyer kásepatıń (kásapatı tiyiw), bılsh etpey. Olar shıǵarmadaǵı qaarman tiline baylanıslı koloritti durıs beriw maqsetinde kórkem sóz sheberi tárepinen ádebiy shıǵarmanıń leksikasına orınlı túrde engizilgen. Kerekli jerinde turaqlı sóz dizbeginiń jeke komponentleri arasına sıyımlı túrdegi ózgerisler de kirgizilgen (tiyer seniń kóp kásapatıń, bılsh etpey). Xalıq tilinde bular kásapatı tiyiw, beti bılsh etpew túrinde qáliplesken.

Sonı da aytıp ótiw kerek, frazelogiyalıq sóz dizbekleri qáliplesken turaqlı sóz dizbekleri bolǵanlıqtan, olardıń xalıq tilindegi tayar formaları saqlanılǵan túrinde qollanılıwı shárt. Olay bolmaǵanda orınsız ózgerisler olardıń mánisine, ulıwma til normalarına qayshı keledi. Joqarıdaǵı mısalımızda jazıwshı bul máselege júdá itiyatlıq penen qaraǵan.

Jazba stilge tán frazelogiyalıq sóz dizbekleri

Jazba ádebiyatlar leksikasına tán, sol tarawda stillik jaqtan sheklene qollanılatuǵın frazelogizmler jazba stillik frazelogiyalıq sóz dizbekleri qatlamın quraydı. Olar órisi jaǵınan ortaq stillik qatlam elementlerine qaraǵanda ádewir tar hám jazba stildiń anaw ya mınaw tarmaqshasına xızmeti jaǵınan bekitilgen birlikler sıpatında tanıladı. Máselen, watan iygiligi, aydın jol usaǵan frazelogizmler jámiyetlik-publicistikalıq stil tarawında payda bolǵan hám sol tarawda beyimli xızmette, jiyi ushırasadı.

Jazba til stilina tán frazelogiyalıq leksika frazelogiyalıq sóz dizbekleriniń belgili bir toparın quraydı. Ol-jazıwdıń jámiyetlik xızmetiniń ayta qalarlıqtay keńeyiwine baylanıslı dóregen qatlamlardıń biri. Jazba til stilinıń tarmaqları kóp, hár bir tarmaqshı óz gezeginde ózine tán frazelogiyalıq sóz dizbeklerine iye.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń jazba stillik tarmaqshalarına sáykes frazelogiyalıq leksika tarawında tómendegishe ayırım-ayırım toparlardı kóriwge boladı:

1. Jámiyetlik-publicistikalıq frazelogizmler. Buǵan publicistikalıq stilge baylanıslı ádebiyatlar da jiyi ushırasatuǵın, qollanılıw órisi boyınsha usı tarawǵa beyim turaqlı sóz dizbekleri kiredi: azatlıq gúres, bas erkinligi, jarqın keleshek, watan iygiligi, miynet kóterińkiligi, kók ekran, miynet vaxtası, sarı altın, t.b.

2. Ilimiy - frazelogiyalıq leksika. Hár qanday ilim tarawına tán turaqlı sóz dizbekleri ilimiy - frazelogiyalıq leksikanı quraydı.

Qaraqalpaqstanda sońǵı jıllar ishinde ilimniń rawajlanıwına baylanıslı kóp ǵana ilimiy ádebiyatlardıń payda bolǵanlıǵın kóremiz. Bul sóz gezeginde, qaraqalpaq tiliniń leksikasında ilimiy stilge tán turaqlı sóz dizbekleriniń payda bolıwına sebepshi boldı. Ilimiy túsiniklerdiń ataması túrindegi turaqlı sóz dizbekleriniń sanı kún sayın kóbeyip barmaqta. Usıǵan sáykes ilimiy - frazelogizmler de rawajlanǵan leksikalıq qatlamlardıń birine aynalıp otır. Máselen, magnit maydanı, teń ólshewli tuwrı sızıqlı qozǵalıs, siyasiy

