Kenesbay Karimov - Aqqapshıq

«Aǵabiy» atlı eki kitaptan ibarat tariyxıy romannıń dawamı bolǵan «Aqqapshıq» romanında XX ásirdiń dáslepki jıllarında qaraqalpaq xalqı basınan keshirgen awır waqıyalar, asharshılıq, qámbaǵallıq, azatlıq ushın gúres, xalıqtıń ishinen shıqqan azamatlardıń unamlı háreketleri óz sáwleleniwin tapqan. Sonıń menen birge avtordıń óz kitabında ótken ásirde qaraqalpaqlardıń

úrp-ádetleri, mádeniyatı, sóylew tili, kiygen kiyimlerin súwretlewde biraz miynet qılǵanlıǵı kózge taslanıp turadı.

Recenzentler: A.AQNAZAROV

A.ÁBDIEV

2

1.

—Joǵal, kózime kórinbe!

Mańlayına urǵanday bolıp esitilgen sózden keyin jigit eseńkirep qaldı, názik denesi kúshli dawılǵa tótepki bere almaǵan jas nálshe kibi iyildi. Kóziniń aldı qarańǵılastı. Qolındaǵı sebetti

dúkannıń edenine qoydı. Esikten túsken jaqtı sebettegi nabat bólegin jaqtırtıp, ájayıp reńler payda etip tawlanǵanınabiypárwa baqtı.

—Saǵan aytaman, nege ketpeyseń?

Sebetti qoyǵan jigit qáddin tikledi. Qarsı aldında dúkan iyesi, qant-nabat, halwa satıp bayıǵan, Shımbay sháhárine belgili baqqal qabaqları ashıwdan túksiyip, kózlerinen ot shashıp turar edi.

Qazannıń kúyesindey qap-qara júzine qan tewip, qızarıp ketipti. Duwqat shapanınıń belinen baylaǵan mádeli belbewiniń ushı dizesine túsip, ózi kelte boyın burınǵıdan da keltertip kórsetedi.

Orta boylı, basına alatpa bóz taqıya, ústine boyalǵan bóz kóylek kiyip, belin buwǵan, murtı tap berip kiyatırǵan jigittiń tamırındaǵı qızıw qanı qaynap, «lap» etip basına tepti, ele dúkart tiymegen túkleri tebendey shanshıldı, baqqalǵa uqsap onıń da kózlerinen

ǵázepli ushqınlar shashıradı, ol ushqınlar jalınǵa aylanǵanda edi, aldında turǵan bádbásher baqqaldı onıń janınday kórgen dúkanı menen birge kúydirip kúlge aylandırǵan bolar edi. Tilekke qarsı,

ǵázep ushqınları jalınǵa aylanbadı, al baqqal bolsa jumsaq bılǵarıdan tigilgen degdeli etigi menen jer tepsiner edi.

—Joǵalasań ba, ya ózim!.. Atańnıń...

Baqqaldıń sóginiwi jigittiń ǵázebin asırdı. Kókirek tusında payda bolǵan bir túyin kóterilip kelip tamaǵında irkilip qaldı. Kózi állenárselerdi izlep, baqqal dúkanınıń ishin sharladı, shaması pıshaq, qanjar yamasa qılısh, bolmasa ótkir tıyıq izledi. Belindegi belbewge qol juwırttı. Baqqaldıń baxtına belindegi pıshaǵı ornında joq bolıp shıqtı. Múyiz saplı, polat pıshaq dúkannıń enine qaray

kese tartılǵan bálent taxtay teksheniń ústinde, qol sozım jerde turǵan halwanıń janında jatar edi. Oń qolı múyiz dástege sozıldı. Baqqaldan keyis esitip turǵan jigit artıqmash kúsh iyesi bolmasa da qarataldıń shıbıǵınday iyilgish hám ábjil edi...

Arada kútilmegen waqıya bolmaǵanda kim bilsin ashkóz baqqal duwqat shapanın óziniń qara qanına boyap jerde jatqan bolar ma edi?

Jigittiń qolı endi pıshaq sabın uslaǵan payıtta dúkan esiginde báhaybat saya payda boldı da, izinen gúrkiregen juwan dawıs esitildi:

—Ha baqqal dos, dawısıń qattı shıqpaqta! Amanlıq pa?

Izinshe, sırttan túsken jarıqtı tosıp, bosaǵaǵa iri deneli, páskeltek dúkannıń pátigine «tóbem tiymesin» dep basın iygen halatta murtı hárriygen adam payda boldı. Ǵázeplengen eki jup kóz esikke qaratıldı.

3

—Mına haramzada,—dep gáp basladı birinshi bolıp ózine kelgen baqqal meniń dúnya-malımdı jurtqa tegin úlestirip atırǵanda qolınan usladım. Urını tutıp aldım,—desem boladı.

Qandaydur jınayatlı halattıń ústinen tústim-aw, dep oylaǵan hárrik murtlı kisiniń qatal júzinde kúlki álamatları payda bolıp, tez

joǵaldı. Ótkir názeri taxta ústindegi halwa janında turǵan pıshaqqa tústi de onı shaqqanlıq penen qolına alıp, artına jasırdı. Baqqaldan keyis esitken jigit dúkanǵa tosınnan kirip kelgen kisiden tartındı

ma, ya óziniń shaytanına hay berdi me, pıshaqqa sozılǵan qolın tartıp alǵan edi.

—He-e-e...dep, kózi menen dúkan ishin bir sholıp shıqqan hárrik murtlı kisi baqqalǵa tigildi. Arzıń bolsa ayta ber, qulaǵım sende baqqal dos!

—Mınaw jarımes meniń xızmetkerim, óziń kelmegende meni qolıńdaǵı pıshaq penen bawızlawdan da qaytpayjaq edi, quday aydap kele qaldıń ǵoy,—dedi múlayımsıp. Baǵanaǵı ashıwdan nıshan kórinbey qaldı, jayma-shuwaq gúz kúnindey tamıljıp sóyley basladı. Ata-babańnan gáp qalǵan ba, pashshap tóre «arıq maldı asırasań awzıbasıńdı may eter, ash adamdı asırasań, awzı-murnıńdı qan eter», dep durıs aytqan eken. Ákesi ólgende bala edi, asıradım, xızmet berdim, haq berdim, endi bolsa dúkanımdaǵı tawardı xalıqqa biypul tarqatar

emish. Kózim menen kórmegenimshe isenbedim. Al, búgin ústinen tústim...

Bir jetimge bir bólek halwa menen bir gelle nabattı...

—Bir ǵana túyir edi... Sınıq dawıs xızmetker jigitten shıqqan edi.

—Sen sóyleme!—dep baqqal jigitti jerkip tasladı.

Hárrik murtlı kisi azǵana oylandı. Kóz aldına sháhárdiń arqa tamanındaǵı pristav mákemesi janındaǵı qamaqxananıń qarańǵı

ójireleri elesledi. Soń jigitke tigildi. «Álbette, eger meniń qolımdaǵı múyiz saplı pıshaq jumsalǵanda edi, onda mına jigit qamaqxananıń

ızǵar ójireleriniń biriniń miymanı bolǵan bolar edi».

—Bul jigittiń atı kim, haslı qaydan boladı?—dedi hárrik murtlı kisi ádetine bola waqıyanıń uńqıl-shuńqılına deyin bilgisi kelip.

—Hey... Haslı pás bunıń, dep jigittiń janına tiyip sóyledi, rasın aytsam ákesiniń atı da yadımnan shıǵıptı, ólgenine biraz

boldı, este tura ma, sol. Al, óziniń atı Asqar, dep baqqal tar dúkannıń hawası awırlasıp ketkenlikten tershigen mańlayın duwqat shapanınıń jeńi menen sıpırıp.—Bunı qamaqqa alsań da bola beredi, qazınıń aldında ózim gúwalıq beremen, zatımdı kisige berip, talan-taraj qılǵanı kúndey ráwshan! Túrmede shirisin, bolmasa pristapqa óziń ayt!

