T.Qaypbergenov Qaraqalpaq qizi

"Jalǵızım, jalǵızım" dep oy-bawırın kesip, balası bir jaqqa ketse jaǵasınan qol ayırmaytuǵın Gúlbiyke kempir eri qaytıs bolıp, jesir qalǵalı beri erinshek bolıp, xoshkeyi kelgen kúni bolmasa azanda erte turmaytuǵın edi. "Kelinshek túsedi" degen ǵawqıldı kóterilgeli júregi sháwkildep júrgen ol búgin júdá erte turdı. Bul máhálde úziktiń tesiklerinen saǵım túsip kiyatır edi. Qara úydiń qazan-tabaq betki qaptalında jatqan ol, oyandı ma eken dep dárriw ulı menen kelinniń tósegine qaradı. Ol kelininińbasın shayqawǵa qıyallanıp turdı da jáne oyatpadı. Sóytip óziniń dastıǵınıń arǵı qaptalında keregege súyewli turǵan duz qabaqqa qol uzatıp, bir qısımın ala sala balasımenen kelininiń basınan aylandırıp, "jaman kózden saqlaygór" dep, tandır oshaqqa taslaptaslap jiberdi.

7

Jatar aldında oshaqtaǵı kúlge kómilgen jılqınıń qos tezeginiń sırtı unırap, ishi ǵaznamaqpal taqıyanıń pópegindey qızarıp atır edi, birden patır-patır etip Turımbetlerdi oyattı...

Olar chay iship bolalmay-aq Dúysenbay keldi. Bul saparı Dúysenbay burınǵı kelgenlerindegidey gárdiyip, qanday tósek salınar eken dep bosaǵadan atlap tura bermedi,salıwlı góne kiyizdiń ústine shıqtı da otırdı.

-Gúlbiyke jeńge, qonaqlardı aman-esen tarqattıńız ba?

-Bereket tap, qáynim! Seniń arqańda bári de jánjelsiz boldı, - dedi kempir. - Tek arqatopardan

bir-eki úy shaqırılmay qalıp qoyıptı.

- Qısqasın aytqanda, toy ókpesiz bolmaydı dep ata-baba biykar aytpaǵan. Zıyanı joq.

Qaytama usınday toydıń aqıbeti jaqsı boladı. Tórt burıshın say etip el jayǵastırıw qıyın. Qolımızdan kelgenin ayaǵanımız joq, jeńge, bir jaǵın óziń kórdiń ǵoy, solay emespe?

-Oy, alla zıyat etsin, mırzaǵa. Aǵayin bir ólide, bir tiride, degen. Jaqın-juwıqtı, bizgeqol jabatuǵın adamdı endi bildik. Turımbetjannıń basın juplap ediń, endigi jaǵında óziń kele qıla gór, áytewir...

-Yaqshı, jeńge, Turımbet aytıp keldi me, eki atız jer bólip beretuǵın boldım, - dep bardamsıp

sóylep, eger Turımbet aytqanǵa júretuǵın bolsa, adam qılıp jiberetuǵının,hátteki, el basqaratuǵın atqa miner etip tárbiyalaytuǵının bildirip, wáde berip ketti. Oǵan kempir de, balası da qayta-qayta minnetdarshılıq penen qol qawsırıp, bay hár qozǵalǵan sayın orınlarınan ırǵıp-ırǵıp turıp uzatıp saldı.

Úyge qaytıp kirgennen keyin meniń abroyımdı kórdiń be, bay meniń xızmetimde júrdegendey Turımbet hayalına maqtanısh penen qaradı. Al, ol hesh nárse túsinbegensip, qonaqtan keyin kórpeshelerdi qaǵıp salıp, oshaqtıń basların sıpırdı.

Ákesi barda erkeletkeni azday, eri qaytıs bolǵannan keyin kókiregi jatıq bolıp óspesindep Gúlbiyke ulına qarsı sóz aytıp kórmegen edi. Turımbet anasınıń ne ushın bostanlıqberip qoyǵanına túsinbey, kewline kelgenin islep baqtı.

Ákeden qalǵan úsh-tórt qara mal, bes-altı qoy eshkini pańqıldap júrip tórt asıqqa, soqtaoyınına sarıp etip, tek bir at, bir-eki qaraǵa-aq iye bolıp qalǵan, onıń bul ádetine qarama-qarsı kempiri dúnyaparaz bolmaǵanda, xojalıǵı birotala áptadalıqqa túsip qalatuǵınına da gúman joq edi.