ekonomiya, ayırmalanǵan aǵza, qıya tolıqlawısh, t.b. ilimiy qospa terminler kúndelikli turmısta quramınıń turaqlılıǵı, bir pútin birlik sıpatında tayar túrinde paydalanılıwı, komponentleriniń sheklengen túrde ǵana baylanısıw qábileti boyınsha frazelogiyalıq sóz dizbekleri sistemasında óz ornına iye. Al qollanılıw órisi, xızmeti boyınsha olar ilimiy

stil tarawına tán hám sol tarawda jiyi paydalanıladı.

Hár qanday ilim tarawlarına baylanıslı dóregen turaqlı sóz dizbekleri ilimiy frazelogiyalıq sóz dizbekleri dep ataladı. Olar ádewir muǵdarda ushırasadı hám tildiń leksikasın bayıtıwda tiykarǵı dereklerdiń biri sıpatında xızmet etedi.

Ilimiy frazelogizmniń ayırıqsha bir toparı óndiris hám texnikaǵa baylanıslı dóregen turaqlı sóz dizbeklerin óz ishine aladı. Olar da ilimiy - terminologiyalıq sıpatlamaǵa iye.

Mısalı: polat meridian, temir beton, taǵı basqalar.

3. Arnawlı isler hám is qaǵazları stilina tán frazelogiyalıq sóz dizbekleri. Jazba funkcionallıq stillerdıń bul tarawına tiyisli de ózgeshe turaqlı sóz dizbekleri

bar. Bular mámleketlik qatnas qaǵazları, pármanlar, buyrıqlar, qararlar, nızamlar, rejeler, mákemeler arasındaǵı qatnas qaǵazları, kelisimler aktler hám usılarǵa usaǵan hújjetlerde de qollanılatuǵın frazelogiyalıq sóz dizbeklerinen ibarat. Mısalı: kún tártibi, jıynalıstıń

barısı, ashıq dawıs, jasırın dawıs, protokoldan kóshirme, juwmaqlaw sóz, kiris sóz, qarsı dawıs, jarıs sóz, dawıs beriwshi, ómir bayan t.b.

4. Kórkem-belletristikalıq frazelogiyalıq leksika. Jazba stilge tán frazelogiyalıq sóz dizbekleriniń ishinde belgili orındı iyeleytuǵın toparı kórkem - belletristikalıq frazelogiyalıq lekaika bolıp tabıladı. Olar kórkem shıǵarmalarda obrazlı til quralları

xızmetin atqaradı, pútin mánini poetikalıq maqsette ayrıqsha obrazlılıq penen beriwge járdem etedi. Máselen, pashshayı dóniw, telegey teńi sóz dizbeklerin alıp qarayıq. Olar ańlatqan mánini ekinshi bir sóz benen yamasa ózgertip pashshayıǵa usap turıw, pashshayıday bolıp jaltırap turıw, zawıqlı bolıp kóriniw, ushı-qıyrı joq teńiz, jayılıp atırǵan

teńiz degen menen dáslepki turaqlı túrindegi názik mánini, ótkir hám obrazlı mánini tolıq beriw hesh qanday múmkin emes. Obrazlılıq kórkem bellestristikalıq leksikaǵa kirmeytǵın kópshilik frazelogiyalıq sóz dizbeklerine de tán, álbette. Aytayıq, ortaq stillik turaqlı sóz dizbekleriniń basım kópshiligi usınday sıpatqa iye. Kórkem ádebiyatta olar da poetikalıq til qurallarınıń xızmetin atqara beredi. Bul kórkem sóz sheberiniń tilden qalay paydalanıwına baylanıslı. Solay da kórkem bellestristikalıq stil tarawında arnawlı qollanılatuǵın frazelogiyalıq sóz dizbekleriniń basqaları menen salıstırǵanda ózine tán ózgeshelikleri bar. Bul olardıń usı stil tarawına da dórewi hám órisi boyınsha sol tarawǵa tiyisli bolıp keliwinen ibarat. Olarda, álbette, ózgeshe máni obrazlılıǵı ayırıqsha kózge túsedi: awız, gúllengen el, ıshqı otı, shalqar teńiz, marjan tis, alma, moyın, badam qabaq, tawıstay taranıw, sıńq-sıńq kúliw t.b.