Hárrik murtlı basın qasıp oylanıp qaldı. Ol Shımbay pristavınıń pashshabı bolıp, bazardaǵı tártipti qadaǵalaw ózine tapsırılǵan edi.

4

—Qáne, ne deyseń Qaraqul pashshap, dedi ádewir ózine kelip alǵan baqqal. Qorqpa, izinde bel buwıp turǵan, belsendi ámeńgeri joq! Sıyıńdı mennen alasań.

Pashshap hárriygen murtların bir-bir shıyırıp qoydı. Áhmiyetli islerdi sheshiwde murtın uslasa qazanday basındaǵı miyi islep kete me, qalay-qalay, áytewir qıyın-qıstawda qolı sál siyreklew bolsa da uzınlıǵı ádewir, ushı qulaqqa shamalap, al tómen qarap óskenleri awzına qawıp turǵan murtına sozılǵanın ózi de sezbey qalar edi.

Pashshaptıń qara mawıtıdan tigilip, qızıl mawıtı menen jiyeklengen, mańlayına mıstan quyılǵan búrkit súwreti qadalǵan bas kiyimi astındaǵı úlken bası isley basladı.

«Eger jigitti aparıp qoysam, sózsiz, mınaw aldımda turǵan bádbásher baqqaldan tórt-bes gúmis teńge óndirgen bolaman», dep oyladı ol. Bunday islerdi islep atırǵanı birinshi emes edi. Miyi taǵı isley basladı.

«Biraq, jigitke obal emes pe? Birneshe bólek halwası kemigen menen bul baqqal ashtan ólerme edi? Biraq teńgeler». Tıshqan ańlıǵan pıshıqtay Qaraquldıń júzine tigilip turǵan baqqaldı

quwandırǵanday edi, biraq ol ushqınlar tez ǵana sóndi. «Abırayıń tógiledi» dep sıbırladı miyiniń qaysı bir tamırında payda bolǵan dawıs. Bul dawısqa qulaq qoyıwǵa májbúr bolǵan pashshap baqqalǵa dedi:

—Basqa dáliliń, ya bolmasa jigitke qoyatuǵın ayıbıń bar ma?

—Jigittiń ayıbı kóp. Biraq qarız dápterdegidey etip, qaǵazǵa jazıp qoymasań qaysı biri yadta turadı. Sen aparıp qamay ber, ayıp ta, gúwa da tabıladı.

—Dáliliń jeterli emes, baqqal dos,—dedi aqırında pashshap. Bir biysharaǵa bir túyir nabat penen bir shaynam halwa berse ne bolıptı. Muǵdarın anıqla da xızmet haqısınan shegir.

Bul juwapqa pashshaptıń da, baqqaldıń da kewli tolmaǵanlıǵı attan anıq edi. Biri baqqal tamanınan para ushın alatuǵın bes-altı gúmisten qurı qol qalǵanına qıynalsa, ekinshisiniń kewlinde bul jigittiń moynına qanday da ayıp qoyıp, óziniń moynında turǵan birneshe aylıq haqısın bermey qoyıw,ústeme-ústek taǵı bir ǵárezli maqset bar edi, sonıń iske aspay qalǵanınan pushayman boldı.

Jigitti túrmege qamaw-qamamaw máselesi úzil-kesil jigittiń paydasına sheshilgen edi. Oǵan pashshap onshelli, mágar baqqal quraqım qıynalmadı. Bazardaǵı xızmet pashshapqa kóp bolmasa da úzliksiz dáramat alıp keler, bul jerdegi baqqallardan baslap, mal bazarına shekemgi jerde Qaraquldı hámme tanıytuǵın, ishley jek kórgenleri

de «pashshap aǵa», dep jampańlap turatuǵın, álbette birazlar «birer jamanlıq qılıp júrer, ne degen menen pristaptıń adamı-ǵoy», dep bunday húrmetti kózabaǵakórsetetuǵının Qaraqul biletuǵın, sebebi júdá bir aqılı kem adam emes, qaytama kópshiliktiń ózinen

5

seskenligine marapatlanıp, kewli ósip qalatuǵın edi. Endi onıń adıraq kózleri baqqal dúkanınıń edenine Asqar bul waqıyalar bolmasınan sál burınıraq alıp kelip qoyǵan qutıdaǵı sarı reńi menen ózine tartatuǵın nabatlarǵa suqlanıp tigildi.

—Nabat pa?—dedi iyegi menen qutını nusqap.

Jigitti qamatıp, onnan ańsat ǵana qutılıp, aldınan oylap qoyǵan yaman pıǵılı iske asa qoymaǵanına narazı bolıp turǵan baqqal.

—Nabat,—dedi kemsalıyqalaw etip, pás hawaz benen.

—Shıyrazı kók shaydı, ashshı etip demlep, mına nabattan salıp ishkende me, ne deyseń baqqal dos. Bul sózlerdi aytıp, artına qayrılǵan qolında múyiz saplı polat pıshaqtı ele uslap turǵanı yadına endi

túsken yańlı pıshaqtı taxtay tekshedegi halwa janına qoydı. Al, jigit bolsa únsiz turar, bolıp ótken waqıyalardan soń ele ózine kele almaǵan bolsa kerek, jıpılıqlaǵan kózleri gá pashshapqa, gá baqqalǵa qadalar edi.

Baqqal Qaraquldıń niyetin túsindi, shaması, qutıdaǵı nabattan eki qolınıń pánjesin toltırıp pashshapqa usındı.

Qaraqul sál eglenip qaldı, soń belindegi salbıraǵan qılıshın qolı menen ısırıp qoydı da kók mawıtıdan tigilgen, ózine jarasıp turǵan mundiriniń keń kiselerine nabattı jayladı.

—Saw bol, baqqal dos!—dep mánili kúlip qoydı.

—Pıshaq meniki edi, alsam bola ma? Esitilgen sınıq dawıs jigitten shıqtı.

—Pıshaǵıńdı al da joǵal!—dedi taǵı ashıwǵa mingen baqqal. Eger pashshap kelmegende mınaw pıshaq penen... Bul esikke keletuǵın joldı umıt endi, ekewimizdiń aramız ashıq, mine pashshap gúwa.

Jigit pıshaqtı alıp, esikten atılıp shıqtı.

Jabıq bazardıń baqqal dúkanları jaylasqan tamanı alakóleńke, bastırmanıń bir-biri menen tutasqan jeriniń tóbesinen keń-keń etip qaldırılǵan ashıq jerlerden kúnniń jaqtısı túsip turar,

«qarańǵı kóshe» dep at alǵanına qaramastan dúkanlardıń aldı jaqtılı bolıp, birew-birewdi anıq tanıǵanday jarıq, aqshamları ashıq dúkanlarǵa shıraqlar jaǵılatuǵın edi. Shaması átirapqa qarańǵı túse baslaǵan, ayırım esiklerden gúńgirt jarıqlar kórindi. Máddeshilerdiń:

—Álemni kim yarattı?

—Ya, quda, ya quda...

