T.Qaypbergenov Qaraqalpaq qizi

jıljıtpaydı. Tislenip alǵan. Ekewi de pısnasıp, ıńqıldasqan talas baslandı. Turımbetonı jıǵajaq qalay bolmasın bir qırınlatıwǵa háreket etip baǵadı. Úsh qos jupqa menen bilezik, júziktiń qayda qalǵanı da umıtıldı. Sol júrgende onıń eki kózi oraqta. Qayda qaldı buyırmaǵır? Janı kózine kórinip namıs qısıp turǵanda, oraǵı qolǵa iliner me edi, há, seniy!... Oń betin shorıp ettirip, shep betine awız sala bergeni Baǵdagúl uwdarduwdar bolǵan basın birden tómen alıp, joqarı kóterip jiberip edi, jigittiń awzına saqete qaldı. Ol tisinen aqqan qandı qolı menen basqanı máttal, kelinshek sıptırıla jóneldi.

Turımbet onıń qashıp hesh jaqqa da kete almaytuǵının bilgen soń, qaltasınan qol oramal alıp, ılǵıy qan túpirip júrip, izinen bir qaradı da, shókke túsip otırdı. "Oraq qayda?" Baǵdagúl asıǵıslıq penen ján-jaǵın izlewde. Onıń qashıp qutıla almaytuǵınına kózi jetken menen tıyıq izleydi dep oylamasa itimal. Turımbet tisiniń qanın qayta-qayta túpirip ornınan tikeydi de, oǵan jaqınlap kele berdi. Arada úsh qádem qalǵan waqıtta oraq tabıldı!

- Qáne, jaqınla, moynıńdı orıp, qolıńda qan bolayın!

Jigit kúshine isengen menen tıyıqtıń atı tıyıq! Jaqınlawǵa júregi dawamadı, jaqınlay qoysa, kókiregi ashıwǵa buwlıǵıp turǵan hayal kúshi jetkenshe háreket etip, birjerin jaralawı gúmansız.

-Baǵdagúljan, qoysa ashıwdı.. jolıńa tasadıqpan. Sen ushın jan bereyin!...

-Jan berseń jaqınla! - deydi Baǵdagúl tislenip. - Ólim, ólim, bir ólim! Kóreyin usı. Senqusaǵan

ógizden meniń qostarımnıń ólimtigi artıq, iyt shirkin!...

-Bay-bay, esiń joq pa seniń qalay? Men saǵan búytip arqalamay otın tasıtıp qoymayman.

-Kóp kópire berme! Xojalıq ushın jumıs islew ar emes. Áweli óz anańnıń otının tası!Ekewi de halıqlawda. Júreklerdiń dúrsildisi bir-birewine esitilgendey. Turımbet bulhayaldan payda shıqpaytuǵının bilgennen soń ásten barıp boyannıń arasında shubatılıp jatırǵan jupqanı alıp búklep-búklep qaltasına saldı.

-Júzikti qaytıp ber!

-Tawıp al, óz dúnyam ózime boladı, - dedi Baǵdagúl onıń qasına jaqınlawǵa qorqıp.

-Joq ǵoy! - Turımbet hár jerge úńilip, kóz astınan sıǵalaydı. Oyı - abaysızda birdenumtılıp, hayalǵa táp beriw!

Baǵdagúl kem-kem keyin sheginip baratır. Biraq ol da Turımbettiń júzikti tezirek tabıwtileginde.

-Áne, arjaǵıńdaǵı boyannıń astında, - ol jaltırap atırǵan júzikke oraq shoshayttı.Turımbet

tawıp aldı da, eki barmaǵınıń arasına qısıp:

-Bileseń be, bunı Xiywanıń zergeri soqqan, - dedi kóz aldına kúnge tutıp turıp. - Kelgendáwletti qaytardıń. Esiń bolǵanda, alar ediń. Meni súyer ediń. Jarımes bolmaǵanda Tórebayǵa tiyeseń be, seni adam dep burılıp júrgen mende es joq.

Hayal úndemedi. Turımbet ári-beri basın qasıp-qasıp turıp náylaj túrde Kegeyliniń biyik ırashına qaray burıldı. Ol táwir-aq jerge ketken soń Baǵdagúl basındaǵı oramalındúzestirdi, ústi-basın qaqtı, soń arqanın alıp, awılǵa jaqın jerden-aq otın tabarman, shirkin taǵı aynalıp keler degen oy menen boyanlıqtan shıǵıp, artına qayta-qayta burılıpqaraw menen ketti.

28

Mańǵıtlardıń diyxanları bıyılǵıday shad bolǵan emes. Jerleri bar. Kimisiqarızǵardan, kimisi ayaq suwdan suwǵarıp ekken eginleri órre-órre tura qaldı.

Eki xojalıqtıń gúllán janı búgin de japa-tarmaqay iste. Jumagúldiń qolındaǵı polatgeshkirti jabayı shóplerdiń túplerine súńgiydi. Baǵdagúl de onıń menen jarısqanday shaqqan-shaqqan háreket etedi.

Aqlıǵın dizesine mingizgen Sánem "hayyiw allanı" dawısınıń barınsha aytıp, atızdıń basında bulardıń baqlawshısınday sırtınan qarap otır. Anasınıń háyyiwi arasında qızınıń "áw-áw" degenin esitkende, Jumagúldiń istegi qumbıllıǵı artıp, aldındaǵı júweriniń hámmesin japırıp ketetuǵınday julqına-julqına isleydi, biraq izinde bir túp shińgirik qıysayıp qalıp atırǵan joq Qaptalına teńlesken Baǵdagúlge ózi biletuǵınbir sırdı aytpaqshı bolıp turadı, jáne irkiledi, onıń ishki dúnyasın bayqay ma, Baǵdagúl oǵan:

-Kózlerińde ne bar? - deydi de, izin aytpay isi menen bola beredi. Jumagúl jeńi menen jortaǵa kózlerin sıpıradı. Biraq ishi ǵım ete qaladı: Nege kózlerimnen gúmanlanadı? Erinen qáwip etetuǵın ádetin jáne baslap kiyatır ma?

Ol oylanıp-oylanıp ashılıstı.

-Kózlerimizde sır joq, Baǵdagúl. Anaw biziń murındıq sińli birew menen ketejaq eken.

-Kim menen, Jańabazardaǵı iyshan menen be?

-Ákesi sol iyshan menen qawın pisikke wádelesipti. Biraq ol ákesiniń aytqanın qılajaqemes...

Jumagúl murındıq sińlisi menen sońǵı sóyleskeninde onıń qanday qıyınshılıqtı bastan keshirse de, iyshanǵa tiymey, Aytbayǵa bas qosıwǵa qushtar ekenin maqullaǵan edi, endi ol qızdıń Aytbay menen qashıp ketejaqlıǵın házirshe Baǵdagúlge de aytpay turǵandımaqul kórdi.

Sonıń arasında Aytbaydıń ózi kelip qaldı. Ol kempirdiń qolınan alıp, bularǵa harmasın ayttı da, Baǵdagúlden Tórebaydı sorap edi, áytewir bir kúni keshte suw beremendegen wádesine inanıp, úsh kúnnen beri Dúysenbaydıń shalısın egip júrgenin ayttı.