Solay etip, frazelogiyalıq sóz dizbekleri stillik qollanılıwı, ózgeshelikleri boyınsha ortaq stillik sóylew tili stili hám jazba stilge tán qatlamlarǵa ajıratıladı.

Olar arasında bekkem baylanıs bar.

Ádebiyatlar:

1. E.Berdimuratov. Házirgi qaraqalpaq tili, leksikologiya. Nókis, 1994.

2. N.M.Shanskiy. Frazeologiya sovremennogo russkogo yazıka.M., 1963.

Lekstkografiya. Qaraqalpaq tilinde sózliklerdiń túrleri

Tayanısh sózler: leksikografiya, tyurkologiyalıq sózlikler, awdarma sózlikler, terminologiyalıq sózlikler, túsindirme sózlikler

Sorawlar.

1.Leksikografiya qanday ilim tarawı.

2.Qaraqalpaq tilinde qanday awdarma sózlikler bar ?

3.Qaraqalpaq tilinde qanday terminologiyalıq sózlikler bar?

4.Filologilıq sózlikler qanday túrlerge bólinedi?

Qaraqalpaq tilinde sózlikler dúziwdiń házirgi jaǵdayı. Qaysı tildiń bolmasın leksikografiyası haqqında sóz etkenimizde, leksikologiyalıq nızamlılıqlardı izertlegenimizde biz onıń menen sıbaylas, hátteki sonıń ishinde qaralıwdı talap etetuǵın

tiykarǵı máselelerdiń biri bolǵan sózlikler haqqındaǵı másele tuwralı da aytıp ótiwimiz kerek. Óytkeni bul arqalı leksikologiyalıq máselelerdi tereńirek úyreniwge, izertlewge erisemiz.

Sózliklerdi, tiykarınan alǵanda, til biliminiń leksikografiya tarawı izertleydi.

Onıń da izertleytuǵın obekti -sóz. Biraq leksikografiya-sózlerdi toplap, jıynastırıp, belgili bir tártip, sistemaǵa salıwshı ilim tarawı. Ol bir yamasa bir neshe tillerdegi sózlerdi túsindiriw, salıstırıw, tariyxıy kóz qarasta úyrenwi, mánilerin anıqlaw, t.b. usaǵan másellerdi qarastıradı, sózliklerdiń túrleri hám olardıń dúziliw rejelerin belgileydi.

Sózlikler dúziw máselesi qaraqalpaq tilinde sońǵı dáwirde ǵana qolǵa alınıp otır. Biz ele jeterli muǵdarda, turmıs talapların tolıq qanaatlandırarlıqtay sózlik túrlerine iye

emespiz. Haqıyqatında, olardıń dúziliwi anaw ya mınaw sózge baylanıslı zatlar menen qubılıslardı tariyxıy kóz qarasta úyreniwde, sózlerdiń mánilerin dál hám keń túsiniwde sonday-aq olardan ámeliy jaqtan durıs paydalanıw isinde úlken áhmiyetke iye. Oktabrge shekemgi dáwirde ulıwma túrkiy tillerge ortaq geypara sózliklerden basqa dáwirde ulıwma túrkiy tillerge ortaq geypara sózliklerden basqa qaarqalpaq tilinde hesh qanday kózge túserliktey miynet bolǵan joq.