Kelin túsirgen kúni esiginiń aldına sırıq kómip, basına góne quw gelle tawıp qıstırıpedi. Bay shıǵıp ketkennen keyin "baydıń keliwi - úyge dáwlettiń keliwi" dep, oshaqqa jáne bir qısım duz taslap bolıp, bir qızıl burısh penen bir qızıl piyazdı tawıp, jipke dizipmańlayshaǵa ildirdi.

-Endi qanday adam bolsa da kózin tiygize almas! Balası anasınıń qılıqlarına narazı bolmadı.

-Kewlińe kelgenin isley ber. Mine, kelin-kelin dey beretuǵın ediń, qále moynına min,qále túyekke qos, saba, ózińniń qolıńda, - dedi.

Gúlbiykeniń balasınan kútkeni de sol edi. Kelinin shaqırıp alıp buyrıq berdi:

-Kelin kelse etegi menen degen. Tezirek bala tuwıwdıń ǵamın je. Seniń anańdı ul

tuwmaǵan adam deydi. Eger anańa tartsań, máńgi turaman dep oylama, áytewir!

Jumagúldiń quwanıshlı júregi chay tartqanday silkti. Ilajı bar ma? Qáyin enesiniń parıqsız sózdi ólshewsiz aytatuǵın adam ekenine túsinip, tek ishinen kúygeni menen bir nárse dewge tili qısqa. Eger bir awız ún shıǵarsa bolǵanı, mınaw kempir báláátlep qoymay,úyden shıq dewge tayın sıyaqlı, áwpildep sóylep, denesi menen jarday dónip tur. Onıń

ústine qáyin ene qansha jaman bolǵanı menen, ómiriniń endigi bóleginde anası. Onıń gúllán qıyqańına kónip, jamanın jasırıp, jaqsısın asırmasa bola ma? Taza túsken kelinshektiń biyorın sóylewge, birewge qarsı gáp aytıwına da haqısı joq ekenin ózi dejaqsı túsinedi. Sol sebepli Gúlbiyke ne aytsa da, astıńǵı ernin tislewi menen tıńlawıparız.

Kempir óz-ózinen jáne gúbirlenip:

- "Qatındı bastan, balanı jastan" - dep bir nárselerdi aytpaqshı bolıp, izin dawam etpey gúmilji etip qaldırdı. Jumagúl buǵan da bir nárse dep aytıwǵa qáyin enesiniń kewlin qaldırıwdan qorqtı. Bıjıq kempirdiń geypara sózlerin esitpey qalsa da, qaytıp sorawǵa batılı barmay, ishinen: "meyli, mańlayǵa sızılǵanı usı bolsa, kónemen, sháriyattıń talabıda usınday" dep oylap, urshıǵın qulashlap otıra berdi.

9

Tólepbergen Qayıpbergenov Qaraqalpaq qızı

Háset. Jatqan adam da, turǵan adam da boyınıń teńliginde átirapına kóz jiberip qarasa,bir tárepke qarap aǵıp turǵan hawanı kóredi.

Qara úylerdiń hámmesiniń esikleri túriwli, artları ashıwlı. Mine, Turımbettiń úyinińde shiyi túrilgen. Kempiri qaptal bette basın tórge qaratıp, jeńi menen betin jelpinip, qayta-qayta "húw, húw" dep olay-bulay awdarılıp túsedi. Turımbet júnles baltırların keregeniń kózlerine tutıp, úyge kiretuǵın ebindey epkindi de irkip jatır. Jumagúlge búgingi ıssı da tásir etpeytuǵınday. Oǵan birewdiń janı ashıǵanı yamasa onıń ózine-ózi reyimi kelgeni sezilmeydi. Bir dezege qonıp, mańlayınan monshaqmonshaq ter sorǵalawı menen urshıǵın qulashlap iyirip otır. Birew kelip qalsa urshıǵın kórpeniń arasına tıǵasala, ot jaǵıp chay qaynatıwǵa házir. Ol usı úyge kelgeli dalaǵa shıqpaǵan edi. Úydiń ishindegi qıbır-sıbır menen-aq tınbaydı. Shóje qorazlar menen birge oyanıp ornınan turıp úydiń ishin sıyırıp bolıwdan, kempir tapsırǵan iske kirisip, bárqulla hámmeden soń jatadı. Qutlı bolsınǵa izli-izinen kóp adamlar kelmegen kúni úydiń shep qaptal betine qurılǵan otırma digirmannıń tartqıshına asılǵanı asılǵan. Sonnan keshke shekembelin jazıp alıw joq.