Aytbay únsiz, basın kesesine shayqap-shayqap turıp:

-Júwerińiz júdá shóllegen eken, - dedi.

-Mınawıń solıp qalmay ma? - dedi ol aldına bir-eki adım atıp Jumagúldiń birlengenǵawıshtı bawlap atırǵanın kórip.

-Erteń azan menen qalaǵa áketemen, - dedi Jumagúl.

Aytbaydıń ashıwı tarqap:

-Ońına kelippen, - dedi. - Qalaǵa barıp edim, asıǵıp qayttım. Ásirese sen ushın asıqtım.Sebebi búgin tústen keyin qalada waz ashılmaqshı. Wazda Tórtkúlden kelgen Ivanova degen orıs hayal sóz sóyleydi deydi. Sol hayaldıń sóylegenin kórip qayt demekshi edim, usı saparı qalıp qoyma.

Aytbay onıń atına júgin artısıp, qalaǵa jóneltkennen keyin awıl aralap ketti.

Ol júrip kiyatır. Írastan da atızlar bosap qalajaq bolıp tur. Nebir qawın atızlarında eki-úsh ǵana pálek qalǵan. Al Dúysenbaydıń erikleri miywelep, tamınıń átirapına qorshalanıp egilgen qara talına shekem jasarıp dónip tur. Jaydıń batıs qaptalı menen qublaǵa qarap ótip edi, aynalası jigirmajigirma bir tanaplıq alańlıqta diyqanlar úymelesip jumıs islep atır eken. Olardı atlı aylanıp shawıp, hár jer hár jerde irkilip, qamshısınıń ushı menen jerdi kórsetip júrgen Dúysenbay kórinedi. Iynine belsalǵan diyqanlardıń birazı atızdan asırılıp aqqan suwdı baylaymız dep arman-berman juwırısıwda edi, bul jaqınlaǵan gezde olardıń bir qanshası jalt qarasıp, qolı boslaw birewleri quwanıshlı xabar esitkenshe asıǵıp jumısların toqtattı.

-Xalayıqlar! - dep dawısladı Aytbay. Onıń iri dawısınan ómirdiń ushqının dámetkendiyqanlar

turǵan-turǵan jerinde sileyisti.

-Xalayıqlar, jámlenińler! - dedi Aytbay shalı atızınıń biyiklew jerine minip. Náhánatızdıń hár múyeshinde sayaw-sayaw birewler qıymıldap qalǵanı bolmasa, há demey-aq diyqanlardıń kópshiligi Aytbaydı qorshaladı.

-Xalayıqlar, jáne nadurıs jolǵa túsip baratırmız. Kórdińiz be, jáne baydı

bayıtpaqshımız, - degen Aytbaydıń sózin jıynalǵanlardıń biri bóldi:

-Okrispolkom ne dedi? Sonı ayt.

-Bayǵa óshegisip bala-shaǵamızdı ashtan qıramız ba?

-Kúshliniń demi digirman tartadı! - degen hárqıylı shawqımlar bolıp ketti. BiraqAytbay aq qalpaǵın qolına alıp kóterip:

-Okrispolkom baslıǵı baydıń sózin sóyleydi, - dedi qatal túrde hám sońınan qızabasladı. - Endi ózlerimiz kúsh biriktirmesek bolmaydı eken.

Atızdıń arǵı basında bir túp sheńgeldiń tasasında turǵan bay birden atına ǵarǵıp minipshańǵıtıwı menen bularǵa qarap shawıp, jaqınlaǵan máhálde hámme birden tarqap, qulaǵı shalıgerlikke qaraǵan úlken japtıń saǵasına ǵawlap juwırıstı.

Burınları suw ústinde bunday jánjel kóterilse, kimniń qayaqlıq ekenin bilmey tóbeles qızıp, bay at ústinde tura beretuǵın edi, bul saparı attıń jılawı tutılıp, ústinen bayawdarıldı...

29

Baǵdagúl menen qáytip ushırasqanın, oǵan kúshi jetpegenin, kelisim menen aylandırıp alıwdıń qıyın ekenin aytıwǵa batılı barmay, "Seniń nasazlıǵıń" dep bay keyir degen qáwip penen Turımbet Dúysenbaydıń úyine kele almay júre berdi. Al baydıń sonsha waqıttan beri kútiw sebebi onı asıqtırmaw hám ol tapsırmanı ózinshe qalay bejerer eken,qalay etip maǵan keler eken degen niyeti edi. Keshe onıń suw ústinde kútpegen jerde

diyqanlardıń tarpıwına ushırap qalǵanı biyjaǵday etti. Diyqanlar tek attan awdarıp qoydı ma, urdı da. Heshkim onıń bet aldına urıp isirmegen eken, sonda da tósek tartıp jatıp aldı. Sóytip jatıp ózinshe hawlıǵadı: "bul jáne bir kúshli álamattıń bası shıǵar.Bári, jekke bolsa da, usı Aytbaydıń kesapatı. Bir sapar Tájim murt onı tuqım qurt qılmaqshı bolǵanda, jalǵız adamnan dushpan bolama, mal-dúnya qolımızda turǵanında aytqanımızdı kim qılmaydı deyseń, Dúysenbaydıń awılında jalǵız "bolshoy" óltirilipti dese meni mújir hárkim" dep kelisim bermegen ózi edi, endi sonısına ókinedi.

Ol kiredi, shıǵadı. Onıń kewlin sorap Mámbet molla keldi. Usı waqıtqa wádeleskendeyTurımbet te keldi.

Bay kópshigine janbaslap, alaqanın shekesine tirep kóp waqıt jattı. Onıń qanday da biraqıl tabatuǵınına isengen Turımbet selteńsiz otıra berdi.

-Sen ózińniń hayalıńnıń minezin biletuǵın ba ediń? - dedi bay eki kózin oshaqtan ayırmayjatıp.

-Onıń minezi menen ne kárim bar?! Bir biletuǵınım aqılsız edi.

Qolındaǵı kesesin jerge qoyıp, awzın bir sıpırıp, kózlerin qıpılıqlatıp molla gápkearalastı.

-Ol aqıllı nashar eken. Ele berin sonnan kúymesek bolar edi dep qorqaman, inilerim.Qalaǵa ketipti. Qasań baytal eki ayǵırdı óshetedi degen. Aytbay menen ázelden-aq baylanısı bar qusaydı shaması. Biraq buǵan hayal ayıplı emes, ol bir názik gúl, úzseń

úziledi, úzbeseń tura beredi, basqa birewdiń ele ashım ayrıq bolmaǵan gúline qol salǵanadam namáhrem adam, ondaylardı kitapta ne qılsa da, arzıydı deydi.

Turımbettiń kózleri ushqınlanıp, mollaǵa jek kóriwshilik sezim menen tigildi, biraqbaydıń basın iyzep maqullaǵanın kórgen soń, ázziligin bildirip jaypawsıp:

-Sońǵı gezde ne islewim kerek ekenin bılay tursın, ózimniń qanday ekenimdi bilmey,ózimdi

ózim joǵaltıp júrmen, - dedi basın qasıp...

30

Jumagúl qalaǵa jetkenshe asıqtı. Ǵawısh artılǵan atın jeteklep kiyatırıp hár nárseni oylaydı. Zamannıń ózi qalay-qalay? Kim-kimge isenerin bilmeydi? Búgin Ivanova degenorıs hayal uyalmay qalay waz etedi? Erkek adamǵa usap minberge shıǵıp qolların bılaybılay siltep sóyleytuǵın bolsa qızıq! Xalıq ne der eken oǵan...