Túrkiy tiller boyınsha birinshi ret ilimiy miynet dóretken ullı ilimpaz Maxmud Qashǵariy bolıp esaplanadı. Ol dúnyaǵa óziniń «Devonu luǵotit túrk» degen ájayıp miyneti menen belgili. Bul sózlik Maxmud Qashǵariy tárepinen X8 ásirde 1068 jılı tamamlanadı. Jums úsh tomnan ibarat. «Devonu luǵotit túrk» Ózbekstan Ssr Ilimler Akademiyasınıń A.S.Pushkin atındaǵı til hám ádebiyatı institutı menen Áburayxan Beruniy atındaǵı shıǵıstanıw institutı tárepinen ózbek tilinde birinshi ret 1960 jılı baspadan shıǵarıldı.

OL filologiya ilimleriniń kandidatı S.M.Mutallibov tárepinen ózbek tiline awdarılǵan.

Ullı ilimpaz Maxmud Qashǵariydiń «Devonu luǵotit trk» atl kitabı onıń uzaq jıllar islengen miynetiniń juwmaǵnıan ibarat. Ol bul jumıstıń sapalı bolıp shıǵıwına barlıq intasın jumsaǵan kóp jerlerdi aralaǵan, bay materiallar toplaǵan. Sonlıqtan da Maxmud

Qashǵariy kitaptıń birinshi tomına kirisiwinde bılay dep jazadı: «Men túrkler, túrkmenler, uǵuzlar, chigiller, yaǵmolar, qirǵizlarning /qirǵizlarining/ shaharlarini, qishloq va yaylovlarini, kwp yillar kezib chiqdim, luǵatlarini túpladim, turli xil swz xususiyatlarini

urganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim. Bulmasa men tilda wlarning eng atuqlaridan, eng katta mutaxassislarida, hushchaxmlaridan edim. Ularga shuncha diqqat qildimki, turklar, turkmanlar, uǵuzlar, chigillar, yaǵmolar, va qirǵiz qabilalarining tillari butunlay dilimga jo bwldi. Ularni har tomolama puxta bir asosda tartibga soldim».á

Sózlikte sózler tek belgili bir tárepte jıynastırılıp, túsindirilip ǵana qoymastan, sonıń menen birge túrkiy tillerge tán grammatikalıq materiallar bar. Olar túrkiy tillerdi tariyxıy jaqtan úyreniwde eń bir áhmietli ilimiy derekler xızmetin atqara aladı.

Sózlik, tiykarınan alǵanda, atawısh sózler hám feyillerden turadı. Olardıń ornalasıwına ser salǵanda, dáslep atawısh sózlerdiń, onnan keyin feyil sózlerdiń

keletuǵınlıǵı kózge túsedi. Sonday-aq az háripli sózler aldn, al onıń keyninen kóp háripli sózler beriledi.

Maxmud Qashǵari tárepinen dóretilgen bul sózlikti túrkiy tillerdiń birewine ǵana tán sózlik dep qarawǵa bolmaydı. Ol-ortaq sózlik. Onda túrkiy tillerdi quraytuǵın kópshilik toparlardıń elementleri bar. Bul pikirdi avtordıń joqarıda keltirgen sózinen-aq ańlawǵa boladı.

Qazaq til ilimpazı professor G.Muwsabaev Maxmu Qashǵariydiń sózligindegi leksikalıq-grammatikalıq materiallıq baha berip, tili jaǵınan onıń qıpshaq toparına/qazaq, qaraqalpaq, tatar, bashqurt noǵay/ júdá jaqın ekenligin tastıyıqlaydı.

Demek «Devonu luǵotit turk» ti qaraqalpaq tiline de ortaq sózlik dep qaraymız. Ondaǵı berilgen kópshilik sózler hám olardıń mánisi házirgi qaraqalpaq tilinde tolıǵı menen ushırasadı. Buǵan sózlikten mına sózlerdi kórsetip ótiwdiń ózi aq jetkilikli: yit, er, aq, un,

ún, is, ugat, in, kwıv, atiw, uǵıw, ashıq, jıllı arıq, etik, ótók, uzın, erin, ul, ana,ortaq, oynas, arpa, eski, egildi. ógisti, alındı, tutar, tartıslar, t.b.