—Áwwaliy, áwwaliy, dep shawqımlasqan dawısları semip, bir qolın joqarıǵa—kókke qaratıp, bir qolın páske qaratıp, shır-gúbelek

aylanıp oyınǵa túsiwleri toqtaǵan, shaması olar baqqal dúkanlarınıń birine kirip pul tigip soqta oynamaqqa kirisken bolsa kerek, qullası

«qarańǵı kóshe»de birli-yarım keshikken bazarshıdan bólek adam kórinbedi. Jigit jedel qádemler taslap, dúkannan tez alıslawǵa tırıstı,

6

anasınıń: «Qaytarsın ananı-mınanı ákelerseń», dep zinharlaǵan tapsırmaları da yadınan kóterildi, úyine qaytıwǵa, ol jerde ózin kútip otırǵan anasına jetiwge umtıldı. Baqqaldan kórgen jónsiz xorlıǵın aytıp, qarańǵı dumanday jaysız oylar qaplap alǵan kókiregin bosatqısı keldi.

Bazar izde qaldı. Nanbaylar, qassaplar, otınshılar, kónshiler, bózshiler, móreshiler otıratuǵın tar hám dıǵırıǵı mol kóshelerdiń páskeltek etip ılaydan salınǵan, yamasa shópkerden tiklenip, ishisırtı topan ılay menen sıbalǵan úyleri arasınan ótip, arqaǵa qaray tartılǵan qasqa jolǵa shıqtı. Bul jol onı anasınıń otırǵan

awılına alıp barar edi.

Sháhárden shıǵıp, bir-eki shaqırım júrmey-aq gúzdiń qısqa kúni uyasına kirip, qarańǵı tústi. Hár dayım úyine qaytqanda «Ne ushın gúz kúnleri quyash tez batadı, batısqa eńkeydi boldı, quyashtıń qızarıp kók jiyekke batqanın kórip qalasań?» degenge usaǵan oylar qıyalına kelip, oǵan juwap izlep tabaman degenshe dayılarınıń awılındaǵı anası otırǵan úyge jetip kelgenin ańǵarmay qalatuǵın edi. Búgin

bolsa awır oylar jeteginde alǵa taslaǵan qádemi izge ketetuǵınday, ayaqlarına qorǵasın quyıp qoyǵanday, eńsesine bolsa kimdur eki batpan júkti artıp bolıp, «aldıǵa júr» dep iytermelep kiyatırǵanday halatta. Gellesinde bolsa bir sawal aylanadı: «Ne ushın?». Qálmen baqqal ne sebep bunday qıldı? Xızmeti unamadı ma? Ondayda jay-paraxat, «basqa dúkanǵa bara-ǵoy», dep aytpay ma? Ele de Qaraqul pashshaptıń kele qalǵanı ara tústi, bolmaǵanda múyiz saplı pıshaǵı menen Qálmenniń qampayǵan qarnın jarıp taslawǵa azǵana qalıp edi?

Áne, kúnshıǵıstan mıs tabaqtay bolıp qızarıp kóringen aydıń qızǵısh sáwlesinde dayıları bolǵan qıtay ruwınıń awılı kózge taslandı. Awıldıń iytlerin shabalandırıp úyine jetip kelgende anası ulın eki kózi tórt bolıp kútip otırǵan edi.

—Keldiń be? Bunshama kúttirmeseń Asqarjan? Sınıq dawısında kúttirgen ulına degen ókpe-giyne emes, al mehribanlıq, ananıń ulǵa degen mehribanlıq sezimleri bar edi.

—Keldim, apa. Jigittiń dawısı tunshıǵıp shıqtı. Baqqaldan kórgen xorlıǵı namısın keltirgen, jılap jiberiwge sál qalıp tur.

—Amanlıq pa? Sılayıń sınıq kórinedi. Ana sóylenip júrip, oshaqtaǵı qozǵa bir qamtım qurǵaq shóp taslap, úrledi. Tamızıq alısıp, átirapqa jaqtılıq tarattı. Alısqan otqa qurǵaq otın salınıp edi,

ot shalqıp jana basladı. Hayal asıwlı qazannan jarma quyıp, dasturxanǵa qoydı, soń kiyiz ústine otırǵan balasınıń júzine tigildi.

—Mınaw awızqabaqta qatıq bar, qálegenińshe óziń qatıp isherseń...

Asqar ózin basıp aldı. Tórdegi kiyizge otırıp, aǵash qasıq salınǵan aǵash tabaqtı aldına tartıp, awızqabaqtan qatıq quyıp, jarmanı

7

bılǵadı, qasıqtı awzına alıp barıp edi, Qálmen baqqaldıń

baqırayǵan ǵázepli kelbeti kóz aldında payda boldı. Ishteyi baylanıp, tabaqtı ısırıp qoydı.

Balasınıń hárbir háreketin baǵıp, qas-qabaǵına qarap otırǵan ana tınıshsızlandı. Aydınlı oramalın qayta orap, ústindegi ǵıjım maqpal kamzolınıń qarsı ilgegin ilip bolıp, taǵı sheshti.

Qısınǵanınan ba, ya ottıń sáwlesinen be jasına jetpey ájimler túse baslaǵan júzine qan oynap shıqtı.

—Asqarjan, saǵan shaması bir nárse bolǵan, ya birew kewlińe tiygen.

Rasın ayta ber balam, jábir kórgen bolsań kisige aytsań kewliń jeńillenedi, maǵan ayt, anańman-ǵoy,—dep qıyıldı.

—Qálmen baqqal...dep sóz baslawın baslasa da tamaǵına jas tıǵılǵan albırt jigit irkilip qaldı.

—Qálmen baqqal ne qıldı. Sókti me?

—Onnan beterin qıldı! Kózime kórinbe, joǵal, aramız ashıq. Xızmet haqıńnan da úmitińdi úz,—dedi.

—Qanday ayıp is qılaǵoyıp ediń?—dedi ana.

—Hesh qanday ayıp is qılmadım. Bazarda, ásirese baqqal dúkanlarınıń aldına anda-sanda jetim-jesir, miskin biysharalar kelip, qayır sorap, haqlap júredi. Sondaylardıń biriniń qasındaǵı tórt-besjaslardaǵı qızdıń:—«Aǵa, sadaqa qılıń, dáwletińiz assın!» degen sózinen kewlim iyip ketip, bir bólek nabat penen bir tislem halwa berip edim, sonı Qálmen baqqal kórip turǵan eken. Dúkanǵa kire sala kiylikti.

Múyiz saplı pıshaqqa qol sozǵanı jóninde awız ashpadı, anasınıń seskenip ketiwinen qorqtı.

2.

Qırq jasqa endi qádem qoyǵan, qız waqtındaǵı ajarın ele joǵalta qoymaǵan, gónetozlaw aydınlıdan haywanqas etip oralǵan oramaldan tógilip, jawırnın japqan burımları aralarındaǵı tem-tem shash

talasın kómirdiń ishindegi gúmis qıyqımı kibi aq aralaǵan uzın boylı, at jaqlı, qır murınlı qarapáreń kelinshektiń atı Náziypa bolıp, óziniń tórkin tamanı, qıtay ruwınıń bir awılında turatuǵın edi. Balasınıń qapashılıǵı jesir kelinshekke ótti, badam qabaqları astındaǵı qara kózleri jaslandı, onı balam kórmesin, kewli shógip júrer, degen oy menen aydınlı bas orawınıń salbırap turǵan ushın

tislegen bolıp, kózlerin sıpırdı, hár dayım kewlin ǵam-ǵubar shalǵan payıtlarda oramalınıń ushın tislep, juqalań láblerin qımıp

alatuǵın edi, bul saparı da solay isledi.

—Jarmańdı iship bolsań, jatıp demińdi ala-ǵoy,—dedi ǵamǵun dawıs penen. Qıyalları bolsa alıslarǵa sharıqlap, ótkendegi baxıtlı demlerdi yadına túsirdi.

8

...Qońsı awıldaǵı Sálmen menen birer otırıspaqta tanısqan edi.

