Kenesbay Karimov - Aqqapshıq

aqsaqal tósekke jıǵıldı. Attıń ertlenip, tayar turǵanın aytıwǵa kelgen xızmetker arıq aqsaqaldıń jatısınıń qolaysızlaw ekenligin

pámlep:

—Dáwletiyar aǵa,—dep pás dawıs penen shaqırdı.—At tayar boldı! Arıq aqsaqal juwap qaytarmadı. Shalqa ortasına, pátiktegi aqterek

arǵıtlarǵa kóz tigip jatar edi.

«Ólip qalmadı ma eken?»

Qıyalına kelgen suwıq hám qorqınıshlı oylardan shorshıp ketken xızmetker dawısın kóteriwge májbúr boldı.

—Dáwletiyar aǵa!

Nawqastıń kirpikleri qıymıldamadı, dawısqa juwap qaytarmadı, názeri pátikke tigilgen, misli ójireniń tóbesine salınǵan aqterek arǵıtlardı sanap atırǵanday bolıp jatar edi.

Kewline hár nárse kelgen xızmetker jaqın kelip, nawqastıń júzine

úńildi. Arıq aqsaqaldıń keń peshanasınıń astına jaylasqan kózleri bir núktege tigilip qatıp qalǵan, júzinde renish yamasa qıy lanıw, álle nárselerge ókiniw belgileri joq, kerisinshe razılıq hám qáterjamlıq nıshanları kórinip turar edi.

Kópti kórgen xızmetker awhaldı túsinip jetti. Dizerlep otırıp, arıq aqsaqaldıń ashıq qalǵan kózlerin oń qolınıń alaqanı menen aqırın uwqalap japtı, soń xojayınım iymannan qurı qol qalmasın, dep Qurannan bilgen súresin oqıp, ornınan turdı.

Dáwletiyardıń at ertlewge hámir bergenin esitken úy ishi qannanqápersiz, kewillerinen jaman oylardı quwıp, hár biri óz isleri

menen mashqul edi.

—Dáwletiyar aǵamnan ayrıldıq! Xızmetkerdiń zarlı dawısı jayparaxat otırǵan úy-ishin dúrliktirip, hámmeniń húreyin ushırıp jiberdi. Bunday qayǵılı hám awır waqıyanıń túbinde bir kúni bolmasa bir kúni júz beretuǵınlıǵın ishki tuyǵı menen sezip júretuǵın hayalı menen balaların músiybettiń tap usı búgin tóbeden túskendey bolıp ótkeni eseńkiretip tasladı.

Pútkil jurtqa tanılǵan, abıroylı adamnıń ólimin hár kim hár qıylı ayttı. Birewler: «demi tawsılıptı paqırdıń», dep qoya qoysa, bazılar ol kisiniń tiriliginde hámmege húkimin ótkizgen qattıqollıǵın, ózgeler ádilligin aytar edi.

Palwan bolıs ele úyine kire almay atırǵanda izinen xabarshı jetti:

—Dáwletiyar arıq aqsaqal álemnen ótti!

—Áttegeney-ay!—dep gúrsindi atına qaytadan miniwge májbúr bolǵan Palwan bolıs. Dúnyanıń ótkinshiligine, ómirdiń qısqalıǵına

ókindi me, álle «Dáwletiyar ólse qattıqol arıq aqsaqaldan qutılar edik», degen kúpir oyına ókindi me, bunı ózi de ańlap jete almas edi.

200

Insan álemnen ótken menen onıń tiriliginde qılǵan isleri

toqtap qalmas, onı ózgeler dawam ete berer eken. Dáwletiyardan keyin Hilal arıq aqsaqal bolıp, atqa mindi. Ózi oylaǵanday háwli de saldı, hámeldińabıroy-ataǵınıń húziri menen qıyınshılıǵın da kórdi,

biraq qazıw jumısları jıldan jılǵa tómen bolıp, ayırım jılları Kegeyli hám basqa arnalar qazılmay qalıp, japlar batıl bolıp bara berdi. Hilal bolıslar menen awız jalasıp, ámpey bolıp ketkenlikten, Barıs jılı, 1914-jıldıń gúzinde Kegeylini qazıwǵa beldar

shıqpadı.

***

Qatara kelgen suwsızlıq, japlardıń qazılmay qalıwınan ǵálleniń ónimi kemiy berdi. Bazarda biyday, arpa, júweri menen tarınıń bahası kóterilip bara berdi.

Shınıqul menen Xalmurat bay bazarǵa kelgen dándi dáldalları arqalı kótere satıp alıp atırǵanı narqtı jáne kóterip jiberdi.

Asqar bazardaǵı narqtıń kóterilgenin esitip, ózi dán bazarına kirdi.

Burınları arba-arba dánler kelip, qazanday qaynap turatuǵın bazarda satıwǵa dán alıp kelgenlerden kóre alıwshılar kóp, ásirese Shınıqul menen Xalmurattıń adamları kire beriste turıp, hár diyqannıń qabına jabısıp:

—Qanday dán? Neshe batpan? Biyday ma? Bárin alaman. Narqı pálen pul,—dep jalaqlap, diyqandı sawdalasıp,artıq-kem aytıstırıwǵa

qoymay, dánin kótere alıp, bazardı jaylap ketken edi.

Uzın boylı, arıqlıqtan qattıraq esken samalǵa qaltırap turǵan diyqannıń dán tolı qabına jarmasqan jalań ayaqları qap-qara, qıytar kózli dápeń jigittiń háreketin baqlap turǵan Asqar onı janına shaqırdı.

—Inim, kimniń dáldalısań? Jaqınıraq kel!

—Men be? Qıytar kóz, dápeń kelte shekpeniniń beline baylanǵan jipke qolların qoyıp Asqarǵa jaqınladı.

—Awa, óziń.

—Men dáldal emes, Shınıquldıń xızmetkerimen.

—Hár kúni neshe batpan dán alıp satasań?

—Satpayman. Tek alaman. Xojayın solay buyırǵan,—dedi qıytar jigit pisentsizlik penen. Asqardıń sál eskirgen, biraq tap-taza etip

á hárlengen shapanına qarap turıp. Bunı sezgen Asqardıń oyınan: «Tanıǵan jerde boy sıylı, tanımaǵan jerde ton sıylı» degen naqıl ótti. «Bul jigit meni tanımasa kerek, shaması qaysıdur awıldan jaqında kelgen kórinedi». Onıń menen narq jóninde sóylesiw biypaydalıǵın sezgen Asqar arı ketti.

Bazardaǵı jaǵday belgili edi.

«Bul barıstan barsa baylar xalıqtı ash qıladı. Olar menen júzbejúz sóylesiw kerek!»

201

Sol niyetin iske asırıwǵa bel baylaǵan Asqar Shınıqul menen

Xalmurat baydı zıyapatqa shaqırdı.

—Zıyapatqa shaqırıp bizge aytatuǵın gápiń bar kórinedi-aw, shaması,—dedi Asqarǵa orta boylı, qarapáreń, at jaqlıdan kelgen, ya teteles pe, jas soraspaǵanlıqtan ekewi de bilmes edi.

—Durıs,—dedi qolınıń mayın bóz súlgige artıp atırıp, uzın boylı, ózine jarasıqlı murtı bar Shınıqul. Onıń jas shaması ózi menen tabaqlas bolǵan eki baydan hám úlkenirektey kórinedi.

—Sebep penen hám as jesin hám oylasıq qılayıq,—dep shaqırǵanım ras. Eki-úsh jıldan berli gá arnalar qazılmay qalıp, gá úlken dáryanıń ózine suw az kelip, daqıldıń ónimi kem bolıp atırǵanınan xabarıńız bar, biradarlar. Sonıń sebebinendur, bazarda dánniń narqı kóterilip, kámbaǵal xalıq qıynalmaqta... Asqar dasturxan átirapında otırǵan eki baydıń júzine kóz astınan baqtı.

Olar bolsa hesh nárse esitpegendey, qáterjam, bálki qáterjam kóriniwge tırısıp, únsiz tıńlamaqta edi.—Aytajaǵım, gáptiń toq eteri, biz

benen siz bazarǵa kelgen dándi kótere satıp ala bersek, joq-juqa adamlarǵa dán awıspay, bolmasa narq kóterilip, bala-shaǵası ash qalmas pa eken?—deyjaqpan-ǵoy...

—Sonda ne, biz dán alıp satqandı qoyayıq pa?

Bul sóz tez peyil, minezi qızbaraq Xalmurat baydıń awzınan shıqtı.

—Siz ne deysiz? Xalmurattıń qızbalıǵın biletuǵın Asqar onıń sózin esitpegenge alıp Shınıqulǵa júzlendi.

Shınıqul úyrenshikli ádetinshe aytatuǵın sózlerin ishinen tákirarlap,aqıl tárezisine tartıp kórip atırsa kerek, birden juwap qaytarmadı.