Ol qalaǵa kirgen menen ǵawıshtıń qarıydarı birden tabıla qoymaǵan soń "posh-posh" dep, bazarshılardı ayırıp irkilmesten júre berdi. Esi-dárti bayaǵı waz aytılǵan jerge barıw! Júweri qorıqshınıń shertegindey sol minber buǵan tórkinindey-aq kóriner. Aytqanınday,bazarshılar úymelesip atır. Jumagúl jáne minberge kóz jiberdi, ele onıń tóbesinde adam kórinbeydi. Endi ol keyin sheginip, ot-shóp bazarına qaray bet alıp edi, ǵawır-ǵawır etip bazardı basına kóterip turǵan alaman suw tınǵanday basıldı. Buǵan tańlanıp artına burılıp edi, minberdiń basında hayal emes erkek turǵan qusaǵan. Ol oń qaltasınan qarday appaq sharshı alıp betin sıyırdı, sonıń arasında minberge bir jigit kóterildi,

Jumagúl heshqaysısın tanımaydı, al wazshılar ǵoy wazshılar, sonsha jıyınnıń arasınanbir tanıstı kózi kórmeydi.

Anaw qınama belli birew qolın kóterip:

- Tovarishi! - dedi. Jumagúl bul sózdiń mánisine túsinbese de, anıq qoyıp tıńlaǵanlıqtan, bir degennen úyrenip aldı, biraq onıń dawısınıń maydalıǵına qarap erkek emes, hayal ekenin bildi: "Ústine kelgenmen, qáne bul Ivanova degen orıs hayal ne dereken!"

Minberge Ivanova menen qatarlasıp bir jas jigit te shıqtı.Mine Ivanova sóylep ketti...

Jumagúl ıqlası menen qulaq qoyıp tur. Ómirinde hayal adamdı búytip sóyleydi hám erkektiń kemisin tawıp olardı ayıplaydı degen oy túsine de enbegen eken, ol awzın ashıpqatıp qaldı.

Bul saparǵı waz da bayaǵı birinshi ret esitkenindey, Ivanova sóylep-sóylep tınıwdan,qasındaǵı jigit pát aldı:

"Mine xalayıq, joldas Ivanova bılay dep atır... Arańızda bir de hayal kórinbeydi! Báriúylerińizde, tuǵırdaǵı qarshıǵaday ushıwǵa meyillengen menen ayaqları matawda..."

Onıń dawısı júdá ashıwlı hám pátli shıqtı.

Adamlar bir-birine qarastı. Meni kórip qoydı ma eken, dep Jumagúl ózin tasaraqqa alıp

edi, jıynalǵanlardıń birazları alakózleri menen qadalıp, onı jerge sińirip jiberejaqboldı. Jumagúl onnan sayın básip, atına qaray shegine beredi, sonıń arasında bir adam:

- Aramızda hayal bar! Kerek pe? - dep jar salıp baqırdı.

Hámmeniń dıqqatı minberden awısıp Jumagúlge ótti. Jumagúl bolsa ayaǵınıń astınantesik tabılsa sińip ketejaq pa, tek tómen qaray beredi.

Wazshı Ivanova qaptaldan kóterilgen shawqımǵa túsinbedi, biraq hámmeniń kewlin awdarǵan tárepke kóz taslap, qasındaǵı jigitke bir nárse dep edi, top buzılıp, jıynalǵanlar úrikken qoyday gá aldına, gá artına básip tolqınlanıp ketti.

Abaysızda kópshilikke sezilip qalǵanı ushın biyqolay jaǵdayǵa túsken nashar ózin sıǵasqan seńniń arasında qalǵan qoyday sezip, hushınan ayrılıp, qalay qarap júrerin bilmeydi, biraq atınıń shılbırın qolına qattı qısımlap alǵan. Adamlar seńdey soqlıǵıstı. Birewleri jortaǵa qıla ma, "minberdegilerdi anıqlap kóremiz" dep alǵa júrse, birewleri qaytıw ushın artına básedi. Súrme-súr, iyterispeler menen Jumagúl tentireklep, álleqayda jılısıp, sıǵılıp baratırǵanın abaylamadı. Endi onıń atı ortada qalıp, ózi sırtqa shıǵıp qalmasa, bolǵanı. Bir waqıtta mańlayınıń bir nársege soqlıqqanın sezdi. Abaylap qarasa, minberdiń baqanı eken. Ústindegi jigit qolın sozıp, "qolıńdı ber, qısılıp qalasań. Joqarı shıq, joqarı" dedi oǵan. Jumagúl hesh nárseni kórmey, kóz aldı buldırap, sóylegen jigittiń sozılǵan qolın da kórmey, biyik aǵashtan salbıraǵan shaqa shıǵar dep oǵan asıldı. Basa-bas qısılıspada haldan ketken kelinshek minber záńgisine ayaqları salınǵanın da abaylamadı, bir waqıtta qaptalına qarap edi, baǵanaǵı Ivanova menen onıń sózin tákirarlaǵan jigit tur, al tolayım jıyın ayaq astınıńqáddinde. Ivanova júdá názik dawısı menen buǵan bir nárselerdi aytıp atır, jawırnınan qaǵadı.

-Basıńdı kóter! - dedi jigit. Bul da Ivanovanıń buyrıǵınan keyin aytılıp turǵanınsezgen Jumagúl qaptalındaǵı Ivanovaǵa kóz astınan shekeleńkirep qarap edi, ol bunı qushaqlap alajaq bolıp tur eken. Jumagúl onıń ústindegi taza kiyimlerin ılas etip, zıyanımdı tiygizermen degendey kózlerinen sorǵalap, árebek jırıǵınan tamshılaǵan

monshaq-monshaq terlerin jeńi menen sıpırdı. Ivanova onı qushaqlap, kópshilikke qaratabir nárselerdi tez-tez ayttı, keyninen jigit sóyledi:

-Kórdińiz be, doslar, hayal-qızlar qaraqalpaqta qanday dárejege túsken? Árebek ornına qarań, nashar túye me búytip?! Bul qızdıń ózinde qansha kúsh, qansha kúsh, qansha ǵayrat, jiger kórinip turıptı. Miynette qaynap pisken shırayına qarań. Al ne degen jasqanshaq,biyshara. Buǵan, bálkim, sizler ayıplı emes shıǵarsızlar, bul neshe ásirler boyı

hayallardı qullıqta tárbiyalap, erkine jibermewdiń aqıbeti, al sonda da sizler sıyaqlı erkeklerdiń bir dastıqqa bas qoyǵan ómirlik joldaslarınıń adamgershiligin ayaqqa basıpkeliwi shıdamaslıq awhal...

Jigit sózin tamam etiwden Ivanova bir nárse dep edi, ol:

-Joldas Ivanova sóyleymeken dep atır sóyle, - dedi Jumagúlge.

-Ne dep sóyleymen?

Bul minberde Jumagúldiń ses shıǵarıwınıń ózi jańalıq edi. Xalıq onı ne aytar ekendesip ǵawırlaspastan siltidey tındı.

Jumagúl jeńiniń ushın awzına basıp, tislenip, sóylemey turıp qaldı...

