Qaraqalpaq tili leksikologiya (lekciya)

4. Grammatikalıq omonimiya.

5. Omofonlar hám omograflar.

Qaraqalpaq tiliniń leksikologiyasında kewil awdarıwdı talap etetuǵın máselelerdiń biri qaraqalpaq tili leksikasına sóz awısıwda sózlerdiń sol tildegi mánileriniń saqlanıwı yamasa awısıp ketiw máselesinen ibarat. Kópshilik sırttan kirgen sózler qaraqalpaq tili leksikasına awısıwda ózleriniń mánilerin saqlap qalǵan. Máselen, juwap, saat, qálem, sabın, dálil, haywan t.b. usaǵan arab tilinen awısqan, sonday-aq tut, tárezi, nóker. pil t.b. parsı tilinen awısqan sózler mánisi jaǵınan ózgerissiz qollanılıp kiyatır. Al endi geypara sózler mánilik jaqtan ózgerip ketken halında ushırasadı. Máselen, S.E.Malovtıń “Eski tyurk jazıw estelikleri» boyınsha sózliginde arab tilinen awısqan meyil degen sóz umtılıw degen mánide, parsı tilinen awısqan jaban sózi shólistan degen mánide túsindiriledi. Al qaraqalpaq tilinde bul sózler basqasha mánilerde. Meyil sózi házir ishtey, tilek mánisinde qollanıladı. Xalıq tilinde «meyilli at suw isher, meyilsiz at suw kósher, kishkishlegen námárt» degen naqıl bar. bunda meyilli degen sózler ishteyi bar ishteyi joq degen mánilerde qollanılıp tur. Al xalıq sóylew tilinde awıllıq jerdi jaban dep ataydı, bul máni onıń shólistan degen mánisinen oǵada qashıq, olar ekewi eki basqa mánilerden ibarat.

Joqarıdaǵı sózlikte parsı tilinen awısqan baw sózi baǵ degen mánide dep anıqlanǵan. qaraqalpaq tilinde de bul sóz bar, biraq ol jeke óz aldına qollanıla almaydı, al baw-baǵsha degen jup sózdiń sostavında qollanılıp, baǵ-baqsha degendi ańlatadı.

Sózdiń kóp mánililigi qaraqalpaq tili leksikasınıń tiykarǵı qásiyetleriniń biri.

Biz házirgi zaman qaraqalpaq tilinde sózdiń tuwra mánisiniń awısıw processin kórdik. Bul arqalı tilimizde sózdiń hár qıylı awısqan mánileri payda bolıp otır. Mine usı sózlerdiń tuwra mánisiniń tyikarında bir neshe qosımsha mánilerdi ańlatıwı olardıń kóp mánililigi bolıp esaplanadı. Til biliminde tildiń kóp mánililigi polisemiya dep ataladı. Ol grektiń

polo (kóp) hám sema (belgi) degen sózlerinen kelip shıqqan. qraqalpaq tilinde kóp mánilili degendi ańlatadı. Bul termin de kóp mánililik degen termin menen qatar qollanılıp kiyatır. Ol biziń tilimizge rus tili arqalı kelip kirdi.

Sózdiń kóp mánililigi házirgi zaman qaraqalpaq tili leksikasınıń tiykarǵı qásiyetleriniń biri bolıp esaplanadı.

Pikirimiz ústirtin bolmawı ushın bul jerde de mısallar keltirip óteyik. Máselen, kóz degen sóz tyikarınan alǵanda adam organiziminiń bir múyshesiniń ataması. Ol dáslepki payda bolǵan waqtında tek sol mánide ǵana qollanılǵanlıǵına hesh qanday gúmanlanıwǵa bolmaydı. Biraq adamlardıń jasaw, qatnasıw praktikasında bul sóz sol óziniń tuwra mánisiniń dógereginde, sol mánige baylanıslı basqa predmetlerge de qatnas jasap, mánilik jaqtan keńeyip, kóp mánilik qásiyetin boyına sińirgen. Mısallar:

1. Men kózimdi bir qolım menen basıp turıp, jańaǵı shertilgen jıńǵıldıń basındaǵı salbırap turǵan shıjımdı kórsettim (T.Qayıpbergenov, “Muǵallimge raxmet»).

2. Parovozlar ottı shaynap, Masaladay kózi jaynap,

Arańızdan óter oynap, Kórgen waqta derseń shıraq.