—Pay, Shınıqul aǵa, siz sóyleymen degenshe ornınan qozǵalǵan kárwan mánziline barıp jetedi. Aytaǵoysa,—dedi Shápeni Xalmurat.

—Báy... Xalmuratjan, asıǵa berip, sıyırıń sawılmay qorańda turǵan káywanı emesseń-ǵoy. Bilesizler, sawdagerdiń kásibi payda alıw.

Baylıq jıynawdıń ańsat emesligin hár kúni talay mártebe kórip júrgenińizge gúman keltirmeymen. Men ózim bir batpan dánniń ústinen bir teńge payda kórsem, terim jayılıp, ishken shayım qonadı. Al, bir teńge zıyan kórsem aqshamları uyqım kelmeydi. Narqtı biz emes, bazar belgileydi. Sol ushın arzan alıp, qımbatına satıw biziń kásibimiz

emes pe? Oǵan qaysıńız maqul emes, dep daw ayta alasız. Asqardıń aytqanı tuwrı, neshe jıldan berli suwdıń tam-tarıslıǵınan

diyqannıń daqılı mandımay kiyatır. Oǵan biz ayıplımız ba? Bazardaǵı narqqa she? Búgin qımbat, erteń arzan. Oǵan bas qatırıw biziń peshanamızǵa jazılmaǵan. Meniń aytarım: Taǵı birer jıl

daqıl bolmay qalsa dánniń narqın aspanda kóre ber. Onnan qayta búgin, baha bir jón waqta dán alıp qalayıq...

202

—Gápti bunsha aylandırǵansha toq eterin ayta qalmaysız ba,

Shınıqul aǵa,—dedi Xalmurat. Degen menen meniń kewlimdeginiń dál ústinen tústińiz.

Eki sawdagerdiń pikiriniń bir jerden shıǵıp turǵanın ańlaǵan

Asqar olardı heshteńege kóndire almaslıǵın oylap, ózinshe tońqıldandı.

—Men ne deymen, qobızım ne deydi?—degen qusaydı ózgelerge sóz uqtıra almaǵan birew. Jurt ashıqsa ashıqsın, baylıq toplawdan waz keshpeymiz,—demekshisizlerme?

—Hár nárse alladan. Tiye bersin Náwbetulla iyshannıń aytqanınday

«allanıń buyrıǵısızbendesiniń basınan bir tal shashı tógilmes» emish. Sen onshelli jurttıń ǵamın oylap qayǵıra berme. Qudanıń

qálegeni boladı. Anaw deymiz, mınaw deymiz, biraq gáp joq, qırmızı salınıń gúrshinen astırǵan palawıń ház berdi, aspazıń da zor kórinedi. Bizge ruxsat, onda,—dedi Shınıqul qara murtın shıyırıp.

—Atańdı jaw shapsa, sen de qosılıp shap, degen eken bir ǵarrı sóz aytıwshı. Onda biz de soǵan májbúrmiz,—dedi qonaqlar menen xoshlasıp atırǵan Asqar.

Bul sózdiń tereńirek maǵanasın uqsa Shınıqul bay uqqandur, Xalmurat bay oǵan mán bermey, «Asqar dilwarlıǵın bizge tanıtıw ushın aytqandur», dep oyladı.

Erkinbaydı shaqırıp, bar gápti ayttı.

—Olar aldı burın ózin oylaydı,—dedi Erkinbay qol siltep. Endi ne qılmaq kerek?

—Men olarǵa bir gápti qızıw ústinde aytıp saldım. Sol gáptiń mánisin ańlaǵan bolsa meniń oyımdı túsinip, olar bul isin ábden gújitedi, ózgege dán aldırmaydı. Endi azǵana oylanǵan Asqar peshanasın

ádeti boyınsha bir sıypap, dawam etti.—Olardıń tawın qaytarıwdıń bir jolı bar, ekewi de imkanı barınsha diyqannıń dánin arzan alıwǵa umtıladı, dáldallar bolsa túrli hiylelerdi iske salıp, qılıqtı xojayınlarınan da ótkizip jiberedi. Halal, qolı taza, sawdadan xabarı bar jigitlerden birneshesin shaqırıp, qollarına pul bereyik, adam qansha kóp bolǵanı jaqsı, olar bazarǵa túsken dándi insabı menen, bazardıń kótergen bahasın berip alsın, narqtı jerge urmasın. Sonda diyqan dánin biziń adamǵa satıwǵa umtıladı, narqtı bálent kóterip hám jibermeńler, kámbaǵal ash qalmasın.

—Satıp alǵan dándi qayda saqlaymız?

—Birneshe dánxananı ijaraǵa alamız, olarǵa qorıqshılar tayarlaymız. Jáne, dánxanalar pinhamı, kóp adamlar bilmeytuǵın jayda bolǵanı, oǵan dán qarańǵı túskende aparılǵanı maqul,—dep oylayman.

—Jarın zúráát mol bolıp, dán arzanlap ketse zıyanǵa qalmaymız ba, nábada,—dedi kewlindegi gúptikeyiniń ishinde qalıp ketiwin qálemegen Erkinbay.

203

—Ilayım, sonday bolǵay! Degen menen dánniń zaya bolǵanın kórgenim joq. Bul isti ilajsızlıqtan isleymiz. Bazardaǵı barlıq dándi Xalmurat penen Shınıqul satıp alsa ne bolatuǵınlıǵın kóz aldıma keltirip kórdim. Sonda kóreseń bazardaǵı narqtıń párwazın! quday kórsetpesin!

25

«Diyxandiki jılda árman», degendey biyday egip, jartıwlı ónim ala almaǵan, endi ǵálle egip, bayıp ketiwden úmitin úzgen Berikinbay úlken balasın Óskinbay menen, onnan keyingeler de erjetip qalǵan, biraq úylendirip xojalıq qılıwǵa diyxannıń imkaniyatı joq edi,

oylasa otırıp, biyday ekkendi qoyıp, erte báhárde aqlay júweri egiwdi sheshti. Kúsh kóligi joq, ógiz qostı balaları, olar da ákesine usaǵan iri deneli, duǵıjım bolıp ósip kiyatırǵan, hár ógizdiń moyıntırıǵınajup-juptan jegilip, ózleri tarttı, Berkinbay ele

qarıwı mol qolı menen gúndeni basıp, ádette qurǵaq jerge pazna tereńley almaydı, ábden bolmaǵanda ońmenin artıp, balalarına:-Háy bárakalla, qáne jáne bir kúshleseńler súrip bolamız, qáne dep marapatlap qoyar edi. Hayallı sońǵı jılları qartayǵan, qos aydap atırǵanlarǵa jarma alıp keliwge de jaramaydı, úlken kelini,

Ó skinbaydıń hayalı úsh-tórt jasar qızın enesine qaldırıp, emiziwlisin bir qolına, jarma quyılǵan gúze menen sháńgil qabaqlar salınǵan túyinshikti ekinshi qolına uslap, atız basına kelgende kún

sáskege kóterilip qalǵan, al kúnshıǵıstan quyash bas kótermesten burın qosqa jegilgen jigitler ash bolǵanların seze baslaǵan edi.

-Qáne, balalar, sáskelik jarmanı iship alayıq!

Ákesiniń bul sózin kútip, artqa qaray-qaray kiyatırǵan jigitler irkilip, moyıntırıqtı taslap, mańlay terin bóz kóylekleriniń jeńi menen artıp óz-ara gúńkildesip sóylesip, atızdıń shetine,

Óskinbaydıń hayalı Ímsın dástúrxan jayǵan jerge qaray júrdi.

-Qáne, balalar, bul jerde ózlerimiz, tartınbańlar, kóyleklerdi sıǵıp, jayıp qoyıńlar, soǵan deyin ózleriń de ter basıp, suwıysızlar.

Jigitler jawırınlarına jabısqan hól kóyleklerdi sheship, qaǵıpsilkip, kepsin, dep putalarǵa ildirdi. qolları beldi kótergendey bolǵan waqtınan berli miynet qılıp, pisip qalǵan jigitlerdiń bulshıq

etleri bult-bult oynap, bel buwarına deyin jalańash, Óskinbaydan kishileri, ómirbay menen Temirbay jeńgesinen qısınıp, hól kóyleklerin kiyip aldı. ákesiniń:-Ayazlap qalasızlar degenine:

«denemizde turıp jaqsı kebedi» desti.