Waz uzaqqa sozılmadı. Ivanova minberden túsip Jumagúldi qonaq jerine me, bir jaqqa ertip áketejaq bolıp edi, ol ǵawıshın satpay hesh qayda barmaytuǵının, eger, bunnan keshikse úyinde emiziwli qızınıń qalǵanın sıltawladı. Ivanovanıń sózlerin tákirarlap,ekewiniń arasında qanday da bir jıllı sezim payda etip sóylesiwine imkaniyat tuwǵızıp turǵan usı bir jas jigittiń dawısı tanıs sıyaqlı. Basındaǵı sharshısın kózine sál-pál túsirińkirep alǵanlıqtan Jumagúl onı anıqlap kórmeydi, al tiklenip qarayın dese, eti laplap baratırǵanday ózin qıpsalay berdi.

- Haw, sen Jumagúlmiseń?!

Jumagúl endi ǵana oǵan qaradı. Aldında bayaǵı Analıq kempirdiń ulı Nurlıbay tur.

-Óybey, qaraǵım, qaydan júrseń?!

-Dilmashlıq etip júrmen, - dedi Nurlıbay kúlip.

Jumagúl xalıq awzınan "pálenshe dilmash", "tólenshe dilmash" dep esitip júrse de, hayallarmenen júretuǵın dilmash haqqında esitip kórmegen edi, buǵan tańlandı, biraq olardıń arasındaǵı sırtqı tatıwlıqqa kewli tolıp awıllası Nurlıbaydıń baxıtlılıǵına ıqlası menen eziw tartqanda, báhárde ashılǵan qan qızıl gúldiń ishinen jarıp shıqqan

mayda aq gúldey bolıp, sál qalıńlaw arasınan marjan yańlı dizbe qatar appaq tislerikórindi. Ivanova qaslarında tur. Ol bul ekewiniń bir-birewin tanıǵanın sezip sóz qospadı. Házirshe olar sorasıp atır. Nurlıbaydıń anası Analıq kempir Jumagúl uzatılǵan jılıqaytıs bolıptıdaǵı, bul qańǵırıp qalıptı. Biraq sol awır kúnler uzaq sozılmay, usı Ivanova degen kelinshektiń ákesi onı kóshede júrgen jerinen áketip tárbiyalaptı.

Jumagúldi qızıqtırǵan da usılar edi, onı Nurlıbay qısqa túsindirip bolıp gezeginenashardıń awhaljaǵdayı, anası jóninde xabar bilip alǵannan keyin Ivanovanıń tapsırması boyınsha soraw-juwapqa kóshti.

-Oqıysań ba?

-Ondaydı bilmeymen men, - dedi Jumagúl. Nurlıbay Ivanova menen sóylesip alıp

Jumagúlge oqıw degenniń ne ekenin túsindirdi. Partiyanıń basshılıǵı menen xalıqlardı oqıtıw qolǵa alınajaq ekenin ayttı. Eger oqıy ǵoysa, el basqaratuǵın basshı bolatuǵınında túsindirmey qoymadı. Kisilerde dıǵı bolǵanlıqtan olardan kek alıwdıń jalını ishin bir qarpıp ketip, basshıbolasań degenge quwanıp ta turdı, biraq kózine kórinip turǵan hesh nárse bolmaǵan soń, úndey almadı. Kóz qarasınan Ivanovaǵa tańlanıwshılıq hám ol jóninde biliwge qumarlıqsezildi.

- Ele bir de bir qaraqalpaq qızı oqıwǵa kirgen emes, - dedi Nurlıbay. - Joldas Ivanovausıǵan ókinishli. Bul kisi Moskvadaǵı ullı adam, qallash-diyqannıń atası Lenindi kórgen. Túrkstannan. Xorezm oypatınıń hayal-qızları arasında jumıs júrgiziw ushın jiberilgen adam.

-Ey, qaraǵım, - dedi Jumagúl. Endi ol ózin biraz erkinlew tutıp, erkek bolıwına qaramastan jası kishi awıllası aldında azǵana ashılıstı. - Qaraǵım, biz bir oshaqbasında kúlge aralasıp qalǵan aǵash kósewmiz, birew qolı menen bılayıraq ısırıpqoymasa, janıp kete beremiz ǵoy. Ivanovanıń qar ústine tamǵan qanday qızıl júzine quwanısh kirip, onıń ne aytqanıhaqqında Nurlıbaydan sorap edi, kózlerine oyshıllıq kirip "kakaya umnaya" dedi jawırnına qolın salıp. Bunıń jaqsı sóz ekenin Jumagúl dilmashsız-aq túsindi.

-Endi asıǵıspan, qaytaman, - dedi Jumagúl Nurlıbayǵa.

-Pay, pay, búgin bolǵanıńda jaqsı bolatuǵın edi, al oqıysań ba, ne qılasań?Jumagúl

juwapsız qaldı.

-Joldas Ivanova oqısın dep atır, qızında alıp júre bersin dep atır, - dedi Nurlıbay.

-Oylasıp kóreyin, apama aytıp baraman.

-Apańa emes, awılıńa aytıp bar, bizler ele usı Chimbayda bolamız. Oqıwǵa bala jıynawımız kerek. Múmkin awıllarǵa da shıǵarmız, - dep ol sóylep turǵanda Ivanovapapkasınan shappattay bir qaǵazdı alıp Jumagúlge berdi.

-Bul qaǵaz saǵan gúwalıq, qálegen adam seniń oqıwǵa barıwıńa imkaniyat tuwǵızadı, - dedi Nurlıbay.

Ol bul saparı da quwanıshlı qayttı. Biraq onıń oyınsha búgingidey quwanısh hesh waqıttabolǵan emes, sebebi tek sózin esitiwge árman etip kelgen wazshılardı uzaqtan kórip qalmay,minberge kóterildi. Usını aytsa, anası inanar ma eken? Inanar, bunı jibergen Aytbaydıń quwanıshınan júregi jarılıp ketpese bolǵanı. Kórgen-bilgenin bastan-ayaǵınaesitse, ol ushıp-ushıp túser, onıń minezi solay, aq kókirek. Eger Tórebay menen otırǵanınıń ústine kelse, qanday etip aytıp berer edi! Degen menen ol keshigip qalǵan, awılǵa quptanlata keldi. Júregi háwlirip atın baylaǵanshaasıǵıp júrip Nurlıbay jóninde apasına aytajaq bolıp kirip edi, onıń júziniń orpań topıraqqa malınǵanday húreyi ushıp otırǵanın kórip, kirgen pátte bosaǵada sileyip qaldı.

-Ót, shıraǵım, birewdiń ájeline ne iláj bar, - dedi anası.

-Ne boldı, apa?