3. Miynettiń kózin tapqan, baxıttıń ózin tabadı. (Naqıl).

Bundaǵı kóz degen sóz birinshi mısalda adamnıń bir múyshesi-kózi degen mánide bolsa,ekinshi mısalda kózi degen sóz parovozdıń shırası, úshinshisinde miynettiń ádisi,

usılı degen mánilerde qollanılıp tur.

Qaraqalpaq tiliniń qaraqalpaqsha-russha sózliginde kóz degen sózdiń mánilerine baylanıslı mınaday maǵlıwmatlar berilgen:

kóz 1). glaz, oko; kózaldımda-pered moimi glazami; kózge ısıq-priyatnıy dlya glaz; kózime jas keldi-na glaza navernulis slezı; kózime kórinbe-ne pokazıvaysya na glaza; kózińe qara-bud ostorojen; smotri vo vse glaza; kóz astınan qara-smotret ispodlobya; kózge tús-popast na glaza; pokachatsya stat vidnım; kóz aldında eleslep tur-pokazatsya, pomereshitsya; kózdi ashıp-

jumǵansha-mgnovenno, vmig, v mgnovanie oka; kóz-morgnut komu-l; 2) ushko iyneniń kózi--ushko igolki; 3) Otverstie, glazok; keregeniń kózi-glazok v kerege; kózi qıymada-on (ego pojalel;; ala

kóz a) nedobrojelatelnıy, nepriyaznennıy; naxodyashiysya v ssore s kem-l.; ala kózlen-bıt v ploxix, natyanutıx otnosheniyax; b) bıt v ssore s kem-l.; a) nedobrojelatelno otnositsya k komu- l.

Bunda kóz sóziniń usıl, ádis, onnan basqa da geypara kóz bolıw usaǵan sóz dizbeklerindegi mánileri tuwralı maǵlıwmat berilmegen.

Bul qosımsha mániler kóz sóziniń kóp mánililigi bolıp ta tabıladı.

Qosımsha keńeygen mániler-adamlardıń dúnyadaǵı predmetler menen qubılıslardı keńirek tanıw processinde payda bolǵan sózlerdiń kóp mánililik qásiyeti. Bunday máni qaraqalpaq tilinde jańa sózlerdiń jasalıwı negizinde emes, al tiykarǵı sózlik fondtan orın

alıp kiyatırǵan sózlerde jańa qosımsha mánilerdiń toplanıw jolı menen payda bolıp otıradı. Buǵan joqarıda keltirilgen mısallar tolıq dálil bola aladı.

Sózdiń kóp mánililigin, yaǵnıy polisemiyalıq qubılıstı omonimiyalıq qubılıstan ajırata biliw kerek. Basqa tillerdegidey-aq qaraqalpaq tilinde de polisemiyalıq sózler omonimler menen forması jaǵınan birdey bolıp keledi. Biraq polisemiyalıq sózler mánilik jaqtan jaqın, al omonimler bir-birinen mánisi boyınsha hesh qanday jaqın kelmeytuǵın ózgeshe mánili sózlerden ibarat.

Házirgi zaman qaraqalpaq tilinde polisemiyalıq qubılıs hár túrli sóz shaqapların óz ishine aladı. Polisemiyalıq qásiyetke atlıq sózler de, kelbetlik sózlerde, sanlıq sózler de, feyil sózler de t.b. iye bolıp keledi. Máselen, awır tas, awır táǵdir, awır qıyal degen sóz dizbeklerindegi awır degen kelbetlik sózdiń mánileri bir emes, al birinde salmaq mánisinde

bolsa, ekinshisinede ayanıshlı, qıyın degen mánide, úshinshisinde tereń mánisinde qollanılıp tur.

Kelbetlik sózlerdiń kóp mánililigi sóz dizbeklerinde hám gáplerde sol kelbetlikler anıqlap kelgen sózler menen óz-ara semantikalıq baylanıslı arqalı ajıratıladı. máselen, mádeniy talaplar, mádeniy eginler, mádeniy baylanıslar t.b. Bul sóz dizbeklerinde mádeniy sóziniń kóp mánililigi onıń anıqlanıwshı komponentleri bolǵan talaplar, eginler, baylanıslar degen sózler menen semantikalıq qatnasınan kórinip tur.

Solay etip, ubnnan qaraqalpaq tilinde sózdiń kóp mánililigi eń aktiv qubılıslardan hám házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tili leksikasınıń ishki rawajlanıwınıń tiykarǵı zakonlarınıń biri bolıp esaplanadı dep juwmaq shıǵarıwǵa boladı.