Erte báhár quyashı Berkinbaydıń aǵarǵan shashı menen saqalına, qarayıp ketken júzine tústi. Kókiregin kerip, taza hawanı ráhátlenip simirgen diyxan keń dalalarǵa, soń aldında otırǵan ullarına súysinip baqtı: «Ýh-hey, qansha ármanlarımdı iske asırıwım kerek, ele», degen oy jelkesine minip kiyatır edi. «Suw kelip tursa bárine jetisemen,

204

mınaw azamatlarım saw bolsın, olar qolıma ilindi, hár biri tepse temir úzetuǵın ǵayratlı, tek mınaw suwsızlıq bálesin ótkizip jibereyik», degen oylar kewlinde úmit ushqınların oyattı. Onıń oyların dastúrxan dógereginde eńbeklep júrgen balanıń jılaǵanı bólip jiberdi.

-Dáwlet! Qáne beri kel, kim seni qapa qıldı! Berkinbaydıń jabaday qollarında emiziwli bala quwırshaqtay kip-kishkene kórindi.

Jigitler sáskelikti iship bolǵan, Ímsın dástúrxandı jıynamaqta

edi. Ol gúze menen sháńgil qabaqlardı túyip bolǵansha diyxan aqlıǵın qolınan qoymadı.

Aqlıǵı qurttay barmaqları menen atasınıń saqalın tartqılap oynap, jılaǵanın qoydı. Onı kórgen kelinshek ishinen «uyattaǵı-ay», dep qızardı.

-Meyli, saqalımdı tartqılay ber, biraq atıńa ılayıq, óziń de dáwletli bolsań boldı,-dedi Berkinbay kúlip.

Kelinshek túyinshikti bir qolına alıp, ekinshi qolın balaǵa sozıp edi, atası Dáwletti oǵan uslattı.

-Al, bara qoyıńlar!

Soń ózgelerge júzlendi.

-Kelińler, kún qızbay turıp óndirip taslayıq. Moynıtırıq ǵayzap, qızarǵan jelkelerin qolları menen sılap-sılap qoyıp, jigitler

qostı tartıwǵa kiristi. Berkinbaydıń gúnde uslaǵan qolları talıp, gúndeniń sabına ornatılǵan, tut aǵashınan jonılǵan bekem uslaǵıshqa óńmenin artıp, bar salmaǵın saldı, qurǵaq jerge tereń túspey atırǵan, quyash kibi jarqırap turǵan polat pazna tapqa sińip, kórinbey ketti. Neshe jıllar boyı ógiz qosıp, jer aydaǵanda tákirarlana-tákirarlana yad bolıp qalǵan sóz awzınan eriksiz atılıp shıqtı:

-Op, op!

-Bul sóz ógizge aytıladı, aǵa!-dedi qos tartıp kiyatırǵan Óskinbay.

-Bilemen. Awzıma quday saldı.

-Áh, diyxannıń nanınıń miyneti qanshelli awır ekenligin senler bilip alasızlar...

-Suw keler me eken? Jer qurǵaqlaw, tuxımdı kógertse...Óskinbay

ırım qılıp «kógertpese» degen sózdi aytpay «kógertse» degendi ayttı. -Alla jamǵırın kende qılmaǵay... Házir hamal ayı, topıraq ısıdı.

Sáwirden jamǵır dámem bar. Nál jer betine shıqsa júweri sadaǵań keteyin shólley qoymaydı. Oǵan deyin suw keler...

Berkinbaydıń tilegi qabıl eken. Sáwir ayınıń basında kún batıstan, mágar alıstaǵı Aral teńizi ústinen qap-qara bult kóterildi. Túnergen bulttı báhár samalları aydap, kóp uzmay suwsızlıqtan atızları qaqırap atırǵan Tikózek awılınıń ústine keldi.

Dáslep jamǵırdıń xabarshısı kibi bir-eki tamshılar tamdı, jáne azdan soń nóser quyıp jiberdi. Jamǵırǵa alaqanın tutıp turǵan

205

Berkinbaydıń júzine sorǵalaǵan tamshılar saqalın hólledi, soń tınbay jerge tamıp turdı. Boz kóylegi kóz ashıp jumǵansha suwdan sıǵıp alǵanday boldı. Biraq ǵarrı diyxan jamǵırdan qashıp, ózin panaǵa alıwdı qıyalına da keltirmedi.

-Há, sadaǵań keteyin! Nóserle, nóserlet, jap-salmalardı, atızlardı, kóllerdi, teńizlerdi toltır, ǵarqalláziy qıl! Ol alaqanın toltırıp, barmaqlarınan sorǵalap, topıraqqa shurıldap tógilip atırǵan jamǵır suwınan kóz almas, kúlip atırǵanın yamasa jılap turǵanlıǵın ayırıw qıyın edi.

Bunnan bir neshe kún burın juweri tuxım egilip edi, tegis atızlar bir maydanda bir suw ishkendey boldı.

Jamǵırdıń ızǵarı menen álbette kógeredi,-dep sıbırlandı Berkinbay. Kógeredi...

Diyxannıń aytqanı keldi. Jer kewip, tapqa kelgende, egilgen júweriler hár jer, hár jerden boy kórsete basladı.

Jawza ayında hám japlarǵa suw kelmedi. Júweri egistiń waqtı

Ótip ketti. Berkinbay óziniń oylaǵan tásiline, júwerini jerdi

suwǵarıp, tapqa keltirmey-aq ekkenine quwanıp júrdi. «Suw áne keledi, mine keledi»,-dep kútip júrgenler júweri ege almadı.

Ótken jılǵı jıyıp alınǵan azı kem dán azayıp, telektiń túbi kóriniwge qaraǵan edi.

«Júweri pisikke jetsek bolǵanı. Biraq alla suwdan qıspaǵay».

Berkinbaydıń jatsa-tursa usı oy sanasınan ketpedi. Aqırı ańsat pa, uzatılıp ketken qızın esaplamaǵanda tórt ul menen kelini, aqlıqları, hayalı menen ózi... dánsiz qalsa...quday kórsetpesin.

Tikózek awılınıń adamları dánlerin tawısıp, tarıǵa basladı.

Ótken jılı, onnan burınǵı jılı da telekleri dánge tolmaǵan diyxanlardıń bar dánin satıp, ya taǵı bir nársege almastırǵanları bárinen burın ash boldı. Onıń ústine hámmeniń birdey jerge daqıl egiwge shaması kele bermeydi-ǵoy.

-Seyilxan ǵarrınıń kempiri ólipti,-degen xabar awılǵa tarqalǵanda jawza ayı ótip, saratan kirip edi.

-Awırıp jatırıp pa edi?

-Kirip-shıǵıp júrip edi.

-Ne boldı eken?

Awıl adamları jıyılıp bardı. Kewil aytıp, kempirdi jerlew máresimin oylastı. Awıl aqsaqalı Seyilxannıń bir ayaq bir qolı láń, jarımjan balası menen sóyleser edi.

-Awqat ishiwden qalmaǵan ba edi?

Óskinbay menen jası qatar jigit úndemedi.

-Nan jep, shay iship pe edi? Aqsaqal sorawın qaytaladı.

-Atshoqay...Atshoqay jegen edi,-dedi jigit tómen qarap.

-He-e-e,-dedi awıl aqsaqalı mánili etip. Otırǵanlar da bolǵan

nárseni túsinisti. Ishlerinen: «Kempir paqır ashtan ólgen qusaydı» degen oyǵa keldi.

206

-Anańnıń ózi barıp pa edi, atshoqay teriwge?

-Qayda saǵan. Kelinińiz baratuǵın edi. Ózim barǵan menen mına turısımda suwǵa túse almayman,-dedi jigit ayıplı adamday tómen qarap:

- Atshoqaydı jedi de oǵıy berdi...

Kempirdiń namazınan qaytqan Berkinbay úyine kelip, hayalın shaqırdı.

-Telegińdi kór, qansha dán qalıptı?

-Ádewir bar, degen dawıs esitildi ishkeriden.

-Bir kepshik alıp shıq!

Kóp ótpey qolına dán tolı kepshik kótergen hayal kórindi.

-Bunı ne qılmaqshısań, shabazım?

-Seyilxannıń úyine aparıp ber,-dedi keskin dawıs penen, shaması

hayalı hayallıǵına salıp, dán beriwge qarsı bolıp júrmesin dep solay isledi.

-Yaqshı,-dedi hayalı Berkinbaydı hayran qaldırıp.

Balası jarımjan, onıń ústine bıyıl jarımshıǵa bergen jeri de egilmey qaldı. Endi qalay kún keshiredi. Ózinen-ózi sóylegen hayal kepshikti kóterip, Seyilxan ǵarrınıń shatpasına jol aldı.

«Hayalım dán beriwge aldın qarsılıq qılsa da báribir soń kóngen bolar edi. Biraq suw kelmese gúzekte bizge de qıyın boladı. Suw keleqoyǵay», der edi Berkinbay gúbirlenip.

-Suw keldi! Suw keldi!

Dawırıqqan seske qulaq túrgen Berkinbay esitip atırǵanı ońında ma, túsinde me, parqın ayıra almay ekilenip turdı.