-Aytbay "bolshoydı" jańaraqta birew óltirip ketipti.Jumagúl

jıǵılıp ketejaq bolıp zorǵa ózin tuttı. 31

Aytbaydıń tosattan bolǵan ólimi hámmeni sarsan etti. Adamlar óz ara sıpsıń-sıpsıń etiphárkimnen gúmanlanadı, biraq kim ekenin dál ayta almaydı, kópshiliktiń qáwpi bayaǵı kelgen baspashı atlılardan. "Olar sonda kúppa-kúndiz keldi, bunı nege túnde óltirgen"

degen sorawǵa jáne juwap taba almadı. Aytbaydıń qádirin endi túsingendey hámme tik ayaǵınan júr, alıs-juwıqtaǵı tamır-tanısların xabarlandırıwǵa atlılar ketip atır. Bulmúsiybetti

jaylastırıwǵa Dúysenbay da kelip, asına bir qapshıq biyday beretuǵın boldı.Tórebay da sol jerde. Bas kótergen erkeklerden Turımbet ǵana kórinbeydi, onı heshkim joqlamaydı da. Haqıyqatında da Turımbet úyinde edi, biraq ápiwayı tamasha qılıp dem alıp jatırǵan joq, ózi menen ózi ayqasıp tıpırshılap atır. On eki múshesi sınıp baratırǵanday. Álle nárselerge buwlıǵıp, demin ala almaydı. Túni menen uyqı kórmegen be, kózleri qızıl, bası meń-zeń. Júregi dúrsildep qanasına sıymaydı. Balasınıń teris minezine qanıq Gúlbiyke kempir jatqan jılannıń quyrıǵın baspayın dep úndemey otır edi, soń perzentine bolǵan analıq súyispenshiligi erkine qoymay, qumǵaawnaǵan eshektey hár jaǵına awdarılıp túsip atırǵan balasınıń shekesin uwqaladı.

Turımbetke bul da jaqpay, iri qolları menen kempirdi keyip iyterip: - Qoysańa, sen! - dep jekirindi.

Kempir keyin jılıstı. Biraq eki kózi balasında. Turımbet bir jatısta shıdamay, gá qaptalına, gá shalqasına awnap, úh-úh degende awzınan ot shıqqanday boladı. Soń-soń azmaztınıǵıp kiyatırǵanda birotala tındırmayın dedi me, "buǵan ne boldı eken. Sorlı jalǵızım ǵarǵısqa ushıramasa bolar edi" dep kempir góne bóz shúberektiń ushın otqa tútetip, balasınıń murnına iyisketip kórip edi, zorǵa kózi ilinip baratırǵan Turımbettiń keń tanawları qımırshıp, qattı túshkirdi. Ol qáhárlenip ornınan turıp, kózleri jasawrawı menen anasın tewip jiberdi. Kempir jumbarshaqlanıwı menen paxta tıqqan qanarday dumalap, oshaqtıń qasına quladı.

- Haw, balam! Ne boldı saǵan!

Kempir ulına tikeye berip qarayjaq edi, qantalaǵan qıp-qızıl kózleri jep qoya jazladı...Turımbet aldına qoyılǵan chaynikti de ózine jaqınlastırmaydı. Ishi shórekke tolı góne quraq dasturxandı da ashpadı. Bazda bir jaqtan keshigip kelse, tintinip keletuǵın adamnıń bul qılwası ananı biyjaǵday etti. - Jalǵızımdı jin urıp, mańlayım qurımasa bolar edi?

Dasturxandı ashıwsız, chayniktegi chaydı kesege quyıwsız qaldırıp, janbasına biz qadalǵanday, Turımbet birden sekirip turdı.

Quyash pesinlikten tómen eńkeygen eken. Átirap tegis bulıt penen qaplanıp, hawa sál-pál silpilewge qaraptı. Turımbet olardıń hesh qaysısına kewil awdarmastan úyinen shıqqanpáti menen Dúysenbaydikine tuwrı tarttı.

Bay Aytbaydikinen házir kelgen edi.

-Nege keldiń? - dedi bay bir qırınlap.

-Bay aǵa, qapa kórineseń?

-Usı keliwiń, sorawıń jón be, ózińshe? - dedi julıp alǵanday nıqlap. - Birinshi adamóltiriwiń

emes.

- Endi ólemen be, aǵa? Hesh jerge sıymay baratırman.

Bay Turımbettiń bir aqshamda sarǵısh tartqan qansız júzine, aǵına qoyıw qan toplanǵanqızıl ala, irińli kózlerine, tartıńqı qabaqlarına qarap, ózin berik uslaǵandı maqul taptı: "túri jaman eken, usınnan tutılsa meni de bir bálege duwshar qılar?"

-Biziń hayal uslaytip júre bersin be, yamasa ilajı bar ma? - dedi awzı lopayday tobarsıǵanTurımbet.

-Ele awzıńnıń sarısı ketpegen palapansań. Neshe ret eskertemen. Erteńge kóz jiberiwkerek,

erteńge!

Turımbet onıń ne demekshi bolǵanın túsinbedi. Bay oǵan hesh nárse túsindirmey, jaǵıntayanıwı menen otırıp:

- Turımbet, - dedi állen waqıtta qolın iyeginen jazdırıp tiklenip. - Meniń qıyametlikinim bolıp ediń. Kókiregiń menikindey bolıp kiyatır, soǵan quwanaman. Al endi, seniń hayalıńnıń "beti ashılıp oyer-búyerge súńgip kete beretuǵının men de jaqtırmayman.

Átteń, bul túsiniksiz zaman! Usılayınsha óz abırayın ózi saqlamay júrip-aq, bir-ekijıldan keyin qor bolmas pa eken? Inshalla, qor bolar, sebebi ol shariyattı buzıp júr. Islep júrgeni hayaldıń isi emes. Házirinshe shıdap kóriw kerek. "Pıshıqtıń júyrigi sabanxananıń tóri" degen, qayda barar eken, hálsiz dushpanǵa da kúsh jumsap qádirdi ketirmew kerek. - Bay "qalay, gápime túsindiń be" degendey oǵan jımıyıp qarap. - Áy qıyametlik inim! - dedi dawısın sozıp.

Turımbettiń gúllán denesi bosasıp, oy-bawırı kesilip, baydı jáne unattı.

- Qatın degen kekshil xalıq, biraq aqılı eki kózinde boladı. Bir payǵambarımızdıń

hayalı, bayı menen kápirdiń palwanı ayqasqanda, bayınıń ayaǵınıń astına taysın dep tarıshashıp, dushpan kápirdiń ayaǵınıń astına kúl shashqanın aytqan shıǵarman. Qatınnan góre jigitke iyt opadar. Meniń kóbirek sóylegenim kewlińe kelmesin. Seniń balalıǵıńdı esińe salıp, qısqasın aytqanda, bir jerde jáne balalıq ete me dep atırmandaǵı.

- Endi sizge oylaspay hesh nárse islemeymen.

Bay onıń menen endi otıra beriwge zerigip dalaǵa shıǵıp edi, izin ala Turımbet te shıqtı.Olar Tórebaydıń úy betine kóz taslaǵan edi. Áne Jumagúl payda boldı. Ol qońsısınikine kepshik qoltıqlap kiyatır. Burında bárhá tómen qarap júretuǵın kelinshek aq terektiń qazıǵınday tip-tikkesine júrip baratır...

32

Aytbaydıń ólimi Jumagúldiń ishin qattı ashıttı, paydası ne, qolınan keler háylesi joq,hátteki jerlewine qatnasa almadı. Óliniń janı ashır jaqın-juwıqlarınan bolmaǵan soń, xabar da berilmedi. Biraq ol xabar kútip otırmadı, qońsılardıń hayalları menen barıp pátiya etip qayttı.