Bunday sózler sózlikte júdá kóp ushırasadı. Olardıń barlıǵı da qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamǵa belgili túsinikli hám jedel qollanılatuǵın sózlerden ibarat.

Sózler arab alfaviti menen jazılǵan, bul nárse kópshilik oqıwshılardıń keń padalanıw isinde biraz qıyınshılıqlardı tuwdıradı. Solay da bulájayıp miynettiń ózbek tilinde awdarılıwı sózlikti úyrennw hám paydalanıw máselesin júdá jeńilletiwge sebepshi bolıp otır.

Mahmud Qashǵariydiń «Devonu luǵotit túrk» sózligi barlıq túrkiy tiller ushın orta, anaw ya mınaw túrkiy tildiń tariyxın úyreniwde úlken áhmyietke iye bahalı sózlikten ibarat.,

Túrkiy tillerge ortaq sózlikler qatarında bunnan basqa da biraz bahalı sózliklerdi belgilep ótiwge boladı. Máselen, XIV ásirde dóretilgen «Codex Comanikus» Quman-qıpshaq tili sózligi/, ataqlı tyurkolog professor P.M.Meloranskiy tárepinen XIX ásirde jazılıp,

1900 jılı bastırlıp shıǵarılǵan «Arab filolog s tureckom yazıke», XVI ásirge tiyisli eskertkish, avtorı belgisiz «Abushka» dep atalatuǵın sózlik, sonday-aq akademik VV.Radlov tárepinen «Tyurk narechieleri sózligin dóretiw tájiriybeleri» hám docent L.Budagov tárepinen dúzilgen «Túrk-tatar qarachieleriniń salıstırma sózligi», t.b. Bulardıń barlıǵı da

házirgi zaman turkologiyasında belgili ornına iye. Olar túrkiy tiller leksikografiyasın rawajlandırıw jóninde sózlikler dúziwdiń dáslepki úlgileri xızmetin atqarıp keldi.

Qaraqalpaqstanda qaraqalpaq tili mámleketlik til dárejesine kóterildi, milliy til bolıp qáliplesti.

Qaraqalpaq xalqınıń ekonomikalıq , siyasiy hám mádeniy turmısınıń ósiwi hám rawajlanıwı til bilimi tarawında iri-iri ámeliy áhmiyetli zor máselelerdi payda etti.Usınday áhmiyetli máselelerdiń biri sózlikler duziw máselesi boldı.

Ilimniń hám texnikanıń ósiwine baylanıslı karaqalpak tiliniń sózlik quramına orıs hám basqa da qońsılas xalıqlar tilleri arqalı jańa-jańa terminler kirdi. Bunday terminlerdiń ulıwma xalıq tárepinen tusiniliwi jeńillestiriwge járdem etiw turmıs terminologiyalıq sózliklerdi talap etti.

Terminologiyalıq sózliklerdiń duziliwi mektep turmısında da oǵada zárúrli bolıp tabıladı.Óytkeni mekteplerde fizika, matematika, ximiya, botanika, t. b. usılarǵa usaǵan pánler oqıtılatuǵın boldı.Bunday pánlerdiń oqılıwı da sáykes terminlerdiń keólip kiriwin iske asıradı. Sonı da belgilep ótiw kerek, terminler awısıwdı dáslepki jıllarında

anaw ya mınaw ya texnikaǵa baylanıslı termin tap házirgi kúndegidey qaraqalpaq tiline ádebiy til normalarına sáykes awısa qoyǵan joq.Al, kerisinshe, burmalanıp ta alınǵan jaǵdayları ushırasıp otırdı. Kópshilik jámiytlik-ekonomikalıq, ilimiy hám basqa da terminler geypara sebeplerge baylanıslı ózleriniń internacionallıq sıpatına qaramastan tusiniksiz atamalar