Kontekst sózdiń mánisin dál anıqlawǵa járdem beredi. Tek kontekste ǵana sózdiń qaysı mánide qollanılıp turǵanlıǵın biliwge boladı. Sózdiń qosımsha mánileri de, ózergen mánileri de

tek kontekste anıqlanadı. Máselen, jer degen sózdi konteksten tıs alıp qarasaq, predmet haqqındaǵı ulıwma, jıynaqlawshı mánini ǵana túsiniw menen sheklenemiz. Al onı usı sóz ushıraytuǵın hár túrli kontekstlerde alsa, onda onıń anıqlanǵan, konkretlesken kontekstlik mánilerine iye bolamız.

Omonimiyalıq qubılıs hám omonim sózler. Biz joqarıda sózdiń bir-birine baylanıslı bir neshe mánileride qollanıla alatuǵın jaǵdayların kórdik. Sóz mánisinde kórinetuǵın bunday semantikalıq qubılıs polisemyalıq qubılıs dep atalatuǵınlıǵı belgili. Usınıń menen birge tilimizde aytılıwı, forması boyınsha birdey, biraq ańlatıp turǵan mánisi jaǵınan bir-birinen aıs sózler de ushırasadı. Mısalı:

1. Periyza suw seripkendey tereń oyǵa battı (K.Sultanov. “Tolqınlı teńizde»).

2. Oyǵa ornalasqan bulardıń awılınıń tek terekleri ǵana kórinedi. (A.Áliyev, «Qayırqom ana»).

Bul mısallardıń ekewinde de oyǵa degen sóz qollanılǵan, ol aytılıwı, forması boyınsha birdey bolǵanı menen, usı gáplerdegi mánisi pútkilley basqasha-birinshi gáptegi mánisi ekinshi gáptegi mánisine jaqınlamaydı. Birinshi gápte oyǵa degen sóz qıyalǵa degen mánide qollanılǵan bolsa, ekinshi gáptegi oyǵa degen sóz oypawıtqa, páske degen mánilerde qollınalıp, awıldıń ornalasqan ornın kórsetip tur.

1. Ol taǵı da suwıq tús bildirdi. (X.Seyitov, «Júrektiń buyrıǵı menen»).

2. Sol kúni Qarajan qaysar arqayın shırt uyqıda jatırıp, bir jaman tús kórdi («alpamıstan»).

3. Sen bolsań “alma pis, awzıma tús» dep jatasań (A.Begimov, «Balıqshınıń qızı»).

4. Tal tús. Írzambet qara taldıń sayasında uyqılap atır. (X.Seyitov, “Júrektiń buyrıǵı menen»).

Joqarıdaǵı mısallardıń hámmesinde de forması jaǵınan birdey bolǵan sóz-tús. Bul sóz hár gápte hár túrli mánilerde: birinshi mısalda suwıq túr bildirdi, ekinshi gápte psixologiyalıq qubılıstıń bir túri-tús degen, úshinshi mısalda háreketlik, al tórtinshisinde mezgillik mánide qollanılqan. Biinshi, ekinshi, tórtinshi mısallardaǵı tús atlıq sóz bolsa,úshinshi mısaldaǵı tús sóz shaqabı boyınsha feyil sózden ibarat. Bul gáplerde tús degen sózdiń qaysı mánide qollanılıp turǵanlıǵı onıń sol gáplerdegi sózler menen mánilik baylanısınan ǵana bilinip tur.

Aytılıwı seslik qurılısı boyınsha birdeylik tek sózlerde ǵana emes, al ayırım grammatikalıq birliklerde de kórinedi.

Mısalı: 1. Rasın aytqanda, klasskom bolǵandı meniń de ishim jek kórip turǵan joq. (T.Qayıpbergenov, “Muǵallimge raxmet»).

2. Bir qısıwmet bolǵandı (Jiyen jıraw. «Posqan el»). 3. Selsiz kúni jawın boldım,

Sátsiz esken dawıl boldım.

4. Ne qılıp júrsizw -dep soradı Meńlimurat aǵa (T.Qayıpbergenov, «Muǵallimge raxmet»).

Birinshi mısalda bolǵandı sózindegi-dı affiksi menen ekinshi mısalda bolǵandı sózindegi-dı affiksiniń mánisi birdey emes, al pútkilley basqasha, birinshisinde-dı tabıs sepliginiń forması bolsa, ekinshisindegi-dı feyilge tán affiks bolıp esaplanadı. Sonday-aq úshinshi mánileri de túp tamırınan ózgeshe mániler.