Qıtaydıń shını kesesin uslaǵan qolınıń shunatay barmaǵı menen bir túyir aq qanttı qısıp uslap, jeńgesiniń qıstawı menen jigitler taman bir adım atqanda ústińgi ernine jigitlik nıshanı sıyaqlı tebendey shanshılıp shıǵıp kiyatırǵan murtına ele páki tiymegen, orta boylı qara kóz, qara qaslı jigitke qıyalı ketip, shay keseni buǵan ala kózleri súzilip baǵıp otırǵan eńgezerdey iri deneli jigitke emes, al Sálmenge usatqanın ózi de sezbey qalǵanday boldı. Anıǵında qızlarǵa shay usınǵan ala kóz jigit edi, kesesi ózine qaytpay, Sálmenge usınılǵanı shımbayına batıp arlanǵan jigit gá qızarıp, gá bozarıp, orınlı sóz aytıp qızdı qısındırıwǵa tili

qurǵırǵa quyılıp sóz kelmey, ashıwǵa buwlıqtı, shaması jigit aǵası

«merekeni buzıp júrmeysiz» dep támbisin berip kelgen bolsa kerek,

ızalanıp, ashıwı betine tepken jigit Sálmenge alarıp qarawdan arıǵa óte almadı. Sálmen bolsa shıraylı bir qızdıń ózine kese usınǵanına marapatlanǵanınan qızara bórtip bılay degen edi:

—Bárekella,Barshınjan,

Kótere nazǵa uqsaysız

Turala ǵazǵa uqsaysız, Iyilip kese usınǵan

Iybeli qızǵa uqsaysız,—dep dizerlep otırıp, Náziypa usınǵan keseni qos qollap alǵanı, kese menen qosıp qızdıń názik sawsaqların uslaǵan qolları uzaǵıraq eglenip qalǵanı házirgidey kóz aldına keldi. Sonda telmirip baqqan qara kózler ushırasıp, tilge túspegen sózlerden kóre kóbirek pinhamı sırlardı bir-birine bayan qılǵan

edi.

Sol saparı Náziypa jeńgesinen de, anasınan da qattı sózler esitti. «Eldiń awzın tıymaǵa elli qarı bóz kerek» degendey: «Pálensheniń qızı tartınbay, netpey, pálen otırıspaqta qońsı awıldaǵı Sálmenge ózi kózin súzipti»ge usaǵan gáp tarqalıp ketti. Durıs, ol payıtta da, házir de qız benen jigittiń kese alısıp, shay uzatıw otırıspaqları,

ilme-sultan juwap aytıslar ersi emes. Biraq Náziypaǵa kelgende jaǵday sál ózgesherek, sebebi ol qońsılas awıldaǵı qıpshaq jigitke atastırıp qoyılǵan, qalıń mal da tólengen, Qız on altı jasın toltırsa, uzatılıp ketiwi qalıp turǵan edi-dá!

Jigit aǵası Náziypanı qaraúyge qamap qoyıwdı sheshken edi. Azandaǵı shayhalqastan keyin hárkim óz jumısı menen hár jaqqa daǵıp ketpesinen burın ájaǵası qaraúydiń aǵash ergeneginiń zulpına attıń ayaǵına salatuǵın kisenniń qulpın ilip qulpırıp, giltti

kisesine salıp qoyatuǵın boldı. Qız qamawǵa túskennen baslap, Sálmendi, onıń ústińgi ernine tap berip shıǵıp kiyatırǵan murtı menen qoyıw

qara qasları astında bárqulla kúlip turatuǵın qara kózlerin kóz aldına elesletip, sonıń menen jubanatuǵın, qara úyde bir ózi emes,

9

janında sol jigit bar dep onıń menen sıbırlap ǵana pinhamı sóylesip, oǵan sır aytatuǵın bolıp aldı. Biraq Sálmen onıń

sorawlarına dım juwap bermeytuǵın, kóz aldında kózi kúlimlep ǵana tura beretuǵın edi.

Waqıt zımırap ótip, on altıǵa tolǵan Náziypa—uzatılatuǵın kún jaqınlasıp qalǵanda ǵana oylarınan arılıp, jaqında bolatuǵın toy,

ózi súymeytuǵın, hátte bir mártebe tillesip kórmegen jigitke uzatılatuǵının eslegende ózinen ózi shorshıp tústi. «Sonda qalay?

Sálmen ne boladı? Onnan nege xabar-atar joq. Tillespesekte kóz arqalı sóylespegen be edik? Ol kózi menen: «Seni jaqsı kóremen!», dep anıq aytpadı ma?

Kóp ótpey Sálmennen xabar keldi. Jolın qalay tapsa, solay tapsın, jası on eki-on úshke kelgen, adamlar ele náreste-ǵoy, dep onshelli eskermegeni menen kóp nárse biletuǵın qońsı qız állenárseni sorap kelgen bolıp, Náziypaǵa: «Sırtqa shıǵıp ket!», dep ımlaǵanın kóz aldına keltirgen Náziypa ishinen kúlip qoydı. Bále, tuyana qız edi, házir qay jerde kelin bolıp otır eken?—degen oylar qıyalın

shalǵıttı.

Sol saparı Sálmen: «Alıp qashaman, táwekelge bel bayladım. Qashan shıǵasań?», depti. Náziypanıń ishine ot túskendey boldı. Endi ne

qıladı? Úydegilerdiń hámmesi: ákesi menen sheshesi, aǵası menen jeńgesiniń ańlıǵanı Náziypa emes pe? Aǵın suw baylanǵan gúz ayları edi. Jeńgesi menen suw qabaq arqalap suwatqa suwǵa barǵanda ishine sıymay atırǵan sırın jeńgesine aytqan edi, onıń tóbe shashı tik turıp:—Appaq qız, onday sózdi tilińe alagórme, ájaǵań esitse meni óltiredi!—dep azarda-bezer boldı. Ójetligi tutqan Náziypa da qaytpadı.

—Ájaǵam seni óltirse, men ózimdi Kegeyligeataman!—dep óksidi.

Biyshara jeńgesi eki ottıń ortasında qalǵan edi.

—Erteń bir kún toyıń boladı. Bolajaq kúyew sın-sımbatı kelisken jigit...dep basıw aytajaq jeńgesin sóyletpedi.

—Ya Sálmen menen qashıp ketemen! Yamasa ólim...

—Qayaqtaǵını aytpa appaq—dep jeńgesi jılap jiberdi.

—Onda maǵan kómekles! Erteń aqsham úyden bildirmey shıǵarıp jiber. Jaqsılıǵıńdı óle-ólgenshe umıtpayman. Meni tiri qalsın

deseń...

Biyshara jeńgesi biykeshiniń qaytpasqara ójetligin biler edi.

«Ol Sálmen menen ketpesem ózimdi Kegeylige ataman dese atadı», dep oylasa kerek.

—Oylanıwǵa pursat ber, appaq qız,—degen dawısı zorǵa esitildi. Qońsı qız arqalı Sálmenge xabar jetkizgen Náziypa qashıwǵa

tayarlana berdi. Toyǵa dep tiktirgen kók kóylegin kiyip, ózine ara berip, keregeniń basına ornatqan aynaǵa qarap, aydınlısın jamılıp,

10

jalpaq túymesiniń qasın tamashalaydı, óz erkin hesh kimge bermew sheshimine bekingen qaraqalpaqtıń ójet qızı sonda on altı jasın toltırǵan edi. Aqırında wádeli kún kelip jetkende sál bolmasa qız benen jigittiń ármanı iske aspay qala jazladı. Jeńgesi menen ekewi samallaymız, dep tısqarıǵa shıǵa baslaǵanda bular: «uyqılap qaldı» dep oylaǵan segiz-toǵız jaslardaǵı úkesi kózin ashıp, bularǵa qosılıp shıǵajaq bolǵanına ne deyseń. Samallap qaytıp keliwge májbúr bolǵan jeńgesi menen biykesh ekinshi mártebe qaraúydiń ergenegin «sılt» ettirmey ashıp tısqarıǵa shıqqanda anası bayǵus bir jótelip qoydı. Qızdıń, qızdan beter jeńgesiniń júregi arqasına tartıp ketti. «Anam meniń ketip baratırǵanımdı biledi, shaması» dep oyladı qız. Ishinen sıbırlandı: «Keshir meni ana, júzińizdi tómen qaratatuǵın boldım, ilajım qansha?»...