menen de awmastırılıp keldi.Bul, álbette, dáslepki jıllarda qániygelerdiń jetkiliksiz bolıwı, jazıw islerine kóbinese arabsha sawatı bar adamlardıń aralasıwı, olardıń geyparalarınıń arab-parsı tillerin joqarı sanawı menen de baylanıslı edi.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramına jańadan awısqan terminlerdiń bir izge tusiriw, sol arqalı terminlerge turmıs talabın qanaatlandırıw watandarlıq urısqa shekemgi dáwirde qaraqalpaq ádebiy tilin rawajlandırıw isinde ulken qıyınshılıqtı tuwdırǵan

másele boldı.Mine usı nársege ámeliy juwaplardıń biri retinde terminologiyalıq komissiyalardıń basshılıǵı astında ayırım ilim tarawları boyınsha terminologiyalıq sózlikler duzilip shıqtı. Olar fizika, matematika, botanika, grammatika, hám t.b. terminleri boyınsha basıp shıǵarılǵan mayda-mayda jeke sózliklerden ibarat.

Qaraqalpaq tilinde terminler házir, derlik bir izge tusti,turmıstıń rawajlanıwı menen ele de jańa-jańa terminler payda boldı.Ol, óz gezeginde, ádebiy tildiń sózlik quramın taǵı da rawajlandırıwǵa sebepshi boldı. Solay da bul másele boyınsha qaraqalpaq tili tariyxında orın alıp kelgen , házir de qózge tusetuǵın kemshilikler bar. Bunday kemshilikler ásirese basqa tilden kelgen terminlerdi ana tildegi mumkinshiliklerdi esapqa almay orınsız engize beriw, sonday-ak awdarıwǵa bolmaytuǵın terminlerdi orınsız awdara salıw usaǵan jaǵdaylardan ibarat.

Orıs tiliniń tásiri, onıń qaraqalpaq xalqı turmısındaǵı jámiyetlik jaǵdayı orıssha-qaraqalpaqsha hám qaraqalpaqsha-orıssha sózliklerdi dóretiwdi talap etti. Sonıń nátiyjesinde orıssha-qaraqalpaqsha hám qaraqalpaqsha-orıssha sózlikler payda boldı.Bul jumıs Qaraqalpaqstandaǵı ilim izertlew institutı tárepinen /házirgi Ózbekistan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı filialınıń tariyx, til hám ádebiyatı institutınıń / orınlanıp shet til hám milliy sózlikler mámleket baspasında Moskvada basıp shıǵarıldı.

Bul sózlikler orıs tilin úyreniwde, sonday-aq orıs tilinde jazılǵan ádebiyatlardı oqıtıwda, awdarıw isinde paydalanıldı.

Usınıń menen birge, sońǵı dáwirde qaraqalpaq xalqınıń turmısın, ádet-urpin, tilin úyreniw máselesi de ayrıqsha qolǵa alındı.Bul máselede orıs ilimpazları ayrıqsha xızmet isledi.1928-jıldan baslap etnografiyalıq hám dialektologiyalıq maqsetlerde ekspediciyalar shólkemlestirile basladı. Bul ekspediciyalarqaraqalpaq xalqınıń etnografiyası hám tili boyınsha bahalı maǵlıwmatlar jıynadı.Mine usınday jumıslardın barısında N. A. Baskakov Qaraqalpaqstan aymaǵınan jıynap alınǵan materiallar tiykarında qaraqalpaq tiliniń

birinshi tomın dóretti.Bul tomda qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq materialları/tekstleri/ toplastırılǵan hám onıń keyninen dialektologiyalıq sózlik berilgen. Dialektologiyalıq sózlik qaraqalpaqsha-orıssha turinde kitapqa kirgizilgen materiallerǵa

arnaladı.