Onıń kókiregi kóp nárselerdi sayraydı, onıń óliminiń sebebine ózinshe túsingendey, hámmesin aytqısı keledi, biraq kimge? Áne usı jaǵı qıynaydı. Birazlardıń uyǵarıwınaqaraǵanda, onı Jańabazardaǵı iyshannıń jaqınları óltirgenbish, al anıǵın kim biledi, heshkim, hárkim táwekel boljaydı.

Jumagúl óz-ózinen yoshlanıp, yoshlanıp aladı. Aytbaydıń ólimi tuwralı óz túsinigin eń qurıǵanda hayallarǵa aytsa qáytedi? Ivanovadan esitken jańalıqların kópshilik penen negebólispeydi? Ivanova bolsa awılıńa aytıp bar dedi. Sonda ne ushın urıday quwıslana beredi, shınlıqtı aytıp kóriwi kerek ǵoy, jurt qalay túsinse, solay túsinsin!

Ol Ivanova bergen shappattay aq qaǵazdı jolda kiyatırıp olayına-bulayına talay ret awdarıp, tóńkerip kórgen edi, mine házir de ol sol qaǵazdı qoynınan shıǵardı. Tasqa basılǵan bul qaǵazdıń ne sóylep turǵanın bilmeydi, al "oqıwǵa gúwalıq" degen uǵım esinde. Dóńgelek mórin kórip bir nársege isengendey boladı. Tórebay Aytbaydıń óliminiń sebebin tekseriwge kelgen qalalı atlılar menen ketkeninen ele kelgen joq edi. Ol otırıp belgili sheshimge keldi me, birden jedellendi de, dárriw suw qabaǵına asılıp,onıń bawınan kóterip iynine qaǵıp saldı da, Kegeylige qaray jónedi. "Asqınlasań áwliyeni arala,

Qapa bolsań tasqın suwdı jaǵala" deydi xalıq, bálkim, ol dáryanıń boyına barıp qapashılıǵın joǵaltıp, kewil kóterip qaytar, óytkeni Kegeyliniń eki ernegi házir sheksizsulıw, japıraqları alaqanday qamıslar onıń eki ernegine tigilgen kók jipek jiyektey sánlenip, uzınına attıń jalınday bolıp ósedi. Bálkim, ol balalıǵın esine túsirip qamıs japıraǵınan keme islep ıǵızar... Jumagúl shını menen birewlerdi kútip, awıl tárepke tez-tez kóz taslaydı: Ánekey, túbi qushaq jetkisiz náhán suw qabaqtı arqalaǵan Biybi kiyatır, áne, sháńgil qabaǵınıń bawın uslaǵan Turdıgúl kórindi. Ánekey, Turımbet penen baydıń úyiniń qublasındaǵı qamıs qorası kóp shoqtan bayaǵı "halaqalı abısın" zońq etip shıqtı... áne, áne...

Ol suwǵa kelgenler menen kórisedi de, usı suwattıń iyesindey olardıń qolınan qabaqların alıp, ózi toltıradı hám jaǵaǵa shıǵaradı. Ádewir-aq hayal-qızlar jıynaldı. "Otqa barǵan qatınnıń otız awız sózi bar degen, erte barsań da irkilip keldiń dep úyiń minleydi" dep, Jumagúl dáslepki ketermen bolǵanlardı da irkedi. Qabaǵın toltırıp xızmetin qılǵan kelinshektiń sózin jıǵıp kete beriw naqolay kóringenleri irkilip aǵınsuwǵa bet qolların juwıp otır, qızlar tulımların suwlap qaytadan esedi.

-Abısınlar, kelinshekler, qızlar-aw, - dedi Jumagúl olarǵa. - Men sizlerge bir shınlıqtıaytqım kelip tur ǵoy, qalay kóresizler?

-Ayt, ayt, - dep jabırlastı hámme.

-Aytbaydı óltiriwleri durıs pa? Durıs emes. Ol sorlıda ne jazıq bar, oylaytuǵını ash-jalańashtıń

ǵamı edi. Ol kimniń bolsa da bir haramı jawızdıń qolınan qazalandı. Turdıgúl aydıllı kóyleginiń jeńi menen kózin sıpırdı.

Jumagúl gápin quyqıljıtıp ayta almasa da, shınlıqtı aytqanǵa ma, hayallar awızlarınashıp qatıp qaldı. Jumagúl olarǵa birinshi wazda ne kórip ne esitkenin, sonnan Ivanovanıń ne degenine shekem óz túsiniginiń túyirin qaldırmadı.

Hayallardıń arasında óz ara "teńlik", "erkeklerden aqılsız emespiz" degen ǵawqıldı, sıbırlı kóterildi, biraq hesh qaysısında da Jumagúldiń gápine isenim joq sıyaqlı.

-Bul bir jaqsı ertek eken, - dedi bir hayal ornınan tura berip.

-Kimniń túsine endi bunday waqıya? - dep burımına aq aralasa baslaǵan bir hayal turıp,iynine qabaǵın salıp kóterilip baratırǵanda Turdıgúl:

-Jumagúldiń aytqanı durıs, Aytbay da usılay deytuǵın edi, - dep edi, "Halaqalıabısın":

-Ólgenniń iymanın bersin, tirige júrim bersin, onı qansha maqtasań da, tirilmeydi, joytılǵan

pıshaqtıń sabı altın bola beredi, biz de talay jigitti taqımnan ótkergenbiz,bári umıt bolıp ketti, sen de umıt, - dep gúrk-gúrk etip sóylenip, qabaǵın iynine saldı da, jónine kete berdi.

Biybi kópshiliktiń ishinde sóylemek túwe qatarındaǵı hayallardan irkilip qala almadı. Hayallar qosaq-qosaq bolıp qayttı. Jumagúl menen Turdıgúl olardıń aydawshısınday eń izinen sóylesip kiyatır. Biraq Turdıgúldiń sóylegeninen kózin sıpırǵanı kóp boldı.

Jumagúl durıs islegenin ya nadurıs islegenin bilmey suw boyında bolǵan áńgimeni anasına aytıp edi, onıń aza boyı tik turıp, qorqıp ketti hám qızımdı qorqıtıp aldım badegen oy sońınan kelip:

- Ózińniń eriń bolmaǵanǵa jurtlar buzaqılıq dep túsingen ǵoy, - dedi.

Tórebay búgin de kelmegenge Jumagúldiń dáti shıdamadı, óz-ózinen tula bedenin qorqınısh biylep tıpırshılaydı, biraq onısın apasına sezdirgisi kelmey basqa áńgimegeaynaldıradı.

Kúni menen sharshaǵan Jumagúldiń jatıwdan-aq silesi qattı. Kempir de tınısh qáddinde kózin qarańǵıǵa úyretip jatır edi, sırtta birew dúrsildegendey boldı. Kewlin sergek tutıp jatırǵan adam demin qalayınsha ishinen alıwǵa májbúr bolǵanın sezbedi, kókiregine qolın bastı, dúrsildige qulaq salıp, túnletip kiyatırǵan Tórebay ma eken dep te oylaǵan edi, joq ol emes eken, dúrsildegen tuyaqtıń sırt-sırt etken sesti úyge anıq jaqınlaǵan soń kóp waqıtqa shekem semdi, onıń ornına Sánemniń júregi qattı-qattı soǵıp ketti. Ol kórpeniń astınan ásten ǵana qolın sozıp Jumagúldiń murnınan shımshıdı. Ol bir nárseni uqtıma, hawlıǵıp dawrıqpastan kózin ashıp, sırtqa qulaq túripedi, ergenekti ashıwǵa bar kúshin jumsap, sırttan shirenip iyterip, pısnap atırǵan adam sestin esitti.