Bunday qubılıstı til biliminde omonimiyalıq qubılıs deydi. Omonimiya grektiń h9m9s birdey 9№64a-at degen sózlerinen kelip shıqqan. Ol qaraqalpaq tilinde de joqarıdaǵıday semantikalıq qublıstı ańlatatuǵın termin sıpatında qollanılıp kiyatır.

Qaraqalpaq tilinde sózge baylanıslı omonimiyalıq qubılıstı leksikalıq omonimiya deymiz de, al grammatikalıq formalar arasındaǵı omonimiyalıq qubılıstı grammatikalıq omonimiya dep ataymız.

Lekiskologiyanıń izertlew obektileriniń biri sıpatında, biz mine sol leksikalıq omonimiya haqqında sóz etemiz.

Leksikalıq omonimiya haqqındaǵı másele kóp izertlewdi talap etetuǵın talaslı máseleerdiń biri. Bunıń bunday bolıwınıń tiykarǵı sebebi tildegi omonimiyalıq qubılıslardıń ele de bolsa túrlishe túsinilip keliwinen bolıp otır.

Tilimizde sózlerdiń forması boyınsha birdey bolıp qollanılatuǵın jaǵdayları oǵada kóp ushırasadı. Solayda olardıń barlıǵı birdey omonimiyalıq faktler emes. máselen, biz joqarıda qaaqalpaq tilinde geypara sózlerdiń bir-birine jaqın bir neshe mánilerde qollana alıw uqıplılıǵın kórdik. Olardı sol bir-birine jaqın bir neshe mánilerdi ańlatıp keliwine baylanıslı kóp mánili sózler dep atadıq. Kóp mánili sózler de forması boyınsha bir sózler, biraq olardı formasına qaray leksikalıq omonimiyanıń qarawına kirgize almaymız. Óytkeni omonimiya formalıq birliktiń mánilik jaqtan jaqınlıǵına emes, al alıslıǵına tiykarlanadı. Solay da kúndelikli praktikada olardı bir-birinen ayırıwıda geypara qıyınshılıqlardı gezlestiremiz.

Usıǵan baylanıslı til biliminde omonimiyanı kóp mánililikten ayırıw máselesine ayrıqsha dıqqat awdaradı. Bunda kóp mánili sózler menen omonimiyanı ajıratıwdıń tiykarǵı kriteriyi sıpatında olar arasındaǵı semantikalıq baylanıstıń jaqınlıǵı menen alıslıǵı

esapqa alınadı.

Leksikalıq omnimiyada sózlerdiń omonimler hám omoformalar dep atalatuǵın toparın kóremiz.

Aytılıwı seslik ortaqlıǵı jaǵınan birdey, mánisi jaǵınan pútkilley basqasha, barlıq jaǵdayda birdey grammatikalıq formalar menen ózgere alatuǵın sózler omonimler dep ataladı. Mısalı: aw (ań)-aw (balıq tutatuǵın quraldıń bir túri), oy (shuqır)-oy adamnıń qıyalı mánisinde t.b.

Al belgili bir formada ǵana ortaqlıqtı saqlap, qalǵan jaǵdayda ózgeshe grammatikalıq kórsetkishlerge iye, mánisi jaǵınan bólek sózler omoformalardı quraydı. Mısalı: ot (atlıq)-

ot (feyil), jas (atlıq)-jas (kelbetlik), bas (atlıq)-bas (feyil) t.b.

Tildegi faktlarǵa itibar bersek, omonimler, ulıwma alǵanda, bir sóz shaqabınan, al omoformalar hár túrli sóz shaqaplarınıń ishinde kórinetuǵının bayqaymız.

Endi biz házirgi zaman qaraqalpaq tilinde leksikalıq omonimiyalıq qalay payda bolatuǵınlıǵına názer awdarayıq.