Jeńgesi úyden júz qádem shıqpay-aq irkildi, arjaǵına qızdıń ózi ketti. Kóp ótpey alısıraqtan attıń pısqırǵanı hám dúbirlegen ayaq sesti esitildi. Qızdıń qashıp ketkeni tań aǵarǵanda bilindi. Onı birinshi bolıp jeńge xabarladı.

—Mańlayım, endi ne qılamız? Appaq qız qáne? Ornında joqǵoy...

—Ne deyseń? Há atańnıń, bul sennen kelgen bále... Óltiremen... Bul

Náziypanıń jigit aǵasınıń dawısı edi. Biraq bulardıń barlıǵın qız esitpedi, sońınan jeńgesi usaǵın túsirmey aytıp bergenlikten esine kelgen shıǵar.

Hár dayım qaraqalpaqlarda jer dawı menen jesir dawı qan tógispege shekem alıp baratuǵın, el menen eldi, awıl menen awıldı, ruw menen ruwdı pitispesdushpanlarǵa aylandırıp qoyatuǵın waqıya edi. Sálmen qashıp barıp dayıların panaladı, kóp ótpey ol jerde turaqlaw qıyınlıǵın ańǵarǵannan soń qırǵa, qazaq ishine ketti. El aǵaları Erejep aǵabiy ortaǵa túspegende Sırım biyge arqa bergen qıpshaqlar heshteńeden tayınbayjaq bolıp, hár qanday jamanlıqtıń basına barǵanday edi, biraq jaslıq pa, ya muhabbettiń qúdireti me, jaslar, ásirese, Náziypa onshelli qorqpadı. Hár saparı olardı birbirinen ayırıwı múmkinligi haqqında oylaǵanda:—Ózimdi Kegeylige taslayman,—dep sıbırlaytuǵın edi.

Ol payıtlarda Erejep aǵabiydiń abıroyı ósip turǵan waqıt bolsa kerek. Sırım biyge aytıptı: Jesirge tólengen qalıń maldı alıp qashqan jigit tólesin, sóytip olardı tınısh qoyıńlar! Bul sózdi esitkennen soń qıpshaqlar bulardı quwdalaǵandı qoydı. Bálki aǵabiydi sıylaǵandur yaki onıń ójetliginen aybınǵandur...

Náziypa Shımbaydıń shar bazarında Sálmendi qamshı menen jazalaǵanın kóz aldına keltirdi. Jigit jasawıl urǵan qamshınıń zarpınan denesi qarataldıń nartınday iyilse de hár bir soqqını qabaq shıtpay qarsı aldı. Biraq Náziypa tisin-tisine basıp, juqa

11

erinlerin qımıp, jılap jibermew ushın solay isledi, jigittiń jawırnına eńgezerdey jasawıl siltegen qamshı hawanı tilip ısqırıp hár kelip tiygende kózin jumıp qalatuǵın edi. Sálmen arıq-turaq, mıqlı bolmasa da jazalawǵa shıdadı, jelkesindegi qamshı ornı

jazılaman degenshe awırsınıp júrgenine qaramastan ol, ol ǵana emes Náziypa da sol payıtta ózlerin eń erkin, eń baxıtlı adamlarmız,

dep oylaǵan bolsa ájep emes. Iyinlerinen Qarataw kibi zil bolıp basqan erksizlik penen belgisizlik júgi alıp taslanǵan, olar endi qustay erkin, qustay azat edi. Onıń ústine: júzimizdi jerge qarattı, dep bulardan bet burǵan ata-anasınıń aldına bas iyip barıw da shárt emes, Erejep aǵabiy Sálmenniń alaqanına birneshe gúmis teńgeler saldı, ol bir shama waqıt ashlıq ne ekenin qıyallarına keltirmey kúlip-oynawına jetedi. Súyisken eki jasqa onnan zıyat ne kerek ózi?

—Sawda menen aylanısaman,—dedi Sálmen Náziypaǵa. Qálmen degen tanısım bar. Járdem beremen, dedi. Aldı burın sherik bolamız. Mınaw

pul biraz tawar alıwǵa jetedi. Izi bolsa kóre beremiz.

Olar sol jıllarda Shımbay sháháriniń shawqımlı kóshelerinde

ózlerin adımlap emes, al ushıp júrgendey sezinetuǵın edi. Sálmen dostı Qálmen menen «qarańǵı kóshe»niń bir basınan kishkene ǵana baqqal dúkanın ijaraǵa aldı. Alıs sháhárlerge barıp, tawar ákeliwge imkaniyatları bolmadı, sonlıqtan bay baqqallardan qant penen nabat, halwa menen shay alıp, ústine azǵana ústeme qoyıp satıwǵa kiristi. Hápte arasında tapqanlarıqazanların qaynatıwǵa zorǵa jetetuǵın

edi. Náziypa menen Sálmen tayarlanǵan azǵana awqattıń kóbiregin bir-birine jegiziw ushın háreket qılıp, kishi ǵana tas badıyanı bir-birine ısırıp atırıp, árman etiwden toqtamaydı. Sálmen kóz aldına kárwan ishinde óziniń júgi artılǵan túyelerdi elesletedi, sebet-sebet shiyrinliklerdi satıp, ózine ǵana tiyisli bolǵan baqqal dúkanın alıwdı árman etedi. Al, Náziypa sháhárdiń bir shetindegi sawdagerler menen ónermentlerdiń páskeltek úyleriniń biriniń biykesi bolıwdı, erine ul tuwıp beriwdi oyınan bir pursatqa da shıǵarmaydı.

Jesir kelinshek ótkenlerdi oylap gúrsindi. Bul payıtlarda qaraúydiń japsarında óz oyları menen gúresip atırǵan ulı Asqardıń kózine de uyqı kelmey atırǵan, ana menen ul biri ótmishti, biri keleshekte oylaw menen mashqul edi.

Ulı tuwılǵanda Sálmenniń qanday quwanǵanın kóz aldına keltirgen Náziypa mıyıǵınan kúlip qoydı.

Insan ıǵbalı menen baxtına quwanadı, baxıtqa qolı jetip, ıǵbalı kúlgende: endigi jaǵınıń barlıǵı usınday boladı,—dep oylap qanday aljasadı, toba. Sonda baxıtsızlıq asıqtay bult joq aspanda shaǵılǵan shaqmaqtay, bolmasa tosınnan shorshıtıp kók gúrkiregenindey kútilmegende keldi. Sálmen kóp mashaqatlar menen jıyǵan pulına

12

tanıslarınan, awıldaǵı atasınan qarızǵa pul alıp qosıp, Qálmen menen sherik bolıp ashqan baqqallıq dúkanınıń esigine qulp saldı. Sóytip Qálmen menen ekewi baxtın sınap kórmek niyetinde Shımbaydan Xiywaǵa atlanǵan kárwanǵa qosıldı. Ózlerinde kólik joq, sháhárdiń arqa tamanındaǵı sharwa qazaq tamırlarınan túye jallap aldı. Qolındaǵı náreste Asqar menen Náziypa sawdagerler kóshesindegi ijaraǵa alınǵan tar ójirede qaldı.