Kelindi birden miynetke úyretkisi kelgen Gúlbiyke kempir úyindegi bar dándi unqıldırıp ta boldı.

Tartılıwǵa tiyisli gúllán dán un etilip bolınǵan menen de Jumagúl tınım tappaydı. Eńqapılǵan kúni kempir shıǵıp ketip qońsı-qobalardan bir jelpim, eki jelpim júweri ákelip, "mınanı tart" dep, kelinine tapsıradı da ketedi. Kelinde ún joq. Naǵız qorazǵa qosılǵan eshekke aynaldı. Al kempir burınǵıday el gezip kóp jortqandı da qoydı.

Azannan keshke shekem baqqanı jalǵız kelini. Tór betke tósek salıp jatqanı jatqan. Íssıdan halıqlap, óziniń zorǵa dem alıp buwlıǵıp otıratuǵınına qaramastan, kelini tegeran tınıs gózlese keypi qashadı. Ózinde uyqı pútin. Kewli sergek, tek kelinin tejestiredi. Kúndiz kóp uyqılaǵanlıqtan kempir túnge qaray jartıwlı uyqılamaytuǵın da bolıp ketken edi. Bul Jumagúlge awır soqtı. Kúndiz tınbaǵanı azday aqshamına qaray shıǵırshıqqa asıldı. Tilsiz kelin bárine kóne berdi. Jumıstıń kópliginen óziniń ústibasına qaraytuǵın waqıt ta awıspaydı. Bazda-bazda jalǵız qalǵan anasın oylap, onıń qalaykún kórip júrgenin kóz aldına keltireyin dese jumıstan sańlaq kórinbeydi.

Jumagúldiń qalay kún keshirip júrgeni menen Turımbettiń de isi joq. Ózi de úydeturmaydı. 10

Islep júrgen isi jóninde xojalıǵında heshkimge aytpaydı da. "Eriń-piriń" dep Analıqkempirdiń aytqanı esinde. Ápiwayı nárseden onıń zeynine tiyip alaman ba dep eriniń azannan keshke shekem ne menen shuǵıllanıp júrgenin soramaydı da.

Úy iyeleri janların qáyerge qoyarın bilmey jatırǵanda alıstan soza sálem berip eki kisikirip keldi. Olardıń birewi Jumagúl tanıytuǵın Áyten molla edi. Onı qaysı jel ushırıp keldi? Tańlandı...

Kempir Jumagúlge ım qaǵıp, dalaǵa ertip ketti. Olar kóp irkilgen joq. Jumagúl qazanasıwǵa kiristi. Chay tamam bolıwdan nan sorpa da tayın boldı.

Eki molla birinen-biri kishipeyillikti asırıp, "siz alıń, siz alıń" menen biraz otırǵannan keyin barıp, birewi birewinen kóbirek aytqısı kelgendey "bissimilla"nı aǵıl-tegil etip, tabaqqa qol urıstı. Kempir kelini menen ernegi taypaq qara zereńge sorpa

quyıp tabaqlas boldı. Jumagúl jartıwlı jey almay, kóz astınan erlerdiń tabaq usınıwına qaray beredi. Kempir uyat boladı degendey onıń jawlıǵın tartıp-tartıp qoyadı. Jumagúldiń bundaǵı qáwpi Áyten molladan: "bálkim, ol sarqıt qaytarar máháldetabaqqa bir nárse salıp jiberer!"

-Mine, tabaqtı alıń! - Mámbet molla tabaqtı oń qolına kóterip usındı. - Sarqıttıqaldırmay jegen sawap boladı.

Jumagúldiń oylaǵan jerinen shıqtı! Quday abıray bergey!

Ol naylaj túrgeldi de, tabaqtı qos qollap alıp bir qırınladı hám ernegin suq barmaǵı menen aynaldıra sıpırıp, qolınıń juǵın tabaqtıń qırına sıpırıp, enesiniń aldınaásten ǵana qoydı.