-Aǵa! Suw keldi!-degen dawıs qaytalandı. Bul balası Óskinbaydıń dawısı edi.

Hár adımı bir arshın keletuǵın qádemler menen úsh atlap esikten shıqqan Berkinbay taǵı bes-altı qádem taslap, jaǵasına shanshılǵan aqtereklerdińquwrap tógilgan japıraqların jenship, salma boyına keldi. Suw misli bir tiri janzat, mágar ses shıǵarmay jılısqan

jılan kibi iyreleńlep, tawlanıp jıljıp keler, ultandaǵı shóp-sharlar izine ilesip, shır gúbelek aylanar edi.

Endi sóne baslaǵan úmit ushqınları qaytadan tutanǵan diyxandı quwandı dep aytıw qıyın, mágar ókinishi basımıraqtay tuyıldı. Sebebi tarı menen máshten basqa daqıldıń egisi ótip bolǵan, jerler bos qalǵan, «nege erterek kelmedi» degen oy bas shayqatıp turǵanı.

«Buǵanda shúkir!», gúbirlendi Berkinbay.

-Suw keldi aǵa!-der edi balası Óskinbay delbe adamday.

-Qızıl suw kelmedi-dá!

-Qızıl suw! Qanday qızıl suw ol, aǵa.

__________________

*Atshoqay-suwda ósetuǵın jekenniń tamırı

207

Sózge sarań Berkinbay, «balanıń bilip qoyǵanı jaqsı» degen oy menen bılay dedi:

- Qızıl suw –naǵız keregi, balam. Ol erte báhárde keledi. Biletuǵınlardıń aytıwınsha Hámiwdáryanıń saǵası bálent-bálent

tawdan baslanadı eken. Gúz benen báhárde jawǵan jamǵır-qar erip, dáryaǵa quyılıp, tolıp-tasıp, ılayıp patlı aǵadı. Bul suwdıń aldı nawrızda,

qıs jıllı kelgen jılları onnan da burın keledi, ádette ol payıt dáryada muz qatıp jatadı. Muzdıń ústinen aqqan qızıl suw muzdı eritip, abırjı qıladı, átiraptı suw basadı. Onnan quday saqlaǵay.

Áne, sol qızıl suw sáwirdiń ayaǵında topan tasıw menen almasadı. Qızıl suw menen ekken daqılıń shólley baslaǵanda topan tasıwdıń suwı keledi. Bıyıl qızıl suw kelmey, diyxandı albırattı-ǵoy.

Ákesiniń úsh-tórt awız sózden zıyat sóylegenin kórmegen ul tań qalıp tıńlar edi. «Ákem biraz nárse biler eken», degen oy keldi, sanasına.

Salmadan jılanday jılısıp kiyatırǵan suw bular sóylesip turǵanda qápelimde tınıp qaldı.

-Kimdur saǵanı bayladı! Barıp xabar al. Jánjellesip júrme. Gezeklesip isheyik de, ol kúndiz ishse, biz túnde...

Belin iynine salǵan Óskinbay salma jaǵasındaǵı soqpaqqa tústi.

Balasınıń tez qaytqanı, onnan da beter aytqan sózleri ǵarrı diyxannıń oyların on bólek etip qoydı.

-Biziń saǵanı heshkimbaylamaptı,-dedi Óskinbay. Arnadaǵı suw tınıp qalıptı.

-Áttegene...Kóp quwanıp kettik pe, balam. Bálki arnanıń órindegi

japlardıń barlıǵınıń saǵası ashılǵan shıǵar. Onda jıldaǵıday

bıyıl da áspek bolayın degeni. Áspek bolsa da suw kelse bolar, ámellep ishermiz. Júweriniń suw talap etip turǵanın qara...

-Onda ne qılamız aǵa? Bir ilaj tappasaq daqıldı óltirip almaymız ba?

«Daqıldıń ólgeni-biziń ólgenimiz-ǵoy» degen sóz tiliniń ushına kelip-aq qalǵan Berkinbay tilin tisledi. «Jaqsı sóz aytsań da, jaman sóz aytsań da awzıńnan shıqqanına perishteler awmiyin

dep turadı eken» degen gápke isenetuǵın, sol ushın suwıq sózdi tisinen shıǵarmawǵa tırısatuǵın edi.

-Arnada suw bar ma, ózi?

-Bar, aǵa, biraq tınıp qalǵan, aqpay turıptı.

-Shıǵır bolǵanda qánekey, gúbirlendi ǵarrı diyxan.

-Shıǵır ma?

-Shıǵır...

-Onı ne qılamız?

Berkinbaydıń úyinde hadalǵa tawıǵı qalmaǵan, shıǵırǵa qosatuǵın eshegi de joq.

208

-Shıǵırdı qaydan tabamız,-dep nalındı Berkinbay.

-Sorastırayıq, aǵa.

-Meyli, awıldı aylanıp shıq, kimde bar eken, sol shıǵır?

Tikózekten de, qońsı awıldan da shıǵır tabılmadı, barları ózleri isletiwge kirisken edi.

-Qol serppe menen suwǵaramız,-dedi Berkinbay keskinlew túrde. Kerek bolsa kún-tún isleysizler, júwerini quwratıp almayıq.

Berkinbay balaları menen óz jerine suw ákeletuǵın salmanıń saǵasınan tereń etip keriz qazdı, ádette ol shıǵır ushın qazılatuǵın

edi, kerizdiń ernegine aǵashlar kómilip, úsh jerden qol serppe qoyıldı, ol ózi kómilgen aǵashtıń ortasına baylanǵan kese aǵashlar bolıp, bir ushına sháńgil qabaq bekitiledi, bir ushınan uslanıp, suw kerizden alınıp, bálentirek turǵan salmanıń ishine tógiledi, bul suwdı shómishlep alǵanday gáp, basqa ilajı bolmaǵan diyxan bul usıldan paydalanıwǵa hár dayım májbúr boladı.

-Qáne balalar, kiristik!

Juwanıraq aǵashtıń ekinshi ushına úlkenirek qabaq baylanǵan qol serppeni uslaǵan Berkinbay kúshli qol háreketi menen dáslepki yarım qabaq suwdı serppeden salmaǵa tókti.

-Meniń háreketime ser salıńlar. Tez ǵana qol serppeni meńgerip alasızlar,-der edi ǵarrı diyxan.

Salmaǵa izli-izinen tógilgen suw bir jerge toplanıp, aqırında salma boylap aǵa basladı.

Sáskede qol serppeniń aǵashına jarmasqan qollar tınım ne ekenin bilmes edi. Tek jarma iship, hállenip alıwǵa irkilgen jigitler keshke deyin, tún jarpına shekem gezeklesip islep qol serppeni tındırmadı. Tań aldında turǵan jerinde uyqlap qalıp, jıǵılıp túsken onbes

jasın toltırǵan Jádigerdi ayaǵan ata balalarǵa azǵana kóz ilindirip alıwǵa ruxsat etti.

Sonsha miynet penen shıǵarılǵan suw endi ǵana atızǵa jetip, jayıla baslaǵan edi.

26

Keshqurın shım-shıtırıq oylar menen úyine kelgen Asqar óziniń balalarınıń ishinde bes-altı jaslardaǵı qara balanı kórip, tańlandı.

-Bul kimniń balası eken?

Onıń bul sorawına anası juwap berdi.

Aradan ótken waqıt Náziypanıń bunnan onlaǵan jıllar burınǵı pákize kelbetin ózgertip jibergen edi. Názik denesi tolısqan, qara shashların jarıma-jarı aq aralaǵan, badam qabaqları salqıǵan, tek qara kózleri onıń bir payıtları shıraylı bolǵanlıǵınan dárek

berip turadı.

209

-Keldiń be, Asqarjan! Dawısı menen ulına degen mehribanlıǵı tap bayaǵıday edi.

-Keldim, apa.

-Balalarıńnıń arasında birer qara balanı kórgendursań?

-Awa, kórdim. Ol kimniń balası eken?

-Háy, onıń tariyxı uzaq, balam. Bileseń, júz kórispey ketken úlken

aǵam bar edi. Ol erterekte Esim bolıslıǵı tamanǵa kóship ketken.

Sonıń bir qızı turmısqa shıǵıp, bir ullı bolǵan soń kúyewi ólipti. Ózi de nawqasqa shatılıp, qıtshılıq sebepli ábden júdegen eken.

Sol sińlim seni panalap kelipti, balam.

Náziypanıń dawısında ótinish pe, jalınısh pa, soǵan usaǵan birer epkin bar edi. Asqar onı túsindi. Anasında usınday qıtshılıq zamanda heshkimge qol jawǵım kelmeydi,-dep aytıp júreme, degen gúptikey barǵa uqsaydı. Onı seyiltiw ushın Asqar:

-Apa, sińlińniń kelgeni júdá jaqsı bolıptı. Balası menen kelgeni onnan da zor, tuwısqanlarım kem, dep nalınatuǵın edińiz, endi bolsa...