-Kimseń?!! - dedi Jumagúl. Jım-jırtlıq. Bası bos shıbınlaǵan mal súykendi me eken depJumagúl ornınan turıp esik betke qaray júrdi. Ay jarıq edi, ılashıqtıń sańlaǵınan ishke túsken ay-juldız nurları úydi ala kóleńke etip tur. Usı jaqtılıqtan paydalanıp sırttaǵı birewdiń bılay-bılay qozǵalıp qarawıtqanın kózi shalıp ketti.

-Apa, apa, baltanı sen al, - dedi Jumagúl dawrıq shıǵarıp. Qızınıń sumlıǵın birdenuqqan ana

ornınan turǵanınıń belgisin ańlatıp ıńqıldap, gúrsildep júrip:

-Yaqshı balam, Tórebaydı shaqırayın ba? - dedi.

-Házirshe shıdayıq, uyqısın buzıp ne qılamız? Eger ergenekti sındırsa bir táwekelkórermiz.

Sırttaǵı urı qaytıp qıbırlamadı, tań meyil berip kiyatırǵan mezgilde onıń ayaqsırtıldısınıń kem-kem uzaqlap baratırǵanı sezildi.

Olar bul waqıyanı heshkimge ayta almadı da, aytıwǵa tartındı. Sebebi onıń kim ekeninayqın bilmegen soń biybelgi adamǵa jala jawıp shıǵıw qıyın sawda.

Aytbayǵa pıshaq urǵan gázzap biz ǵáriplerdi aylandırıp júrgen bolmasın dep qorqtı ana.Jumagúl onıń qorqınıshın ketire almadı. Qaytama eki-úsh kúnge shekem mazasın alıp bolǵan hádiyse Jumagúldi de sharshattı.

-Apa, búytip júrgenshe bas alıp ketpesem bolmas, Chimbayǵa barıp Nurlıbaydı tawıp alıpIvanovası menen sóylesip, júr degen jaǵına júre bereyin.

-Qaydan bileyin, shıraǵım, túnde uyqı bermey júrgenler jónine qoyar ma eken? Mennen dees

ketti...

33

Jumagúl qalaǵa erte turıp ketken edi, heshkim kórmedi, heshkim bilmey qaldı, bunnanbiyxabar Turımbet haplıǵıp kelip:

-Biyádep qızıń qayda? - dedi Sánemge. Aqlıǵın aldına alıp óz qıyalı menen bánt bolıp otırǵan ana shorshıp-aq tústi. Turımbet súzewik buǵaday jin kózlengen eken, Sánem onnanqorqıp bir qısım boldı da, aqlıǵın qushaqlawı menen qazan-tabaq turǵan quwısta tilsizqatıp qaldı.

-Qızıń qayda deymen?!

- Qońsı-qobalarda júrgen shıǵar.

Sánem bul juwaptı oylanbay-aq bergen edi, sońınan usı juwaptıń birden esine kele qoyǵanına quwandı, qalaǵa ketti dese ne qılar edi, bul shirkin! Bálkim, izinen keter. Turımbettiń jóńkelik háreketin Sánemnen esitken Tórebay shıdamadı, onıń ózi menenaytısıp, túsinbeytuǵın adamǵa sózimdi zaya etkenshe dep tuwrı aqsaqaldikine bardı.

Aqsaqal esiginiń aldındaǵı hawızdıń boyına ósken náhán gújimniń astına tósek saldırıp dem alıp jatır eken. Tórebaydı ayrıqsha bir miriwbetlilik penen kútip alıp,qızıl ala túrkmeni tekiymetinen orın berdi hám onıń arzın asıqpay tıńlap bolǵan soń:

-Bul jaqsı emes, - dep basın ásten-ásten shayqap, tańlayın tıq-tıq etkizdi, sóytip maldasın qurınıp, quw jaqları ortasında qańqayǵan súyektey murnın shımshıp-shımshıpkórip sóyledi. - Turımbetke pálen-tólen dew qıyın. Nekalasıp ayrılıspaǵannan keyin qolınan kelgenin qıla beredi. Sháriyat degen qaramańlay iyilmeytuǵın nárse.

-Haw, aqsaqal aǵa, sháriyattı birewler saqqızday sozadı, al siz...

-Joq, ol námantay mollalardıń isi. Sháriyattı buzıw Adam ata, Hawa ene bina bolǵalıbolǵan

nárse emes. 34

Jumagúl sońǵı saparı Chimbayda eki qonıp keldi. Bul onıń dúzde birinshi ret qonıpqalıwı edi, biraq bul ádeti anasın qáwiplendirdi. Tórebay menen Baǵdagúldi de gúmanlandırdı: Waz, waz dep júrip buzılıp joldan shıqpasa jaqsı!

Ol kelgen máhálde kempiri qızın aldına bergende:

- Emshek embey kónlige bersin, - dep qızın da emizbedi. Shınında da bir bále bar, ózi

de bir sumlıq baslap júrmese, ne qılar deyseń? "Biyshara náreste baxıtsız boldı-aw!" depishinen gúbirlenip, aqlıǵınıń oymaqtay dóńgelenip shúrtiygen awzına úńildi.

- Meyli, shıraǵım, teńińdi tawıp ketetuǵın bolsań, ózim-aq saqlayman, emizbeseń emizbe, kónligetuǵın túri bar. - Onıń kózinen bir tamshı jas tırs etken edi, Jumagúl onı abaylamadı. Sebebi kewli xosh otır.

Ol hár saparı qalaǵa barıp júrgen menen anıqlap hesh jerdi de kóre almay júr eken, usırette kóp quwıs-qoltıqlardı kórdi. Sebebi sharbazardan Nurlıbaydı izlep barmaǵan múyeshi qalǵan joq.

Eki adamnıń bası quralǵan jer bolsa qayrılmay ketpeydi, biraq heshkimnen hesh teńe sorayalmaydı. Arjaǵına-berjaǵına qayrılıp baratırıp qudıqtıń basındaǵı náwbetke qoyılǵan suw qabaqlarday dizilisip qıyqıyısıp otırǵan qızlardı, shayqatılıp álle nárselerdi sóylep otırǵan jeńgelerin, olarǵa qáytip jaranıwdıń jolın izlep, xızmet etip júrgen jigitlerdi kórip tamashasız ótkergen jaslıǵına ókindi. Chimbay ádewir úlkenqala, qarańǵı kóshelerinen ótkende birewdiń dálizinde júrmen be dep hawlıǵayın da dedi, óytkeni, qarańǵı kóshe uzınına ketken dáliz usaǵan, eki boyına hár qıylı nárselerdi satatuǵın baqqallar otıradı. Ol usılardı aralaw menen izlegenlerin keshke shekem taba almadı. Endi qayda bararın bilmey dińkesi qurıp sharshap, nede bolsa júrek jalǵap alayın dep qoynındaǵı nanın alıp, Kegeyliniń jaypawıtına túsip suwǵa basıp jep otırǵanınıń ústine, qalaǵa málim Áljan degen suwshı kelip qaldı. Ol jas kelinshektiń háreketinen-aq qalalı emesligin bilip, úyine ertip bardı. Hayalı da jaqsı adam eken, miyman qıldı.