-Nege jemeyseń? - dedi kempir sarqıttı ózi jewge asıǵıp otırsa da, qonaqlardıń kózinshesır bergisi kelmey. Jumagúl qonaqlardıń qollarına suw quyıwǵa házirlenip atır edi.

-Óziń jeyber, toyıp turman, - dedi albıraǵanlıǵınan ne juwap bererin bilmey. Eki molla

bir-birine qarastı. Turımbettiń kózi anasına tigildi. Ol óz gezegindebalasınıń qıyalına túsinip kelinine jekirindi:

- Mektep kórgenbiseń, óziń?!

Ózge adamlardıń kózinshe sóylemeyin degen menen kempirdiń sózine juwap bermey qalıwnaqolay sezildi:

- Mektep kim, biz kim, ene?!

Qayın eneniń súzetuǵın sıyırday ala kózli názerine shıdamay Jumagúl ushatuǵın qustayquntıydı, biraq sarqıt jemedi.

11

-Sarqıttı nege jemediń?! Nege bejireyip tursań? - dedi Turımbet burınǵıdan da qızıp.Jumagúl tis jarmay tómen qaraǵan pishinde tura berdi.

-Saǵan aytaman, nálet! - dep Turımbet tewip jiberdi. Jumagúl tentireklewi menen barıpqazantabaq bettegi arshanıń aldına jıǵıldı. Bası arshaǵa saq etip, oramalı qaptalına tústi.

Kelinshek bolıp túskeli ol basın juwıw túwe, ashıp ta kórmegen edi. "Basıńdı nege ashasań" dep shashların bara qamtılap tikeytip urmaqshı bolıp súyregen máhálde Turımbettiń qolında biraz shashlarınıń ilinip julınǵanın kórip ol birden huwıshtanayrıldı.

Turımbet hayalınıń qanday halǵa túskenine itibar bermey qolına ergen shashtı qaptalınataslay sala Jumagúlge hákireńley berdi.

-Basıń taz eken ǵoy, áy náletiy!

Jumagúl óziniń kópten beri japsaqlanıp, súzekke shatılǵanına da qaramay, jatıwǵa uyalıptek súyretilip júr edi, al házir tayaqtan jıǵılıp, hálsirep kókiregi qısılǵan soń keseli qozıp, gúllán denesinen monshaq-monshaq ter shıǵıp jatırıp "joq, shabazım, men taz emespen" dep aytıwǵa da tili gúrmelmedi. Turımbet Jumagúldi urıwǵa meyillengende, kempir zıp berip dalaǵa shıǵıp ketken edi. Kelinniń sesti semgen soń qaytıp kirdi.

Oshaqtıń qasında popırap atırǵan onıń miyizdey qap-qara shashların kórip ayawdıńornına: - Quday qaydan ońlı kelin berdi dedim-aw! - dedi oń qolı menen janbasın shappatlap. -Pulı arzannıń sorpası tatımas degen usı!

Kempir sóylenip júrip Jumagúldiń shashın jıyıp jumbarshaqlawı menen otqa tasladı. Hayalı tońqıldasa Turımbet jáne bir-eki tepkini bermekshi edi, qıbırlamay sulıq bolıpjatırǵan adamǵa ilaj ete almay úyden sıpırlıp shıǵıp ketti.

Qara terge shomılıp atırǵan Jumagúl shashınıń oshaqta bızıldap janıp atırǵanın dasezbedi.

* * *

"Hayal sırıńdı alsa, quday qırıńdı aladı. Sol ushın oǵan bas iyip, jeńislik berdiń degensóz dáwletiń keri ketti degen sóz. Eger mákkarına ushırasań, awzıńa shóp ólshep alıp, murnıńa murındıq salıp jeteleydi" - dep Dúysenbay bazda másele qaytarıp otırǵanda, Turımbettiń erinleri jabılmay, awzı ańqayıp qalatuǵın edi. Onıń úyde kóp otırmaytuǵınınıń bir mánisi - sol sır aldırmawdıń ilajları.