Kewlindegi gúptikeyden arılǵan Náziypanıń júzinde kúlki kórindi.

-Tuwrı aytasań balam. Jetimniń mańlayınan sıpasań sawap alasań, desedi. Dáwletińniń bunnan da beter asıwına sebepshi bolǵay, ilayım.

Asqar Kegeyliniń kúnbatısınan satıp alǵan júz tanap jerge salǵan háwlisiniń ishindegi óz ójiresine kirdi. Etigin sheship, jumsaq gilemler ústindegi kórpeshege ótti. Kópshilikti bawırına tartıp oylarǵa shúmdi.

Onı qıynaǵan gúmanlar menen oylar házir tórtinshi jılǵa qarap baratırǵan qurǵaqshılıq edi. Ol diyxanshılıqqakesirin tiygizdi, sharwashılıqtı da shetlep ótpedi. Diyxanlardıń telegi bosap qaldı, kóller menen kólatlar tartılıp, maldıń sanı azaydı. Xalıqta pul

joq, qıtshılıqta tamaǵı uwayım bolǵan adamlardıń sawda menen isi bolmay qaldı. «Arpa-biyday as eken, altın-gúmis tas eken», degendey qarnı ash xalıq tawardı ne qılsın? Orınbordan, Ombıdan, Buxaradan, Xiywadan keltirilgen tawarlar, temir, qorǵasın, mıs, qant penen nabat, shay hám kiyim-kenshekler dúkanlarda turıp qaldı. Aylanıs sarmayası baylandı. Bazarda ne ótimli, dán ótimli bolıp turıptı. Biraq házir kúnine bir neshe batpan ǵana dán túsip, onı da telegi tolıp turǵannan emes, al pul júdá zárúr bolǵan adam satadı. Shamalawınsha Xalmurat penen Shınıquldıń, Erejep aǵabiydıń ulı Palwaniyaz biydiń bir balasınıń ambarxanaları dánge tolı, ózi qusap olar da gúzdiń qanday keletuǵının boljap, pal ashıp otır, parqı, Asqar:-dándi xalıq tarıqqanda satayın, shıqpas janǵa sebep bolsın,-dep oylasa, Shınıqul menen Xalmurat:- xalıq ábden ashıqqanda dánge qanday nırq qoysaq

ta ótedi, bolmasa kógine beremiz,-degen oyda. Olardıń bunday pıǵılda ekenligin ótken saparǵı zıyapatta sózlerinen ańǵardı.

210

Házir, gúzdiń keliwin kútip otırmastan birer sheshim tabıw, arqadan

ba, qubladan ba, qaydan bolsa da dán ákeliw dárkar. Xiywa menen Buxarada hám ótken jıllarda suw kem bolǵan, bıyıl da qarıq emes eken, desedi. Bolmasa ol tamannan dárya arqalı dán ákelse bolar edi. Endi úmit

arqadan, Qazan menen Ufadaǵı tuwısqan tatar menen bashqurtdan, Orınbor menen Ombıdaǵı qazaq aǵayınlerdenboladı-aw degen pikir sanasına

keldi.

Eń qıyın payıtlarda oylasatuǵın adamı Erkinbay edi. Ornınan turıp, ójireden shıqtı. Xızmetkerdi tawıp, Erkinbaydı shaqırttı.

Jası eliwden ótip, alpıstı quwsırıp kiyatırǵan Erkinbay endi

bayaǵı arbakesh emes, ózine jarasıqlı saqalı-murtı buwrıl tartqan, basına

ósik qozı teri telpek, ústine duwqat jipek shapan, ayaǵına saqtıyannan tigilgen etik kiygen, tolıq deneli, sawlatlı kisige aylanǵan edi.

-Kesh jarıq. Shaqırtqan soń kiyatırmız,- dep Erkinbay kirip keldi. Biymezgil shaqırıpsız, amanlıq pa, áytewir.

-Amanlıǵı amanlıq, Erkin aǵa. Biraq táshwishler uyqımdı qashırmaqta. Sonıń ústinde oylasıp alsaq, dep edim.

-Maqul gáp, biymezgili joq, oylasamız,-dedi ózin tap óz úyindegidey sezip, tórge ótip alǵan Erkinbay.

-Dúkanlardaǵı zatımız ótpey atırǵanınanxabardarsız, álbette.

Onıń sebebin hám bilesiz, xalıqta pul joq. Gúz qanday oyın oynaydı.

Ol jaǵı námálim. Erterek bir ilajın tawıp, dán ákeliw kerek. Hám xalıqtıń mútáji pitedi hám payda kóremiz, ol anıq. Shaması Buxara menen Xiywa tamanda dán xalıqtıń ózinen artpaydı. Men arqa taman

– tatar menen bashqurǵa, qazaq penen orıs tamannan dán ákeliw imkanın oylap otırǵanım. Óózińiz ol tamanǵa kárwan menen talay barıp qaytqansız. Qanday aqıl beresiz?-dep Asqar Erkinbayǵa tigildi.

Tórde maldas qurınıp otırǵan Erkinbay buwrıl saqalın tutamlap oyǵa shúmdi. Araǵa únsizlik shókti. Tısqarıda kún ıssı, biraq qalıńlıǵı bir gez keletuǵın diywallardıń, yamasa atpa ılaydan tiklengen jaydıń átirapındaǵı aǵashlardıń sharapatı ma, ójire

qońır salqın edi, sonda da terley baslaǵan Erkinbay ústindegi jipek shapanın sheship, janına qoydı. Soń tilge kirdi.

-Dándi óziń aytqan tamannan ákelgen maqul. Ol tamanlarda biyday jawınnıń suwın iship kele boladı. Biraq jazda kárwan tartıw

mashaqatı bar. Suw jolı menen kelgende qalay bolar eken? -Bunı oylamappan. Qaysısı tez keler eken?

Erkinbay taǵı oyǵa shúmdi. Shaması, qıyalında jol qashıqlıǵın, túyeniń bir kúnde qansha jol basatuǵınlıǵın, kemeniń qansha shaqırım júzetuǵınlıǵın esaplap atırǵan bolsa kerek.

-Suw jolı abzalıraq kórinedi,-dedi aqırında. Báribir Qazalıǵa deyin júk otarba menen keltiriledi. Berjaǵına Aral teńizi menen

211

júzgen kemeler úsh kúnde Toǵız tórege kelip tireledi. Ol jerden

Shımbayǵa deyin túyege bir-eki kúnlik jol.

-Onda Qazalıdan berjaǵına suw jolı qolay,- deysiz ǵoy.

-Solay,-dedi burınǵı arbakesh isenimli túrde.

-Qazan menen Orınborda tamır – tanıslarıń bardur?

-Tabıladı. Biraq «há» degende júzlegen túyege júk bolatuǵın dándi

bazardan alıw qıyındur. Baha kóterilip ketip, ol jaqtıń jergilikli xalqı narazı bolar?

-Ol tamanı da bar, álbette.

-Sol ushın kótere alatuǵın jerdi gózlegen maqul.

- Jaǵısta keme keliwin kóp kútiwge tuwra kelmes pe eken? -Ol jaǵın «pálen» dep anıq aytıw qıyın. Bul tamannan júk alıp

barǵan kemege tap kelseń quba-qup. Asqar inim, óziń bileseń, bul iste kóp nársege táwekel qılıw dárkar boladı. «Táwekelshiden quday da qorqadı», desedi.

-Durıs aytasız. Sawdanıń ózi táwekeldiń isi. Máseleniń taǵı bir jaǵı bar. «Dán ákelemen» dep atlanǵan soń pulıń mol bolmaǵı

kerek. Uzaq jol, qáwip-qáter, degendey. Pul menen kóp nárseler sheshiledi. Aytıptı,- desedi: «Zer menen aq dáwdiń kózin oyarsań», dep. Biziń sarmayamızǵa sháhárdegi seksennen zıyat dúkanlardı toltırıp turǵan tawarlar satıp alınǵan. Qoldaǵısı táwekel etiwge kemlik qıla ma? –

dep qorqaman.

Erkinbay neshinshi mártebe saqalın tutamlap oyǵa shúmdi. Soń sóyley basladı.

-Esitiwimshe Shımbay, Tallıq, Besjap bolısları pristopqa barıp arız qılıptı. Aytıptı: kórip otırsız, qatarına úsh-tórt jıl dáryada suw kem, báhárde jap-salmalarımız tańqıyıp kewip jatadı, xalıq ash, ne qılmaq kerek? Úlken nachalikke jetkiziń, tezirek bir ilajın kórmeseńiz xalıq ashlıqtan qırılıp ketedi, bolmasa qozǵalań kóteredi.