Bul miynet qaraqalpaq tiliniń dialektologiyasın uyreniwde hám izertlewde, qaraqalpaq ádebiy tiliniń normaların anıqlawda ilimiy hám ámeliy jaqtan belgili ornına iye.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwinde orfografiyalıq normalardı belgilew hám onıń tiykarında orfografiyalıq sózliklerdi duziw belgili rol atqardı.Bul tek qaraqalpaq ádebiy tili ushın ǵana emes, al kópshilik xalıqlar tilinde de sonday. Sonlıqtan da N. A. Baskakov orfografiyalıq normalardıń belgileniwi menen orfografiyalıq sózliklerdiń duziliwi Orta Aziya xalıqlarınıń ádebiy tilleriniń normalasıwındaǵı tiykarǵı jumıslardıń biri sıpatında kórsetip ótedi.

N. A. Baskakov / Razvitie literaturnıx yazıkov narodov.Sredney Azii v Sovetskuyu epoxu / tezisı doklada na Vsesoyuznıy nauchnoy sessiy M.

Qaraqalpaq tiliniń alfabiti menen orfografiyası bir neshe ret ózgerdi. Belgilengen orfografiyalıq sózlikler de duzilgen edi. Orfografiyalıq sózlikler de duzilgen edi. Orfografiyalıq sózliklerde Qaraqalpaqstan Ilim-izertlew institutı tárepinen /házirgi Ózbekistan Akademiyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı filialınıń tariyx, til, hám ádebiyatı institutı/ islendi. Onıń birinshisi 194O-jılı, ekinshisi házirgi qúnde paydalanılıp kiyatırǵan . 1959-jıl baspadan basıp shıǵarıldı, al ushinshisi 1992-jılı jarıq kórdi.

Kópshilik xalıqlar tillerinde sózlikler duziw tájiriybesi ádewir jetkilikli dárejede kózge tusedi.Olar xalıqqa mádeniy jaqtan xızmet etiwde belgili áhmiyetke iye.Al qaraqalpaq tilinde bul jumıs xalıqtıń sózliklerge bolǵan mutájlıǵına qaramastan ádewir artta qalıp qoyıwı ǵana anıq.Tek házir bul áhmiyetli is qolǵa alınıp otır.Ásirese sońǵı jıllar ishinde qaraqalpaq tiliniń tórt tomlıq tusindirme sózliginiń duzilip, jámiyetshilikke usınılıwı-bul xalıqtıń mádeniy turmısındaǵı ulken waqıya boldı.

Endi biz qaraqalpaq tilindegi qolda bar baslı sózliklerdiń ayırım táreplerine toqtap

óteyik.

Qaraqalpaq tilindegi sózliklerdiń túrleri. Qaraqalpaq tilindegi sózliklerdiń barlıǵı da filologiyalıq sózlikler bolıp esaplanadı. Olardı, óz gezeginde, neshe tilde beriliwine qaray bir tillik hám eki tillik dep bóliwge boladı. Bir tillik sózliklerge qaraqalpaq tilindegi orfografiyalıq sózliklerge orıssha-qaraqalpaqsha, qaraqalpaqsha-orıssha audarma sózlikler, qaraqalpaqsha-orısshsha dialektologiyalıq sózlikler hám orısshaqaraqalpaqsha terminologiyalıq sózlik hám t.b. kiredi.

Orfografiyalıq sózlikler. Ádebiy tildiń normalarına jeterli kewil bóliw, oqıw, úyreniw hám jazıw islerinde bul normalardı tolıq basshılıqqa alıw, biziń awızsha hám jazba

tásir etetuǵınlıǵı belgili. Bunda orfografiyalıq normalarjıń durıs saqlanıwınıń da ornı, álbette, girewli.