—Íǵbalımdı sınap kóreyin, Náziypa,—degen edi Sálmen atlanarda. Kim biledi, saparım ońınan kelse bara-bara sháhárdiń bas baqqalına aylanarman. Asqarjan «há» demey erjetedi, qatarınan kem bolmasın.

—Tezirek qayt!—degen edi kirpiklerine ilingen kóz jasların erine kórsetpew ushın názerin shetke alǵan kelinshek. Sálmenniń kewli shókpesin, dep solay etti. Biraq juptısınıń hár bir háreketin gúzetip turǵan jigit onı sezip qaldı.

—Hey hayallar-áy! Kóz jasıńız kózińizge quyılıp turadı-dá! Men bir Orınbor ya Ombıǵa baratırıppan ba? Jolda eki qonıp, úsh qonıp qaytatuǵınXiywaǵa atlandım!

—Sonda da... Negedur... Kelinshek sóziniń izin aytpay qoydı.

«Negedur kewlim táshwishli»—dep aytpaqshı edi.

Kárwan jıljıǵanda túye jeteklegen eki jigit toparǵa qosıldı.

Olardıń biri: orta boylı, qoyıw qara qaslarınıń astında qara

kózleri ottay janǵan, nilge boyalıp, mórelengen shapanınıń sırtınan baylaǵan degmentli belbewinde shımbaylı temirshi soqqan múyiz saplı aq pıshaǵı salbıraǵan jigit—Náziypanıń qolındaǵı Asqardıń

ákesi Sálmen, onıń izindegi boyı qısqalaw, ayaqları kelte bolsa da denesi mıǵım, qabaǵı jabılǵan, paxtalı shapan kiyip, belin mádeli oramal menen baylaǵanı Sálmenniń «sawda dostı» Qálmen edi. Olardıń atları bir-birine uqsas ekenligin esitkenlerdiń «Sizler biriń

Sálmen, biriń Qálmen ekewińiz tuwısqan emessizler me, ózi?» degen sózler Náziypanıń qulaǵına talay esitilgen. Endi sol Qálmen bolsa

«sawda dostı» Sálmenniń ulınıń basına ne sawdalar salmaqshı...

Taǵı da eski súwretler kóz aldınan óte basladı. Náziypa eri

Sálmendi Xiywaǵa shıǵarıp salǵan payıttı sanasınan óshire alar ma eken? Sonda báhár me edi, yaki gúz be edi? Ol jaǵı esinen shıqqan kórinedi. Aspandı bult qaplap, jaǵımsız samal ese baslaǵanı, jamǵır silpilegeni, úlken joldıń boyındaǵı qaratallardıń shuwıldap ses shıǵarǵanı, al, ózi uqsap kárwandı gúzetiwge shıqqanlardıń nóser quyıp ketiwinen gúman qılıp tezde tarqasa baslaǵanı kóz aldında. Uzamay tóbede qaydandur bult párshesi payda bolıp, jawa baslaǵanı, Náziypanıń jegdesiniń hóllenip, moyınına muzday bolıp jaǵımsız tiygeni... Sol kúngi kórinisler, ásirese júk artılmaǵan nar túyeni jeteklep, bala kótergen kelinshegine qıymaslıq penen qaray-qaray baratırǵan, qoyıw qara qaslarınıń astındaǵı qara kózleri ottay

janǵan Sálmen sanasına máńgige mórlenip qalǵan eken.

13

Sonshelli qıyınshılıqlar menen tosqınlıqlar ayıra almaǵan eki jastı tosınnan hám biymezgil kelgen ólim ajıratqan edi.

Aradan kúnler ótti. Soǵan deyin Xiywaǵa ketken kárwannan suwıq xabar da kelip úlgergen edi. Esitilgeni: qaysıdur kárwan Ámiwdáryadan

óter payıtta ushan kemege mingizilgen nar túye júgi menen suwǵa ketipti, birewler iyesi aman qalıptı, dese, taǵı birewler: júgin qutqaraman dep, iyesi suwǵa túye menen birge ketipti, dep gúńkildesti. Ketken júk kimniń júgi, atı kimligin heshkim ayta almadı. Kewli alaǵada bolıp, ózin qoyarǵa jer tappay qalǵan jas kelinshektiń tistitiske qoyıp, kútiwden ózge sharası qalmaǵan edi.

Aqırında bir kúni Shımbay sháhárine kelip tireletuǵın qasqa jolda kárwan qońırawınıń sesti esitilip, adamlardı dúrliktirdi.

—Kárwan kiyatır?

—Qaydan kiyatır eken?

—Xiywadan...

—Xiywadan?

Sonda júregi álleneden setem alıp, biyjaǵday bolǵan Náziypa da

Asqardı qolına kóterip, adamlar ıǵısqan taman jılısqan edi.

Jez qońırawlar sesti menen óziniń xabarın jetkizgen kárwannıń

ózi kóringende Xiywa saparına ketkenlerdiń aǵayın-tuwısqanları menen jaqınları, kiminiń sherikleri yaki sawda dosları jamırasqan qozılarday óz jaqınlarınıń atların aytıp qıshqırıstı.

—Adambay!

—Xalmurat!

—Jandulla, aman keldiń be?

Kútip alıwshılar menen sapardan qaytqanlar kórisip, apaq-shapaq bolıp atırǵan ala-sapıranda Náziypa kózleri menen Sálmendi, bolmaǵanda onıń sawda dosı Qálmendi qıdırar, qırsıqqanday olar

da kózge túseyin demes edi. Aqırında júk artılǵan nar túyeni jetelegen, paxtalı shapan kiyip, beline oramal baylaǵan Qálmen kózine túskendey boldı, negedur onıń menen birge ketken Sálmen joq, Qálmen jalǵız...

Júreginiń tusında «shım» etip payda bolǵan qattı awırıwdan teńselip ketken Náziypa qıshqırdı:

—Sálmen! Qayaqtasań?

Kárwan ishinde Sálmenniń ózi de, jeteginde ketken túye de joq edi. Sawda dosı Qálmen kelinshekti kórip tursa da ózin kórmegenge salıp, júk artılǵan túyeni jeteklep tusınan óte bergen edi.

—Qálmen! Qálmen!

Náziypanıń jan halattaǵı qıshqırıǵı túye jetelegen ayaqları qısqa, mıǵım deneli jigitti irkiwge májbúrledi, shaması, jetegindegi túyeniń buydasınan tartıp shetke shıǵıp irkildi.

—Sálmen qayda? Ekewiń birge ketip edińler-ǵoy!

Qálmenniń awır qabaqları astındaǵı qara kózleri qıpılıqladı,

14

qápelimde tiline sóz kelmey qalsa kerek, názerin jerge qadap, tamaǵın qırınıp qoydı.

Asqardı jerge otırǵızǵan Náziypa ózin joǵaltıp qoydı. Hayallarǵa tán dolılıq penen aldında ne qıların bilmey serriyip turǵan

jigittiń shapanınıń jaǵasına qos qollap asıldı.

—Sálmen qayda? Onı ne qıldıń? Juwap ber?

Qara kózlerinen ushqın shashıraǵan, jegdesinen shıǵıp turǵan shashları sharqana jipektey tartılǵan kelinshek jaralı jolbarıstay shıńǵırar edi. Qorqıp ketken Asqar eńbeklep kelip shatırash kóyleginiń etegine asılıp shırqıray berdi.

Aqırında Qálmen ózine keldi.

—Jaǵamdı jiber! Seni ne, jin urdı ma, Náziypa?

—Jin seni urǵan! Sálmen qáne? Onı qay jerde qaldırdıń...

Jigit aqırında názerin jerden kóterdi.

—Sabır qıl Náziypa. Sálmen suwǵa ketti. Aldı burın júgi bar túye... Nedendur úrkip tayraqlaǵanda keme awıp, túye suwǵa jıǵıldı. Buydasın Sálmen qolına birneshe márte orap alǵan eken... Jazdırıp úlgere almaǵan bolsa kerek... Nar da ketti, nar menen qosılıp júk...