Leksikalıq omonimiya geypara kóp mánili sózlerdiń leksikalıq mánileriniń uzaqlasıwı arqalı payda boladı. Máselen, tilimizde bir nárseniń túrin bildiretuǵın kók degen sóz bar. Bul sóz erterekte de bir nárseniń túrin kórsetetuǵın mánini bildirip kelgen. Ol biziń tilimizde aspan degen mánide de, jańa kógerip shıǵıp kiyatırǵan ósimlik mánisinde de, psipegen degen mánide de qollanılıp júr. Bul sózdiń dáslep kóp mánili sóz bolıwı itimal. Bulay dewge aspannıń da, shıǵıp kiyatırǵan ósimliktiń de, pispegen nárseniń de (qawın, ǵarbız, miywe, egin t.b.) túriniń kók bolıwı múmkinshilik beredi. Demek, usı sózlerdiń shıǵısında olar arasında qanday da bir ulıwmalıq belgi bolıwı kerek. bunnan usı dáslep kóp mánili

bolǵan sózdiń jeke mánileri uzaqlasıp leksikalıq omonimiya payda bolǵan degen juwmaq shıǵarıwǵa boladı. Sonday-aq usı kúnde hár túrli mánilerde qollanılıp júrgen kún, ay degen sózler de kóp mánili sózlerden payda bolǵan etimologiyalıq jaqtan ortaq házirgi omonimlerden esaplanadı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavında hárekettiń hám sol háreketti iske asırıwshı predmettiń ataması mánisin ańlatatuǵın sózler de bar. Bunday sózlerdiń dáslep hárekettiń ataması bolǵanlıǵı, al kem-kem belgili bir tariyxıy rawajlanıw dáwirlerde ol háreketti orınlawǵa bolatuǵın quraldı atawǵa da kóshkenligi seziledi. Usınıń nátijesinde mánilik jaqtan hár túrli omoformalar jasaǵan: Mısalı:

1. Qulaqtı buraw da oyınnıń bir túri mew-dep soradım men. 2. Oqıwshı buraw menen qalay islewdi úyrendi.

Bunda birinshi mısaldaǵı buraw degen sóz hárekettiń ataması, al ekinshi mısaldaǵı buraw quraldıń atın bildirip óz-ara omoformalardı payda etip tur.

Leksikalıq omonimiya hár túrli fonetikalıq qurılısqa iye bolǵan sózlerdiń dáwirler dawamında ózgerip birdey fonetikalıq qurılısqa kóshiwinen de payda boladı. Máselen, bas sóziniń adamnıń bası degen mánisindegi túri eski tyurk jazıw nusqalarında bash, al bas feyil mánisinde usı túrinde ushırasadı. Tariyxıy dáwirler dawamında forması boyınsha da, mánisi boyınshada bir-birinen ayırılatuǵın, bir-birine usamaytuǵın usı sózler bas degen bir formaǵa iye bolıwı nátiyjesinde tilimizde omoformalardı payda etip otır. Bul sóz atlıq mánisinde de, feyil mánisinde de tek ǵana bas túrinde qollanıladı. demek, bas sózleri fonetikalıq ózgerisler nátiyjesinde payda bolǵan.

Sonday-aq, biz sózi tigiw quralınıń atın kórsetetuǵın atlıq mánisinde de qollanıladı, al tilimizde biz degen almasıq sóz de bar. Etimologiyalıq izertlewler tigiw quralınıń ataması mánisinde qollanılatuǵın biz sóziniń erterekte bigiz bolǵanlıǵın anıqlaydı hám usıǵan baylanıslı bul sózlerdi sózlerdiń tariyxıy dáwirler dawamında fonetikalıq jaqtan ózgerislerge ushırawı arqalı forması boyınsha sáykes kelip qalıwı dep belgileydi.

Olay bolatuǵın bolsa tigiw quralınıń ataması mánisinde qollanılatuǵın biz sózi menen almasıq mánisinde qollanılıp kiyatırǵan qaraqalpaq tilindegi biz sózi fonetikalıq ózgerisler nátiyjesinde payda bolǵan omoformalardan ibarat.

Qaraqalpaq tilinde semantikalıq jaqtan hesh qanday baylnıslı bolmaǵan sózlerdiń tariyxıy rawajlanıwdıń barısında tek forması boyınsha usas kelip qalıwı nátiyjesinde de leksikalıq omonimiya dóregen.

Házirgi zaman qaraqalpaq tilinde kópshilik omoformalar sózlerdiń morfologiyalıq jaqtan ózgeriwi nátiyjesinde dóregen. Bunda sóz túbirlerine belgili bir affikslerdiń jalǵanıwı arqalı forması jaǵınan birdey, biraq mánisi jaǵınan bir-birine usamaytuǵın

sózler qatarı payda boladı. Máeelen, mına tómendegi mısallardı alıp qarayıq: 1. Mına sózdi yadtan shıǵarma haslan,

Jaslıq saǵan beriledi bir ret,

(I.Yusupov, “Tasqın bolıp aǵıp ót»)

2. Jigerlenip taǵı moldan, Shıǵarma jaz xalqıń ushın

(J.Dilmuratov, «Jasa shayır, uzaq ómir»).