Házirgi kúnde ulıwma xalıq tárepinen qabıl etilip, nızamlı túrde bekitilgen orfografiyalıq qaǵıydalar kitap, gazeta-jurnallardıń betlerinde túrlishe burmalanıp, jazıw isinde túrlishe qollanılıp kiyatır. Bul nárse jazıwda hámmege birdeylik ornına hár túrlilikti payda etip otır. Sonlıqtan da orfografiyalıq normalar tiykarında sawatlı hám durıs jazıw máselesi qaraqalpaq ádebiy tiliniń házirgi jaǵdaydaǵı eń áhmiyetli ámeliy máseleleriniń biri bolıp esaplanbaqta.

Sawatlıq hám durıs jazıw orfografiyalıq sózlik ayrıqsha rol atqaradı. Orfografiyalıq sózliktiń tiykarǵı masqeti sózlerdi durıs jazıwǵa qaratılǵan.

Orfografiyalıq sózliklerge tildiń leksikalıq quramdaǵı sózlerdiń barlıǵı birden tamamlanbastan kirgizile bermeydi, kerisinshe, olarǵa kúndelikli jazıw isinde.biraz qıyınshılıqlardı tuwdıratuǵın sózler ǵana engiziliwi kerek.

Hár qanday tildiń óziniń ayırıqshılıǵına baylanıslı orfografiyalıq jazıw

qaǵıydalarına baylanıslı bolǵan ayrıqsha kewil audarıwdı talap etetuǵın jaǵdayları orın alıwı kerek. Onıń ushın orfografiyalıq sózliktiń dúziliwi isinde tildiń orfografiyasındaǵı zárúrli orınlar tolıq tańlanılıwı shárt.

Orfografiyalıq sózlik háreket etiwshi orfografiyalıq qaǵıdalar tiykarında dúziledi, sonlıqtan olar arasındaǵı birliktiń saqlanǵan bolıw kerek. Onda qanday da bolmasın qátelerdi kóriniwi orınsızlıq bolıp tabıladı.

Orfografiyalıq sózlik orfografiyalıq normalardı durıs saqlap jazıw jóninde keń qollanlatuǵın járdemshi quralımız bolıp tabıladı. Anaw ya mınaw sózlik jazılıwında jıynalsaq, biz dárriw sózlikti ashıp, onnan sol sózdiń qalay jazılıwı kerek ekenligi tuwralı túsinik alıwǵa tiyislimiz.

Leksikografiya tarawında orfografiyalıq sózliklerdiń sanı kóp. Orfografiyalıq sózlikler kópshilik xalıqlardıń tilleri boyınsha dúzilip shıqtı. Olar xalqımız tárepinen kúndelikli turmısta paydalalınılıp kiyatır. Máselen, I.S.Ojegov hám A.B.Shapiro tárepinen redaktorlanıp, 1956-jılı basıp shıǵarılǵan orıs tiliniń akademiyalıq 100 mıń sózden turatuǵın orfografiyalıq sózligi. Bul orfografiyalıq sózlikti 1957 1958, 1959-jılları ekinshi, úshinshi hám tórtinshi basılıwları shıqtı. Olar birinshi basılıwınan hesh qanday ózgerizsiz shıǵarılǵan edi. Al 1963-jılı 1962-jılı SSSR Ilimler Akademyaisınıń orıs

tili institutı tárepinen dúzetilip hám tolıqtırılıp, SSSR Ilimler Akademiyasınıń

xabarshı aǵzası S.G.Barxudarov, S.I.Ojagov hám A.B.Shapirov redaktorlıǵında sol orfografiyalıq sózlik besinshi ret basılıp shıqtı.

Házir keń kólemli orıs tiliniń orfografiyalıq qaǵıdalarınıń ayrıqshaların tolıq esapqa alǵan usı orfografiyalıq sózlik turmısta tán qollanılıp kiyatır.

Orfografiyalıq sózlikler ózbek, qazaq hám basqa túrkiy tillerde de bar.