Izinen Sálmen...

Jigittiń názeri taǵı tómenge qaradı.

—Men... Men ne qılaman Qálmen?

Esitken xabarınıń júgi iyninen qara tastay bolıp basqan kelinshek jas tolı kózleri menen átirapına baqtı. Kimnińdur mehribanlıǵına, tásellesine, jubatıwlarına kewli mútáj edi. Átirapta arqaw bolǵanday birer tanıs-bilis, yamasa kewli jaqın adam kózge túspedi. Házir kewildegi sher-muńdı kim menendur bólispese júregi jarılıp ketejaq... Biraq Qálmennen ózge jaqın joq bul átirapta.

Náziypaǵa jer menen aspan birlesip ketkendey bolıp tuyıldı. Qulaǵına esitilgen shawqım parqın ayırıp bolmaytuǵın qandaydur bir gúwildige aylandı. Ayaǵınıń astındaǵı kárwanlar júre-júre tepseń bolǵan jol álleqaylarǵa kóship baratırǵanday teńsele berdi. Aqırında: «jıǵılıp túspeyin» degen qıyal menen aldında turǵan jigitti qushaqlap alıp ókirip jıladı.

—Endi ne qılaman Qálmen?

Átirapına adamlar toplandı. Kimlerdur músirkep:

—Keshegi Ámiw jaǵasında suwǵa ketken jigittiń kelinshegi bolsa kerek!

—Qıyın bolıptı biysharaǵa! Jas balası da bar eken,—desip attı.

Kimnińdur:

—Qarań, qanday shıraylı nashar... Kúyewiniń qırqına deyin erkeksiz shıdar ma eken? Ózine bay tawıp aladı...dep ospaqlaǵanı da qulaqqa shalındı.

Oǵan bir keywanı:

15

—Háy insapsız... Birewdiń basına sonshama músiybet túsip atırǵanda ol ne degeniń,—dep keyimekshi bolǵanda, aldıńǵı dawıs iyesi turpayı kúlip, taǵı birnárselerdi sandalaǵanın kelinshek esitpedi. Jasları Qálmenniń paxtalı shapanınıń iyinlerin hól

qılıp jiberdi.

Kelinshek óziniń dáslepki muhabbatın, kóz ashıp kórgen erkegin, á lemdegi eń jaqın adamın joqlap, páriyadları pálekke kóterilip atırǵanda, Qálmenniń, mágar onı qorshap, kelinshekke basıw aytqanlardıń kewillerinde qandaydur bir ǵárezli maqsetler bas kótergen edi, shaması.

Náziypanı sol payıtta aq kewillik penen óz qayǵısın bólispekshi bolıp eriniń sawda dosı Qálmenniń iynine bas qoyıp jılaǵanın hárkim hár qıylı jorıǵanın sońıraq túsingen edi. Ulı Asqardı arzımaǵan is ushın Qálmen baqqaldıń awzına kelgenin aytıp báláhátlep, onıń menen de turmay kókireginen iyterip, quwıp salǵanında hám ishki esaptıń bar ekenligin Náziypa bilip otır.

Ámiwdáryanıń ılay suwına bar piseti júk etip artılǵan nar

túye menen birge ǵarq bolǵan Sálmenniń denesi tabılmadı, onı izlegen de heshkim bolmadı. Ayqırıp, hallaslap aqqan dáryadan Sálmenniń denesin izlewge heshkimde inta da, imkaniyat ta joq edi. Úmitke de orın qalmadı. Ushan keme darǵalarınan ózge Qálmen menen kemede janların shúberekke túyip otırǵan adamlar da Sálmenniń júgi bar túyesi menen buwrıl tartıp aqqan dáryaǵa ǵarq bolǵanın óz kózleri menen kórgen, biraq qutqarıw ilajın qıla almaǵan.

Sawdagerler kóshesindegi ijaraǵa alınǵan tar bólmede emiziwli Asqar menen jalǵız qalǵan Náziypa ne islerin bilmey, hayranlıqta qaldı. Bul sháhárde Qálmennen ózge tanıs-bilisi de joq edi.

Durıs, Qálmen kelip kewlin alıwǵa tırısıp baǵar, kishkene Asqardı qolına alıp oynatqan bolar, endi jesir degen atqa qayıl bolatuǵın kelinshekke kóz astınan urlanıp tigiler, sózge orasholaq bolǵanlıqtan kóp sóylemey, ishinen tınıp otırǵanları Náziypanıń kóz aldına keldi.

Náziypa eki oydıń ortasında sarsań boldı. Ne qılıw kerek? Tórkinine qaytayın dese: «Júzimizdi tómen qarattıń!», dep sırtınan teris pátiya berip, júz kórmes bolǵanlıǵın jeńgesinen esitti. Sálmenniń ata-anasına barıwǵa da tartınadı. Onıń ústine xalıqtıń

burınnan kiyatırǵan dástúri, «at ólse de qáde ólmes, arıq qoydan tóslik al»,—degendi qollap, ólgen Sálmenniń birer aǵası ya inisine, jaqınjuwıǵına nekesin qıyıp beremiz, dese ne qıladı. Olardıń wáji

tayın: «Balanı jat kisi qolına qaratpaymız!», deydi qoyadı. Usınday áwere-sarsańlıqta aradan kúnler ótti. Hár kún, bolmasa

kún ara Sálmen menen sherik dúkandı erterek japqan Qálmen bular otırǵan páskeltek ójirege kirip keletuǵın edi. Asqardı oynatadı.

16

Bir-eki awız sóylesedi. Aqırında kózi jıpılıqlap, artına qarayqaray shıǵıp ketedi.

Bir saparı tısqarıǵa shıqqan kelinshek qońsı hayal menen bir kempirdiń gúbirlesip turǵanın qulaǵı shaldı.

—Ollager ózim kórdim... Jigittiń moynına asılıp jazdırmaǵanınan-aq qorqıp edim. Endi sol kún bata kelip, jatarda qaytatuǵın boldı. Biyshara kúyewiniń topıraǵı suwımay atırıp bul qatın...

—Haslı buzıq dep esitemen, atastırıp qoyǵanına qanaat qılmay Sálmen paqır menen qashqan eken.

—Onı sháhárdiń barlıǵı biledi-ǵoy...

Náziypanıń ishi «ǵım» etti. Aytılıp atırǵan ósek ózi haqqında ekenin bilse de esitpegenge saldı, ishkerige súńgip kirdi.

—Endi keshqurınları bizikine kelme,—dedi aq bózge oralǵan nandı qoyıp atırǵan jigitke Náziypa.

—Qızıq ekenseń. Men kelmesem ashıńnan óleseń. Ózińniń esabıń bolar, mınaw náresteniń obalına qalmaysań ba?

Qálmen bále eken. Jan jerinen usladı. Kelinshektiń tiline jónli sóz túspey, irkildi.

—Sálmen óldi. Endi onı umıt. Men Asqarǵa áke bolaman!—degen edi sonda Qálmen.

Kelinshektiń kóz aldı qarańǵılastı. Júregin jaralaǵan qanjarday ótkir ayawsız sózler Sálmenniń endi joq ekenligin, onıń qaytıp bul páskeltek ójireniń esigin ashpaytuǵınlıǵın jan-táni menen endi ǵana túsingen kelinshek dawıs salıp jılap jiberdi. Kóz jasların sıpırıp, táselle bermekshi bolǵan Qálmendi iyterip tasladı.

—Tart qolıńdı. Kúyewimniń sawda dosı, qıyametlik joldası dep júrsem, endi maǵan awız salmaqshı kórineseń...dep jılanıp sóylengen edi.