-Ol ne depti?

-Ol – baylarıńız Reseyge barıp dán alıp kelsin. Orıs – alman urısı ketip atırǵanına qaramastan dán barshılıq,-depti. Shoraxan bolısları Tashkent arqalı ×arjawǵa deyin otarba menen dán ákelip turǵan kórinedi.

-Ol jaǵınan keltirse de bolar ekendaǵı?

-Bolıwın boladı. Biraq Qazalı tamanınan suw jolı jaqınıraq.

-Qárejet máselesinde uezd pristavı heshteńe demep pe?

-Xorezmde, Úrgenish degen jerde báńki degen qarızǵa pul beretuǵın

jer bar eken. «Sonnan baylarıńız pul alsın», degen kórinedi.

Xalmuratbay paxta zawıtları ushın paxta satıp alıwǵa báńkiden pul alıptı, dep aytısıp júripti.

__________________

*Otarba-paravoz.

-Onda erteń-aq Xalmurat bay menen sóylesip, puldı qalay alǵanın sora.

Erteńine Erkinbay sháhárdiń arqa tárepinde, Kegeyliniń boyında jaylasqan Xalmurattıń paxta zawıtınıń dárwazasına keldi. Bay onı zawıtta otıratuǵın esapshısına siltep:-báńkiden qarız alıw jolın

sol biledi,- degen edi.

Dárwazanıń ústine Erkinbay tanımaytuǵın orıs háribi menen

úlken etip jazılǵan. Ishke kirip kiyatırǵan qarawıldan sorap edi, ol tap yadlap alǵanday:- Xalmurat baydıń paxta zawıtı,- dep zańqıldadı.

Kishkene ǵana bólmeniń tórinde, ústine aǵashtan islengen shot qoyılǵan bálent xantaqtanıń arjaǵındaǵı kúrside shalqayıp otırǵan tatar esapshı «ne xızmet» degendey Erkinbayǵa tigildi. Ol kelgendegi jumısın aytıp edi, esapshı, múlk, kredit, aylanıs degenge usaǵan Erkinbayǵa túsiniksiz sózlerdi yarım tatarshalap ejeley ketti.

-Ábiy tamır,-dedi sawda isinde adam menen til tabısıp sóylesiw

ádisin meńgergen Erkinbay. Men qay jerge, kimge barayın, sonı ayt, al kreditińe túsinbedim...

-Pristavtıń báshirine bar,-dedi Erkinbaydan tezirek qutılǵısı

kelgen esapshı. Bankten kredit almaqshıman, de ózi túsinedi. Shay pulı beriwdi umıtpasań qaǵazlardı tez jazıp beredi.

-Bereket tap, Ábiy,-dedi Erkinbay quwanıp. Áwelden solay demeyseń be, meni «kredit» dep qıynaǵansha.

Esapshınıń aldınan shıǵıp, «zawıtı qáytip isleydi eken, tusınan talay ótsem de, dárwazasınan kirip shıqqan adamlar menen aspanǵa moyın sozıp, zońqıyıp turǵan morısınan basqa heshteńesin kórmedim-

ǵoy», degen oy menen Erkinbay átirapqa kóz juwırttı.

Bir shette taw-taw úyilgen paxtalar, adamlar paxtanı jayıwshaǵa salıp arqalap, ashıq turǵan bir esikke kirip ketip atır, bir tamanda

úyilgen shigitler jatırıptı. Tóbesinen shań burqırap shıǵıp turǵan páskeltek imarattan erkekler paxtanı qushaqlap kelip, taylap, jip penen shırmap baylap, taqtaylap jıynamaqta.

Sonıń arasında dárwazadan túye jegilgen bir neshe arbalar kirip keldi. Erkekler arbalarǵa tay paxtalardı tiyewge kiristi. Ústine qara shekpen kiygen murtlash kisi, qolı menen nusqap, jumıs buyırıp turıptı.

-Paxtalardı arba menen qayda aparasız?

Erkinbaydıń bul sawalın murtlash kisi ersi kórse kerek, tańlanǵan pishinde bir qarap qoyıp:

-Jaǵısqadaǵı, basqa qayaqqa?

Kegeyliniń jaǵısında ushan kemelerge tay paxtalardı júklep atırǵanın kórip júrgen Erkinbay sawalınıń orınsız berilgenin

sezdi, soń qolın bir siltep, óz jolına ketti.

__________________

*báńki-bank degeni.

Pristavtıń báshiri kóp eglemedi, Asqar baydıń isenimli adamı ekenligin sorap anıqladı, jıllıq sarmayası, múlkiniń narqın shamalap bildi, soń bir paraq qaǵazdı toltırıp, mór bastı. Esapshı

Ábiydiń aytqan sózleri yadına túsken Erkinbay kisesine qol salıp, qaǵaz pullar shıǵardı, birin ishinen suwırıp alıp báshirge usındı.

-Shay ishersiz...

-Alla zıyat qılsın,-dedi puldı alǵan báshir. Soń dawamladı:

-Endi Úrgenishtegi Rus-Aziya bankine barıp, usı qaǵazdı kórsetesiz, bank sizge qarız beredi.

-Basqa qaǵaz dárkar emes pe?

-Joq, kerek emes,-dedi báshir isenimli túrde. Asqar baydıń qansha

múlki barın sháhárde kópshilik biledi.

Erkinbay Xiywaǵa baratuǵın kemege otırıwǵa dáti shıdamay, bir saparı

Buxaraǵa baraman dep, ómiri kemede ótip kete jazlaǵanlıǵın umıtpaǵan edi, Úrgenishke atlı ketti. On-onbes kúnde jumısın pitirip, Shımbayǵa kewilli qayttı. Sondaǵı alıp qaytqanı bir paraq qaǵaz edi.

-Usı bir bet qaǵazǵa ma? Asqar Erkinbaydıń qolındaǵı qaǵazǵa isenimsizlik penen qaradı.

-Úrgenishtegi orıs tóre sonday dep ayttı. Durıs, ol qaraqalpaqsha bilmes eken, shaması. Dilmash túsindirdi.

-Meyli, oǵan da turamız. Jaz bolsa awıp baratır. Jolǵa atlanbaq kerek. Qasıńa kimdi alasań?

«Jolǵa shıqsań joldasıńdı tawıp shıq!» degen emes pe?

-Orıssha biletuǵın adam bolsa maqul bolar edi. Qalay degende de men sol tilde emin-erkin tillese almaymandaǵı.

-Qáne, sorastırıp kóreyikshi.

-Onıń ústine jas jigit bolsa, ayaǵı jeńil, jumsawǵa qayım...

-Sháhárdegi ármen menen orıslarǵa jallanıp júrgen jigitlerden

birin tabarmız,-dedi Asqar.

Kóp ótpey onday jigit tabıla ketti. Shımbay bolısına qaraslı qıpshaq awılında Áwez degen kisiniń balası orıslarǵa jallanıp júrip, Shoraxan tamanlarǵa barıp talap islegen eken. Ol tamanda qıtshılıq bolıp, jumıs tabılmay qalıptı da, awılına qaytıp kelipti.

-Orıssha bileseń be?

Aldına kirgen uzın boylı, atjaqlı, shashı ádewir ósken, qol-ayaǵı mıqlı, bir kórgennen-aq «azamat jigit boladı-aw» degen isenim oyatatuǵın jigitke Erkinbaydıń bergen dáslepki sawalı sol boldı.

-Ne desem eken?-dedi jigit saldamlı túrde. Orısshanı jetik bilemen,-dep ayta almayman. Eger jetik biletuǵın adam izleseńiz Ásen dilmash bar.

-Orıs ishine barsaq ayaq jolıńdı tawıp júrgendey, tillese alǵanday shamań bar ma?

-Onı eplesem kerek,-dedi jigit isenim menen.

-Xat tanıwıń qalay?

214

-Anıǵın aytayın ba?

-Álbette, -dedi Erkinbay.

-Aqsaqal, anıǵın aytatuǵın bolsam házirinshe oqıǵan oqıwım joq, ákem kámbaǵal diyxan, medresede oqımadım, molladan ashqan sawatım bar, orıssha háripti de tanıyman.

-Háy bala, onda mollaman,- dey berseshi,-dedi paxta zawıttıń dárwazasındaǵı jazıwdı oqıy almay qarawıldan soraǵanı yadına túsken

Erkinbay. Meyli, bizge sol sawatıńnıń ózi jetedi. Endi gápimdi

tıńla. Meniń menen Orınborǵa barıwǵa qalay qaraysań? Maǵan ózińdey til biletuǵın, tirishe joldas kerek bolıp turǵanı.

-Haqı tólene me?

-Álbette, barıwıń keliwińdegi ǵárejet penen jol azıǵıń bizden boladı. Kelgen soń xızmet haqıńdı beremiz.