Azanda ol izlegen adamın mágár bolsa okrispolkomnan tabatuǵının aytıp, keńsesinińaldına ertip ákelip, ózi jumısına ketti.

Okrispolkom baslıǵın kútkenler dım kóp boladı eken, esik aldı bıǵan-jıǵan adam. Ol dakópshilik penen qatar náwbet kútti. Otırǵanlardıń óz ara sóyleskenlerine qulaq qoydı.

Hár qaysısında hár qıylı muń bar, biri mal urlatqan, ekinshisiniń urıwı jábir kórgen,úshinshisiniń neke qıydırıp qoyǵan hayalı basqa birew menen ketken... hárkimdi bir kúygesalǵan quday. Biraq ol ózi menen muńlas kisi tappadı, sonsha erkeklerdiń arasınan hayal kórinbeydi.

Kesh pesin bolǵanda barıp óldim-azar náwbet jetti. Okrispolkom baslıǵı qara shoqsaqallı, súyir jaqlı birew eken.

Ol kirerin kirse de qáyerge otırarın, anaw kisiniń qolınan alar almasın bilmey, sarsańıshıǵıp irkildi.

-Nege keldiń? Qanday jábiriń bar, ayt tez? - dedi iri dawıs.

-Okrispolkom degen siz be? Maǵan Nurlıbay degen jigit kerek edi?

-Biz ne, adamlardıń qarawılxanasımız ba? Ya sharbaqshı dep keldiń be? Onday adamdı

tanımayman.

-Bilmedim, aǵa, ol okrispolkomǵa xabarlasarsań dep edi... ózi usı jerde joq pa?

-Xa, xa, sen bayaǵı minberge shıqqan kelinshek ekenseń ǵoy. Bileseń be, Ivanova degen hayal bul jerde kóp bolıwǵa basınan qorqıp, Tórtkúlge erteńine-aq qayttı. Seniń mártligińdiay! Adam degen óziniń janın qásterlese, jaman bolmaydı, abaylı bol, birew óltirip ketpesin, joqarı jaqta sen qusap minberge shıǵıp, waz aytıwǵa urınǵan hayallardı dushpanlar óltirip ketip atır.

Jumagúl "joqarı jaq" degende usı adamlar kiyetuǵın kiyimlerdiń tawarları, qant-chaylarhám soǵan usaǵan janǵa kerekli zatlardıń shıǵarılatuǵın kánin túsinetuǵın edi. Ótken saparı kelip Nurlıbay menen sóyleskeninde adamlarǵa jaqsılıqtıń ózi sol "joqarı" dantarap kiyatır dep

Usı oyın ol házir apası menen ortaqlasqısı kelip:

-Apa, joqarı jaqta adam óltiriw tawıq soyǵannan ańsat qusaydı, - dedi.Sánem

qızına ókinishli túr menen qaradı:

-Onı sen de bilmeyseń, men de bilmeymen. Nurlıbaydı kórmey qaytqanıń biykar bolǵaneken, balam.

-Apa, biykarǵa eki qondı dep otırsań ba, kórip qayttım. Men basınan baslap aytajaq edim, sebebi oqıwda sóylewdiń de tártibin úyretedi deydi, ayttım ba ele, usı saparı oqıwushın Tórtkúl degen qalaǵa ketermen bolıp keldim.

-Qashan keteseń?

-Endi bir hápteden keyin, kelesi piyshembige.

Kempir oyanıp ketpesin degendey, jeńi menen aqlıǵınıń tershigen mańlayın jeńi menenaqlıǵınıń tershigen mańlayın jelpip:

-Baxıtsız boldı-aw, biyshara, - dep esittirip aytıp suwıq demin alıp edi, Jumagúlshorshıp-aq tústi.

-Óydeme, apa, quda qálese baxıtlı boladı. Ivanova degen orıs hayal Nurlıbayǵa, meni eń bolmasa, keleshek balalarınıń baxtı ushın oqısın depti. Ol hayal rasın aytqan shıǵar. Tapusı náresteniń baxtı ushın oqıyın.

-Men bárine de qayılman, shıraǵım, házirshe mına qızdı saqlaǵanday kúshim de bar, biraqtúbinde qatarǵa qosılsań bolar edi. Qánekey, Qutımbaydıń áljuwaz hayalınıń ústinen shıqsam.

Jumagúl eziw tartıp tım-tırıs kúldi.

Olar ekewi aqıllasıp, túygen túyininiń qattı-boslıǵın soraw ushın dizilisip Tórebaydikine kirdi. Ol oqıw jóninde esitip júrgenin, burınıraq kete ber deyin dese,qońsılıǵın awırlaǵanday bolıp kórinetuǵın bolǵan soń úndey almay júrgenin, eger ol ketermen bolsa, Sánemnen, qızınan ǵam jemew kerekligin ayttı.

35

Óziniń wádesi boyınsha Nurlıbay kelesi piyshembi kúni Chimbaydan kemeli shıǵadı. Jumagúl oylansın, tolǵansın meyli, soǵan shekem bir juwmaqqa keliwi tiyis, eger oqıwdıanıq

kúsese, ózinen qaldırmaydı, al bir juwmaqqa kele almasa, soń xabar jiberse de keledi, sebebi házir zorlap bolmaydı, zorlaǵan menen keleshegine isenbese ne payda? Biraqoǵan Ivanova asa zinhárlap ketse kerek, ol Jumagúldi kóp násiyatladı. Óziniń oqıwǵa kirgenine bir jıl bolmay atırıp ne degen aqıllı bolıp ketken, jası kishiden kelip sóylegen sózleri jupker, hár gápi nıq, qorǵasınday. Erkinniń boyındaǵı ot jaqqısh Nurlıbayǵa sirá usamaydı. Geypara sózlerine qaraǵanda úlken adamdı kishireytip qoyǵanday. Neshe-neshe naqıl ayttı ol.

-"Óneri joq kisiniń, mazası joq isiniń" degen Jumagúl. Kózińdi jumıp oylan hám keleshekke kóz jiber, órkeshlengen bir biyik tawdı, onıń arjaǵınan shıǵıp kiyatırǵan kúndi kóz aldıńa eleslet. Haqıyqatında, sol kóringen taw seniń sawatsızlıǵıń, arjaǵındaǵı kún - bilim, sol biyik tawdan asırılsań boldı, quyashqa jurttan burın jeteseń. "Bilimi bar mıńdı jıǵadı" degen naqıldı xalıq biykardan biykarǵa aytpaǵan.Ivanovanı kórdiń ǵoy, sonnan ónege al, meniń aytıp otırǵanım sonıń sózlerin uq!...

Jekkeden jekke ózim kete bermeyin deseń qasıńa joldas izle! Eger bayaǵı biziń awıldaǵıBiybidey xosh hawaz qız bolsa, qáne?"...

Jumagúl oylanadı. Nurlıbaydıń aytqanınday joldas izlese, birewler izine shuqshıyıptúsedi. Okrispolkomnıń aytqanınday ómirden ayırılıwı múmkin! Ol ushın ne qılıw kerek, ómirdi de saqlawı lazım.