Qálmen de bos kelmedi.

—Basqa ilajıń bar ma? Balań menen kóshede qalasań. Ózińnen ketpe, men ele úylenbegen jigitpen. Dúkanım menen tawarım bar. Ózińe qostar, balańa áke bolsam nesi jaman.

Sálmenniń qoyıw qasları astında qara kózleri, ózine tigilip turǵanday sezingen hayal shorshınıp ketti. Kózler til menen aytıp jetkiziw múshkil bolatuǵın pinhamı sırlardı bayanlap beriw imkanına iye ekenligin kelinshek bir saparı basınan keshirgen edi. Sol payıtta da marhum Sálmenniń ózine tigilgen kózlerin anıq kórdi, ondaǵı sır qálbiniń tereń-tereń túpkirlerine deyin jetip bardı. Misli ońındaǵıday, súyiklisi óziniń tiri payıtındaǵı kibi tigildi, bir zamat onıń suwǵa ketip ólgeni de yadınan kóterildi.

—Ashımnan ólsem kóshede ólemen, biraq Qálmenge qatın bolmayman,—dedi kelinshek anıq etip. Bul sózler aldında turǵan

17

Qálmenge juwap retinde aytılǵan bolsa da, Náziypa bul sózlerdi marhum erime aytıp atırıppan, dep oyladı.

—Shın sóziń be? Bul sózdi ólgen jigittiń ruwxı emes, Qálmen ayttı.

—Shın sózim! Kelinshek ólgen erime juwap berdim, dep esapladı.

—Óziń eńbeklep barasań, aqılı kelte nashar,—dedi ashıwlı Qálmen. Maǵan sháhárdiń qaysı qızı tiymeydi. Ayasa háddińnen asasań. Bir bólek nan ushın hammaldıń qoynına kiriwge razı bolmasań, maǵan kel. Biraq ol payıt men saǵan qayrılıp ta qaramayman, bilip qoy.

Páskeltek ójireniń esigi «tars» etip jabılǵanınan Qálmenniń ketkenligin bildi.

Erteńine azan menen qarańǵı kósheniń basındaǵı baqqal dúkanına bardı. Qálmen álleqashan nabat hám halwalardı aǵash tekshelerge shıǵarıp taqlap:

—Keliń, nabat! Halwaǵa keliń! Xiywadankeltirilgen!—dep ótkenketkenlerdi dúkanǵa shaqırmaqta eken.

—Esiń enip qaldı ma? Qayılmısań!—dedi pás dawıs penen.

—Sálmenge bermeseńiz ózimdi Kegeylige taslap ólemen!—degen edim qız payıtımda. Allanıń qálewi menen súygenime shıqtım. Bilip

qoy, saǵan tiygennen ózimdi Sálmenniń izinen suwǵa atqanım jaqsı. Kóp qıynalıp ta júrmes edim. Biraq mınaw náresteni ayayman.

—Onda nege keldiń?

—Sálmen menen sawda dos edińiz. Mına dúkandı ashqanda ekewiń sherik boldıńız. Men kúyewimniń miyrasxorıman. Sol ushın erimniń ornına men sherik bolaman.

Qálmenniń kózleri alarıp ketken edi, sonda.

—Qalayınsha? Men heshkim menen sherik emespen. Gúwań joq.

Dálilley almaysań.

Erteńine sháhár qazısınıń aldında Qálmen menen júzlesti. Kúyewi

Qálmenge ózine isengendey isengen bolsa kerek, shaması ekewiniń sherik bolıp baqqal dúkanın ashqanlıǵı jóninde hújjet joq edi.

—Dálilińdiayt,—dedi basına aq sálle orap, qolına táspi uslaǵan sháhár qazısı.

—Dálilim sol, aǵabiy erimniń qolına birneshe gúmis teńgeler bergenin kózim menen kórdim. Kúyewim olardı hesh nársege sarp qılǵan joq, Qálmen menen sawda dos bolıp ekewi dúkan ashtı.

—Sol ras pa?—dedi qazı Qálmenge júzlenip. Dúkan ashıw ushın sawda dosıń neshe teńge sarpladı.

—Bilmedim,—dedi baqqal gúmilji etip.

—Teńge sarplaǵanı ras pa?

Tájiriybesiz baqqal «bilmedim» degen sózi menen qolǵa túsken edi, shaması. Juwap beriwden irkildi.

—Sóyleń musılman... Teńge sarpladı ma?

18

—Sarpladı.

—Qansha edi...

—Bilmedim... Azıraq...

—Hey móhmin bende,—deydi qazı saqalın tutamlap, kisi haqın jegen yaman boladı. Tańla máshhar kúninde sirat kópiri ústinde qarız iyesi jaǵańnan tutıp, o dúnyańa dawager bolarmısh. Sol ushın qarızıńdı imkanıń barında tólegeniń maqul boladı.

—Házir imkaniyatım bolmay turıptı taqsır,—dedi Qálmen tómen qarap.

—Áne, dúkanıń bar eken. Mágar ol hár kúni dáramat keltirip turǵandur. Az-azdan jıyıp barsańız, bir kúni kewildegidey teńge jám bolur bániy muslim... Qarızdı tólemek parızdur.

—Tóleymen,—dedi aqırında baqqal. Biraq házir emes, bólip-bólip...

—Yaqshı,—dedi qazı taǵı da. Meyli bólip-bólip tólewge siz razımısızSálmenniń, yaǵnıy dawager zayıpa.

Qazı Náziypa tamanǵa moynın burdı, ándiyshe qılǵan bolsa kerek, júzin oramalı menen jawıp otırǵan hayalǵa tigilip qaramadı.

—Razıman, taqsır,—degen edi Náziypa. Biraq birer arzım bar.

—Qanday arız?—qazı kelinshekke kóz qıyıǵın saldı.

—Qazı ata, teńgeniń qanshalıǵın anıqlap, tólewdi moynına qoysańız, marhum erimniń sawda dostı erteń sózinen tanıp keteme, dep qorqaman.

—Onı qalay anıqlaymız?

—Meniń dawım dúkannıń teń jartısı. Sherik adam jarıǵa jarı sherik bolmay ma?

Qazı oylandı. Soń baqqalǵa júzlendi.

—Anıǵın ayt, neshe teńgelik múlkiń bar?

Baqqaldıń qarapáreń júzinde ter tamshıları payda bolǵan edi.

—Arı ketse júz gúmis teńge, taqsır...

Onda zayıpaǵa sonıń jarısın, yaǵnıy eliw teńge...

Aqırında Qálmen jigirma bes teńge, onı da bólip-bólip beretuǵın boldı. Biraq, Náziypa puqtalıq etti, baqqalǵa tilxat jazdırıp,

qazınıń mórin bastırıp aldı...

Aradan jıllar ótkende Náziypa Qálmennen ekinshi tilxat alǵan, onda baqqal óziniń beresisin beriwdi izirekke súrgen, bul xatta qarızdı ósimi menen qaytaratuǵın bolıp kelisken edi.

...Endi Qálmen baqqaldıń oylaǵan pasıq oyı jesir kelinshekke málim boldı. Birneshe jılǵı ósim menen ádewir pulǵa aylanǵan qarızdı qaytarıwǵa baqqal qıynaladı, sol ushın Sálmenniń zuriyadı Asqardı urlıqta ayıplap, ózinen alıslatıp, naúmit qaldırmaqshı. Onıń ústine zaman ózgerdi, adam ózgerdi. Jesir hayaldıń arzın tıńlaǵan qazı álleqashan ólip ketti.

Usnday oylar menen uyqını yadtan shıǵarǵan Náziypa tósekke jatqanda awıl qorazları neshinshi mártebe shaqırıwǵa kirisken edi.

19