3. Tarastıń tanıs jigitleri sóz tıńlap otırǵan jigitlerdiń tınıshlıǵın buzbastan, tek ǵana basın bir iyzep, sálemlesip qoydı (O.Bekbawlov, «Taras Aralda»).

4. Bar, tanıs balam, dayılarıń-júdá jaqsı adamlar. Seni kórmese de, qushaǵın ashıp qarsı aladı. Bul mısallardaǵı omonimiyalıq sózler belgili affikslerdiń qosılıwı arqalı

jasalıp otır. Birinshi mısalda shıǵarma degen sóz feyil mánisinde, al ekinshisinde atlıq mánisinde qollanılıp tur. :shinshi mısaldaǵı tanıs degen sóz kelbetlik, tórtinshi mısalda tanıs sózi feyil mánisinde qollanılǵan. Dáslepki eki mısalda omoforma jasawǵa sebepshi bolıp turǵan affiks-ma, al keyingi ekeinde omoforma jasap turǵan affiks-s. Bul jerde,

álbette, bul affikslerdiń formaları birdey bolǵanı menen, mánileri birdey emes. Máselen, birinshi mısalda-ma feyildiń bolımsızlıq máni dóretiwshi affiksi bolsa, ekinshi mısaldama affiksi atlıq jasap tur t.b.

Kópshilik jaǵdaylarda sóz túbirine geypara affikslerdiń qosılıwı arqalı ekinshi bir túbir sóz benen bir formalılıq payda bolıp, omofrmalar dóreydi.

1. Qala berińler, jazıp tur. Aqbópesh (O.Bekbawlov, «Taras Aralda»).

2. Bir ájayıp sulıw qala kórdim ózińdi (M.Seytniyazov, «Umıtpayman, aenger jeri»).

Bul jerde birinshi mısaladaǵı qala degen sóz ekinshi mısaldaǵı qala degen atlıq sóz benen-a affiksiniń jalǵanıwı nátiyjesinde omoformalıq qatardı payda etip tur.

Leksikalıq omonimiya basqa tilden kelip kirgen geypra sózlerdiń tilimizdegi ayırım sózlerge forması jaǵınan uqsas kelip, birdey aytılıwı arqalı da jasalıwı múmkin. Házirgi qaraqalpaq tilinde usınday jol menen payda bolǵan sózler jiyi ushırasadı. Máselen, almaz, volıs, atlas, chay, may, kiy, soya, tabu, pech qusaǵan sózler biziń tilimizge sırttan kelip qosılǵan sózlerden ibarat. Olar kúndelikli turmısımızda almas, bolıs, atlas, shay, may, kiy, soya, tabıw, pesh bolıp aytılıp júr. Bular usılay aytılatuǵın, biraq mánileri basqasha túpkilikli sózler menen sáykes kelip leksikalıq omonimiyanı payda etip otır.

Qaraqalpaq tilinde leksikalıq omoniyamiyalıq bir sóz shaqabınıń ishinde de, bir neshe sóz shaqaplarınıń ishinde de jasalatuǵınlıǵın kóremiz.

Mısallar:

1. Ha, bir tawı kemis pe qalay-qalay!? («Jetkinshek» gazetası). 2. Arqa bette Qusqananıń tawı bar,

Báhár bolsa sona-shıbın jawı bar. (Xalıq qosıqlarınan).

Bul mısallarda jumıs mánisindegi is sózi aǵashtan islenetuǵın quraldı bildiretuǵın

is sózi menen, al hárekettiń atı bolıp ketken taw atlıq sózi geografiyalıq atama bolǵan taw sózi menen omonimiyalıq qatarlardı dóretip otır. Olardıń barlıǵı da sóz shaqapları kózqarasınan qaraǵanda atlıq sózlerden esaplanadı.