-Meyli, barǵanım bolsın. Qashan ketemiz?

-Tez kúnde. Úyiń qay jerde?

-Qarakóldıń qublası, Erejep aǵabiydıń shárderesiniń diywalı biziń awıldan kórinip turadı. Qıpshaqlar awılı.

- Maqul, onda,-dedi Erkinbay. Úyińe qaytıp, jolǵa tayarlıq kór, ata-anańnıń ırzalıǵın al.

Kóp ótpey úsh atlı jolǵa shıqtı. Úshinshisi «Toǵız tóre»ge deyin

Erkinbay menen atqoshısın, onıń atı Qasım eken, gúzetip salǵan soń atlardı alıp qaytatuǵın xızmetker bolıp, ol teńiz jaǵısına barǵansha qaytarsınǵı joldı uwayımlap kiyatırǵanı málim boldı.

Jol kóllerdi aralap ótetuǵın edi. Sońǵı jıllardaǵı suwsızlıqtan suwı azayıp, balıǵı kemip ketkenlikten el siyrek, anda-sanda ǵana bir-eki úy bolıp kól boyına qonǵan balıqshılar menen awshılar mákanı gezlespese, kún boyı júrip otırıp tiri jan gezlestiriw qıyın. Teńizdegi, «Toǵız tóre» jaǵısına júk aparatuǵınkárwanǵa gezlesseń baxtıń kúlgeni, joldıń alıslıǵı, demeseń qáwip-qáterden awlaǵıraq

bolasań. Nawqaraǵay qamıslar arasında jolbarıslar mákanlaydı, degen qáweset júredi. Bunday qáweset sózdi Erkinbay menen Qasımdı gúzetip kiyatırǵan jigit te esitken, álbette. Sol ushın qáweterlenip, júregi

suwlap kiyatırǵanı.

Toǵaylardı mákan etken qaraqshılar da bar, desedi. Olardan qorqpasa hám boladı. Sebebi saparǵa atlanǵanlardıń jol azıǵı menen azıkem pulınan basqa, pulǵa júredi, dep isenilgen, Erkinbaydıń saparǵa shıqqanda kiyetuǵın, eki qat bózdiń ishine túye júni salıp sırılǵan shapanınıń qoyın qaltasındaǵı saqtıyan hámiyanda saqlawlı Rus-

Aziya bankinen alınǵan qaǵaz bar.

Álbette, pisetinde mal-dúnyası bar adamlardıń alıs saparǵa shıqsa pinhamı alıp júretuǵın bir nársesinen Erkinbay da qurı alaqan

emes. Keshe keshqurın Asqar shaqırıp alıp, uwısına salǵan, kórgen kózdiń jawın alıp, ózine shayda qılıp qoyatuǵın, insan zatı esin

215

tanıǵalı kóbirek toplaw ushın janın da ayamay kiyatırǵan sol nárseniń atı altın edi.

Asqar bergen tillalar Erkinbaydıń ayaǵındaǵı adam qızıqqanday sıyqı joq, biraq kiyse bolatuǵın sherim etiginiń ultanına jaylastırılıp, astına bekkem sherim qaǵılǵan edi. Sergek hám saq,

erjúrek adam belindegi polat pıshaǵın ómirine qáwip tuwǵanda ǵana qolǵa alıp, jawǵa silteytuǵını kibi, tillalar da sońǵı shara sıpatında sarplanıwı dárkar boldı.

«Toǵız tóre» jaǵısında birneshe onlaǵan páskeltek, iyt arqa úyler bolıp, olardıń barlıǵı derlik qamıstan tiklenip, ılay menen

sıbalǵan, jergilikli xalıq bunday úyler salıwdı ural kazaklarınan

úyrengen bolsa kerek, bir-birine jaqın salınǵan eken. Elat ámiwdáryanıń Aral teńizine quyıp turatuǵın bir tarmaǵı jaǵasına jaylasqan, alısta kók-kómbek bolıp tolqınlap jatırǵan kóp suw teńiz bolsa kerek, tap bálentte turǵanday bolıp kórinedi. Jaǵısta

órlik aǵashlarına jelqomlar bekkem etip baylanǵan úlken keme turıptı. Onıń átirapında bir neshe adamlar qıbırlap júripti.

Atlardı Shımbayǵa alıp qaytatuǵın jigittiń baxtı bar eken, bir neshe túyege júk tiyegen kishigirim kárwan elattan shıǵıp baratırǵan edi. Xızmetker olardı quwıp jetip alsa, álbette quwıp

jetedi, júgi bar kárwan aqırın qozǵalatuǵını hámmege belgili-ǵoy, qaytarsınǵı jolı biyqáterirek boladı.

Jaǵısta bir neshe kún irkiliwge tuwra keldi. Teńizge shıǵatuǵın keme iyesi bolǵan orıs kisi imkanı bolǵanınsha júkti kóbirek alıwdı oylaydı eken. Bir neshe kúnnen soń júgi pitken kemeniń bálet morısınan tútin burqırap, kemege par menen júretuǵın úskene ornatılǵan edi, ornınan qozǵaldı. Onısız da teńizge quyılatuǵın tereń ózektiń aǵısı kemeni alısta kórinip turǵan shalqar suw taman ıǵızdı. Páskeltek úyler kóp ótpey kózden tasalanıp, kórinbey qaldı.

Erkinbay menen Qasım kemeniń ernegindegi tosqın aǵashqa asılıp, teńizdi tamashalar edi, ashıq teńizge shıqqan keme jelqomların kóterdi. Tolqınlar da kúsheyip hám úlkeyip bara berdi. Úydey-úydey keletuǵın tolqın kemeni kóterip taslaǵanda Erkinbaydıń júregi

awzına kelip qalǵanday bolıp, biytaqatlandı. Kemeniń orta tusındaǵı keń jerge jatıp alǵan Erkinbay ózin ádewir jaqsı sezdi. Qarasa

ózge jolawshılar da solay etipti. Shaması, olardıń da birazınıń

bası aylansa kerek. Teńizge birinshi shıqqanda sonday boladı,-dedi jelqomnıń jipleriniń birin tartıp, birin bosatıp, zır juwırıp

júrgen, kemeshi jigit, ele úyrenip ketesizler...

-Qansha waqıt júzemiz,-dedi bir jolawshı hálsiz dawıs penen. -Samalın berse eki-úsh kún, bolmasa háptege sozıladı. Keme Qazalı

jaǵısına jetemen degenshe uzaq júzdi. Neshe kún júzgeni

Erkinbaydıń yadında qalmadı. Keme iyesine kirey pulın tólep, kemeden túskende ayaq astında jer teńselip turǵanday sezile berdi.

216

Qazalıda ot arbaǵa otırıp, bir neshe kún degende diydilegen jeri

Orınborǵa barıp jetti.

27

Úsh tanap jerdegi júwerini qol serpe menen bir neshe kúnde suwǵarıp úlgergen Berkinbaydıń qalǵan jerine diyxanshılıq egilmey qaldı. Onı súriwge ógiz qos kerek, qosqa balaların jegiwge suw ishpegen jer qattılıq etip, súriwge imkan bolmadı. Nábada ol jerdi qol menen awdarıp-aq másh yamasa tarı egiw múmkin edi, biraq suw qalay boladı?- degen sawaldı sheshiw múshkil boldı. Sebebi, qol serppeni kúni-túni tınbay isletkenniń ózinde hám qaqsap atırǵan atızlardı suwǵa

qandırıw qıyın edi, onıń ústine qaptıń túbinde qalǵan bir neshe qosıwıs tarı menen, qabaqtaǵı bir qısım máshten basqa tuqım joq, alıw ushın pul da qalmaǵan.

Qol serppeden awısqan jigitler mańlayday taqır bir tanap jerdi birneshe kún degende awdarıp shıqtı. Bir tanaptı suwǵarıp, tapqa keltirgenshe egis waqtı ótip ketedi, dep gúmanlanǵan diyxan másh penen tarını da jetkeninshe shashıp, suwǵarıp úlgerdi. Kóp ótpey másh penen az ǵana lobiya, tarı siyreklew bolsa da kógerip shıqtı.

1915 jıldıń jazı ıssı kelip, tamız benen saratanda suw ishpegen daqıllardı áptap kúydirip jiberdi. Tórt ulı menen Berkinbaydıń qol serppeni bir zamatqa da tındırmaǵanı sebepli ǵana úsh tanap

júweri aman qaldı. Azǵana jerdegi tarı menen másh te dánge otırdı. Saǵadan barǵan aqaba suw menen jer suwǵarılıp diyxanshılıq

egetuǵınqaraqalpaq awılları ashıǵa basladı. Shıǵırı barlar da bir neshe tanap jerden artıq diyxanshılıq ege almadı.

Kól jaǵalaǵan balıqshılar onshelli ashıqpaǵan bolsa da, suw azlıǵınan balıq az shıǵatuǵın edi, soǵan qaramastan Shımbay bazarında hár dayım bolatuǵın balıq, sháhár xalqınıń ashtan qırılmawına sep bolıp turdı.

Dán bazarında bir batpan dánniń bahası bir shırwanǵa deyin kóterildi. Diyxanda derlik dán qalmaǵan, báhárde egilgen azı-kem dán daqılları ele pispegen, erterekte satıp alıp, saqlap otırǵan Xalmurat bay, Shınıqul bay, Palwaniyaz biydiń balalarınıń qolında ǵana dán bar, olar da nırqtı tómen túsirmew ushın dándi bazarǵa azazdan, batpanlap shıǵarıp turǵan edi.

Asqardıń ambarxanasında jıynalǵan dánniń ele murtı buzılmadı.

Oǵan Erkinbay jónep ketpesten burın Asqar menen ekewiniń ortasında bolıp ótken mınanday gúrriń sebep boldı.

-Bıyılǵı gúz jaman kelejaq, shaması, suw kemislikten jıldaǵı egiletuǵın daqıllardıń yarımı da egilmey qaldı. Sol ushın imkanı bolǵansha dándi kóbirek al. Ambarxanadaǵı dándi bazarǵa shıǵarsaq, ol Shımbay xalqı ushın dáryaǵa taqan shayǵan qurlı bolmay qala ma, dep qorqaman,-dedi Asqar.

217

-Aytqanıń durıs,-degen edi Erkinbay. Házir jaz, kún ıssı, ań-qus bar, seyisxanaǵa uyalaǵan kepterdiń máyegin terip jese de xalıq jan saqlaydı. Gúz benen qıstı ótkizip, báhárge jetip alıw qıyın. Ashlıq apatı kelse, ilayım onıń jolı armaǵan, qısı menen báhári awır boladı. Dándi bazarǵa shıǵarıp sol payıtta satqan maqul.

Asqar házirinshe bazarǵa dán shıǵarmadı.

«Apatshılıq bir ózi júrmeydi», degendey jazı menengi suwsızlıǵı azday miyzan ayı ótip qazan kirgende bir aqsham birden salqın tústi. Aspanda keshqurın iyin tiresken bultlardı julqınıp esken samallar álleqaylarǵa aydap alıp ketti. Berkinbay shekpenin iynine taslap, túnde tısqarıǵa shıǵıp edi, salqın hawadan eti túrshigip ketti. Hawanıń ıńǵayı jaman, tańda qıraw túsip shıqpaǵay da, jawın jawa qoyǵanda bir sári edi, ishkeri kirip, ornına jattı, biraq kózlerine

uyqı kelmedi. Diyxanshılıq qılıp, kózi aǵarǵan kekse diyxan aqsham samalsız, tımıq bolsa shóplerge shıq túsetuǵınlıǵın, eger kún salqın bolsa shıqlardıń appaq qırawǵa aylanatuǵınlıǵın talay mártebe kórgen edi. «Júwerilerdiń aldı endi pisiwge qaradı, izi balıq kóz boldı. Bir neshe jan awız ashıp otırǵan daqıl sol júweri. Onı suwıq urıp ketse ne boladı» degen qorǵasınday awır oylar tınıshın aldı.

Erte gúz quyashı álemdi jaqtırtıp, Berkinbaydıń bas ushına nurlar túskende awır oylardan talıqqan sanasın uyqı iyelep alǵan diyxan oyanıp ketti. Denesin biylep, ornınan turdı, shekpenin jamılıp, tısqarıǵa shıqtı.

Salma boyındaǵı suwsızlıqtan quwrap bolǵan, bul jerge qol serppeniń suwı jetpegen edi, sóytip jerge tóselip atırǵan aq tereklerdiń japıraǵınıń ústi beti ádettegiden aǵıraq bolıp

kórindi. Gúmanlanǵan Berkinbay sál eńkeyip, japıraqlarǵa alaqanın bastı. Íssı denege muz tiygizgen kibi, salqınlıq alaqanınan kóterilip, miyine jetti.

«Qıraw túsipti!»

Qorqınıshlı oydan teńselip ketken diyxan úyinen qırıq-eliw adım qashıqlıqtaǵı júweri atızǵa qaradı. Tómengi japraqları quwray baslaǵan júweriler álle qanday oylardan muńayıp, basları sál-pál iyilgen kibi tuyıldı.

Berkinbay jedel adımlap, atız basına kelgende kózine túsken kórinisten eseńkirep qaldı. Keshe ǵana kók-kómbek balıp qulpırıp turǵan másh shırmawıqları qarayıp ketken, endi dánley baslaǵan azǵana tarı jıǵılıp, jerge jabısıp jatır. Atızǵa kelgen salma erneginde

quyash nurlarında shiyshe sınıǵınday jıltıraǵan muzlar kózdi qamastıradı.

«Urıp ketipti! Daqıldı suwıq urıptı! Aqsham qıraw túsken!

Aqıraptan burın ya! Bes qonaq daqıldı jalpaytıptı». 218

Ayaq-qolınıń dimarı qurıǵan Berkinbay júweri atızdıń sheline otıra ketti. Misli álemde hesh bir qayǵılı waqıya bolmaǵanday gúz quyashı shıǵıs tamannan jarqırap shıǵıp keler edi.

Átiraptı, tábiyat gózzallıǵın, álemniń barlıǵın qaplap alıp, endi quyash nurlarında tawlanıp, kózdi shaǵılıstıratuǵıntańǵı qırawdı, salmadaǵı almastay taza, nur shashıp turǵan muz sınıqları, qullası

óziniń kewlin qaldırıp, úmitin pushqa shıǵarǵan pútkil dúnyadan júz burmaqshı kibi Berkinbaydıń túksiygen qalıń qabaqları astındaǵı kózleri jumılǵan edi.

«Qazan ayında urdı! Aqırepke deyin shıdamadı ya! Júweri pisken,

tarı dánlegen, másh sobıqlaǵan bolar edi! Áh, áttegene-ay! Háy, qudayım!

Bizge qastıńdı tige bergendey ne gúnamız bar edi?» Berkinbaydıń

úzik-julıq gúbirlilerine qulaq asqan adam usınday sózlerdi esitken bolar ma edi, kim bilsin? Biraq oǵan qulaq asqanday heshkim joq, tábiyattıń máńgi ózgermes, hár dayım qaytalanıp turatuǵın nızamları biyshara diyxannıń ústinen kúlgen kibi, kem-kemnen bálentlep baratırǵan quyash astında átirap gózzallanıp bara berdi.

Tikózek awılınıń adamları, Seyilxannıń jarımjan ulınan

basqalardıń hámmesi sáske payıtqa shekem tik ayaǵınan turdı. Kópshilik suwsızlıq sebep daqıl ege almaǵan bolsa da, birazlar Berkinbay uqsap qolserppe qurıp, bir qıytaq, yarım qıytaq jerge júweri, másh penen lobiya, geshir, tarı, palawqabaq penen asqabaq ekken edi. Tańda túsken qıraw geshirden basqasınıń barlıǵın urıp ketti. Birli-yarım

diyxannıń ǵana júwerileri pisip úlgerdi, Berkinbaydiki usap kóklew qalǵanlar, yamasa dánlemey-aq suwıq urǵanlar barshılıq edi.

Tikózekliler awıl aqsaqalınıń aldına jıyılıp bardı. Apatshılıq qońsı awıllardı, pútkil Shımbay uezdiniń hesh bir

awılın shetlep ótpegen, hámme atızlarda dán kók qalǵanlıǵı málim boldı.

Aqsaqallar jıyılıp bolıslarǵa, bolıslar jıyılıp uezd pristavına keldi. Bul dógerektegi eń úlken dárgay sol jer edi.

Bolıslardıń ne jumıs penen kelgenin tıńlap, báshir olardıń barlıǵınıń aytajaǵınıń bir nárse ekenligin bilip aldı da, pristavka bolıslar atınan bir-ekewiniń kiretuǵın ayttı, Besjap bolısı Palwan menen Shımbay bolısı Pirman kiretuǵın boldı.

-Zdrasti! -Zdrasti!

Báshirge erip, uzınlı-kelteli eki adam izli-izinen kirip kelgende ústine kók mawıtı jabılǵan uzın stoldıń arjaǵında kúrside otırǵan adam aldına jayıp qoyılǵan qandaydur qaǵazǵa kóz qırın salıp otırar edi. Tik jaǵalı mawıtı kamzolınıń iyinlerine, bolıslar

orıs tórelerdiń barlıǵınıń birdey kiyigenine qarap, hámmesiniń dárejesi birdey shıǵar, dep oylaytuǵın edi, altınday sarı jipek

219