Al etimologiyalıq hám semantikalıq jatan alıp qaraǵanda kók (aspan)-kók (túr)-kók (pispegen), sonday-aq kún (planetanıń ataması mánisinde)-kún (kún kesh boldı), quymaq (quyıw mánisinde)-quymaq (awqattıń bir túri mánisinde), buraw (feyil mánisinde) -buraw (qural mánisinde) usaǵan omonimiyalıq qatarlarda bir-biri menen baylanıs anıq sezilip tur. Usıǵan baylanıslı leksikalıq omonimiya tiykarında dóregen omonimiyalıq qatarlardı eki gruppaǵa bóliwge boladı. Olardıń birinshi gruppasın semantikalıq baylanısı joq omonimiyalıq qatarlar, ol ekinshi gruppasın semantikalıq baylanıslı omonimiyalıq qatarlar dep ataǵan maqul bolıwı kerek.

Sonıń menen birge qaraqalpaq tilinde birdey aytılsa da, hár qıylı bolıp jazılatuǵın yamasa bir túrli bolıp jazılǵan menen, aytılıwında ayırmashılıqqa iye sózler de ushırasadı. Máselen, azshılıq-ashshılıq, jaza aladı-jazaladı degen sózler usılay jazılǵan menen, ashshılıq, jazıladı bolıp aytıladı: Al alma (atlıq), alma (feyil), terme (atlıq), terme (feyil) sózleri páttiń ornına qaray atlıq bolıp kelgende alma, terme, feyil bolıp kelgende alma, terme bolıp ózgeshe esitiledi.

1. Miynet etiw qurallarınıń atın kórsetetuǵın sózler: balta, oraq, balǵa, tas h.t.b.

2. Adamnıń dene músheleriniń atın kórsetetuǵın sózler: bas, qol, kóz, qulaq, murın, t.b. 3. Dán eginleri hám jemislerdiń atları: buwday, arpa, tarı, júweri, erik, alma, qawın,

ǵarbız, jemis t.b.

4. Quslardıń, qurt-qumırsqalardıń atları: qus, tawıq, ǵarǵa, lashın, úyrek, jılan, shayan t.b.

5. Haywanlardıń atların kórsetetuǵın sózler: sıyır, qoy, qozı, buzaw, eshki, at, túlki, iyt, pıshıq t.b.

6. Tábiyat zatları menen qubılısların kórsetetuǵın sózler: ay, kún, aǵash, taw, jer, suw, qar, kól, tún, qawın t.b.

7. Jer astı baylıqları: altın, gúmis, temir, shoyın t.b.

8. Adamnıń sezimlerine baylanıslı sózler: muń, quwanısh, súyinish, kewil ashıw t.b. 9. Zattıń sapasın, qásiyetin, túrin bildiretuǵın sózler: ala, qara, sarı, jumsaq,

juwan, kók, jaqsı, jaman t.b.

10. Háreketti ańlatatuǵın sózler: kút, kúy, kór, kir, bar, kel, ket, otır, tur, jat t.b. 11. waqıtlıq belgile baylanıslı qollanılatuǵın sózler: erte, keshe, keyin t.b.

12. Zattıń yamasa qubılıstıń sanın bildiretuǵın sózler: bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, otız, qırıq, eliw, alpıs, júz t.b.

13. Almasıq sózler: men, sen, ol, biz, kim, ne, kanday, qansha t.b.

14. Jınıstı hám tuwısqanlıq qatnasıqlarǵa baylanıslı sózler: ata, ana, qız, ul, sińli

t.b.

15. Sonıń menen birge qaraqalpaq tiliniń leksikasında ulıwma túrkiy tillerine ortaq kómekshilik xızmet atqarıwshı sózler de, tańlaq sózler de ushırasadı.

Arǵı tórkini bir bazı bir sózlerge bir tilde j sesinen baslanıw tán bolsa, ekinshisinde y sesinen baslanıw tán bolıp keledi, birewinde k sesinen baslansa, taǵı birewinde g sesinen baslanadı. Mısalı,

Bunday ózgerisler sózdiń ortasında hám aqırında bir tilde s sesi kelse, ekinshisinde onıń sh bolıwında da kórinedi. Máselen, joqarıda keltirilgen jaqsı degen sóz qaraqalpaq, qazaq tillerinde s menen aytılsa, ózbek, túrkmen, qırǵız, bashqurt hám noǵay tillerinde sh esitilip tur. Al endi qaraqalpaq, qazaq tillerinde tas túrinde s sesi esitilse, qırǵız, ózbek, bashqurt, tatar tillerinde s ornında sh esitiledi.

Túrkiy tillerge ortaq sózler hár tilde quramındaǵı dawıslı seslerdiń awmasıp keliwi arqalı da ayırıqshalıqqa iye. Máselen, bir tilde ket /e/ túrinde ushırasa, ekinshisinde kit /i/,

Ulıwma túrkiy tillerge ortaq sózlerdiń fonetikalıq qurılısı jaǵınan jeke tillerde hár túrli bolıp ushırasıwında bunnan basqa da ayırıqshalıqlardı kóriwge boladı. Bulardıń barlıǵı da bir uyadan taralǵan usı tillerdiń ásirler boyı rawajlanıwınıń barısın da payda bolǵan ózgerislerden ibarat.

Túrkiy hám monǵol tillerine ortaq sózler

Túrkiy tiller menen monǵol tilleri genealogiyalıq jaqtan alıp qaraǵanda tuwıs tillerden esaplanadı. Óytkeni olar bul tillerdiń dáslepki tiykarı bolǵan altay titiykrınıń tariyxıy rawajlanıwı nátiyeesinde ulıwma túrkiy hám ulıwma monǵol tillerinen kelip shıqqan toparlardan ibarat. Sonlıqtan da túrkiy tilleri menen monǵol tilleriniń leksikasında ortaq sózlerdiń bolıwı zańlı nárse. Túrkiy tillerdiń leksikasındaǵı bunday

sóz qatlamların professor N.A.Baskakov túrkiy tiller leksikasınıń eski qatlamı dep ataydı. Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikasında usharasatuǵın túrkiy hám monǵol

tilleri ushın ortaq sózlerge mına tómendegilerdi jatqarıwǵa boladı: aǵa, ań, balta, boy, dana, dombıra, em, endi, eń, awlaq, jıl, jara, júrek, jemis, ósh, bulaq, bosaǵa, altın, qaraw, tólew, tabaq, saqal, pútin, jılǵa, mańlay, máńgi, sal, sarı, ıs t.b.

Kópshilik til ilimpazları usınday túrkiy hám monǵol tilleri ushın ortaq sózlerdi óz gezeginde bul tillerdiń genetikalıq jaqın tiller ekenligin dálilleytuǵın tildegi kórinisler dep esaplaydı.

Qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı túrkiy tiller menen monǵol tillerine ortaq sózler qollanılıwı jaǵınan alıp qaraǵanda derlik ózgerislerge iye emes. Solay da birli-yarım kózge túsetuǵın ayırıqshalıqlar da ushırasıp qaladı. Máselen, monǵol tillerinde ayaq, serbegey degen sózler jeke túrinde qollanıla alatuǵın bolsa, qaraqalpaq tilinde olar óz aldına jeke mánili sózler sıpatında qollanılmaydı. Olar tek qazan-ayaq, erbegey-serbegey degen jup sózlerdiń quramında ǵana keledi hám birinshi bólekleri menen birigip barıp, jıynaqlawshı bir máni ańlatadı.

Bunday ortaq sózler hár tildiń óziniń ayırıqshalıqlarına sáykes fonetikalıq jaqtan biraz ózgeshelikke iye. Máselen, ortaq sózlerdiń monǵol tillerindegi túri menen qaraqalpaq tilindegi túrin salıstırıp qarasaq, olardıń kópshiliginiń fonetikalıq quramı jaǵınan ayırılatuǵınlıǵın kóremiz:

Monǵol tillerinen sońǵı dáwirlerde de sózler awısqan. Basqa túrkiy tillerinde ushıraspaytuǵın, tek monǵol tillerinde ǵana bar qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı monǵollıq shıǵısqa iye birli-yarım sózler sol sońǵı dáwirlerdiń nátiyjesi bolıwı kerek.

Arab tilinen awısqan sózler

Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń belgili bir bólegin arab tilinen awısqan sózler quraydı. Arab tilinen sóz awısıw tiykarınan arablardıń Orta Aziyanı jawlap alıw jıllarınan baslandı. Usı waqıttan baslap túrkiy tillerge arab tili birlikleri kire basladı. Orta Aziyada islam dininiń en jayıwı, Arab mádeniyatınıń tásir etiwi arab tilinen sóz awısıw qubılısına sebepshi boldı. Usıǵan baylanıslı sózler hám terminler birim-birim

awısıp bardı. Biraq házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı anaw ya mınaw arablıq shıǵısqa iye sózdi mına waqıtta kelip kirgen sóz dál waqtın kórsetiw qıyın.