Jel ókpelenip hayalın sulaytıp salǵanına másirip, úyinen shıqqan menen qayda bararınbilmedi. Kúndekúnde baydikine bara beriwde naqolay.12

Bálkim, ol jek kórer. Óziniń de kútá peyli keń adam emes. Kishi hayalı Biybini jas

11

Turımbet bir ketse eki-úsh kúnsiz kelmeydi, ataqlı qıdırımpaz bolıp aldı. Xojalıǵınıń mashqalası menen haslan qızıqsınbaydı da. Onıń joǵıda táwir. Jumagúl ózin erkinlew sezip otıradı. Biraq oylana kele, eriniń bul biypaydalıǵı tuwralı eskertse, ol "usı waqıtqa deyin tamaq tawıp bergen sen emes" dep gúrk etedi yamasa átóshkirge asılıp abay shegedi, enesine aytayın dese, ol Turımbetten de beter "Sen endi meniń balama aqıl úyretip, xojalıqtı biylewge qaradıń ba" dep báláátlep shıǵa keledi. Qolı iske úyrenip qalǵan japakesh kelinshek úyde otıra beriwdiń esabın tappay, eń bolmasa egini barlarǵa oraqta járdem etip, qıs azıq toplawdı árman etedi. Biraq qanshamaumtılıp kórse de, aytqanı bolmaǵan soń, eti ólip ketti. Eri menen qáyinenesi ne aytsa, sonı islep, úydiń qıbır-sıbırınan-aq keshke shekem tınım tappaydı. Qolı sál sawa bolǵan gezde anasın esine túsirip qamsıǵadı.

- Biysharanıń halı qanday eken?!

Záhárli sózlerine bazda qarsı sóz aytqanlıqtan enesi menen otı óre janbay, shekelesetuǵınbolıp ta kiyatır. Onıń menen oǵan jeńislik qayda? Kempir shaǵınsa boldı, ulı ósh áperedi. 14

Turımbetti dáslep kórgende de, birinshi ret bosaǵasına basın iygende de, bunday qısqıǵaushırayman dep oylamaǵan nashar: "Baxıttıń ózi ushqan qus deyshi edi, meniń basıma qonar kúnler barma eken" dep árman etiwi menen awır-awır kúnlerin ótkerip sala berdi.

Ústindegi kiyimleride kir-kir, onı juwıp alıwǵa da pursat tappas. Aqshamǵa qarap juwayın dese de "Juqartıp tozdırıp taslaysań" dep Gúlbiyke qolınan julıp aladı. Geyde hámme jatıp qalǵannan keyin ǵana otqa jaǵılǵan qarabaraqtıń suwıq kúlinen birqısım alıp suwǵa aralastırıp ǵana bas juwadı.

Ishki sırın ol kimge aytadı? Eki kózi tórt. Qáwender izleydi. Tappaydı. Eń bolmasanásiyatlap, násiyatı menen beline belbew buwıp ketetuǵın murındıq eneniń de jolı kesildi.

Ol qapalanıp jalǵız otır. Urshıǵın iyirmey qoyayın dese, kempir ólsheydi. Awır oyústinde. Bul azaptan kim qutqarıp, kim tórelik beredi, sirá bilmeydi.

Esikti júdá ásten ashıp murındıq sińlisi Turdıgúl kelmegende ne oy tabar edi ol?Ornınan ushıp turıp sińlisin qushaqladı.

-Kel, qaraǵım, kel.

-Haw, awırdıń ba, apa?

-Awırdım desem de boladı.

Turdıgúl jińishkeden kelgen, qoy kózli qız edi. Onıń kóbinese kúlim qaǵıp turatuǵınkózlerinde belgisiz bir ashınıwdıń izi oynadı.

"Halımnıń jamanlıǵın aytqan menen qolınan ne keledi. Bulardı da qabartpay-aq qoyayın"degen oy menen:

-Apańa aytıp bara ǵoy, áneydey bolıp júrippen. Enem eleberin jónlesip keter, - dediJumagúl.

-Ele berin jónlesip, usı waqıtqa shekem jillimedim-á? - dep Gúlbiyke sóyleniwi menenkirip, óziniń turpatınday gidiman bir suw qabaqtı esik betke qoydı.

-Áy, qız, ne jumısıń bar biziń úyde! Murındıq qızım dep apań bir keledi, mine óziń kelipseń. Kózińizden bir-bir ushıp baratırsa, úyińizge aparıń. Men jerip otırǵanım joq. Mashınshı ákeńe aytıp, kózlerińdi oydırayın ba, so!

Qız esikten sıptırılıp shıǵıp ketti.

-Mına qabaqtı góne tólege ekkende ǵaybana kelinge niyet etip ekken edim, - dep kempir suw qabaqtıń awzın ashıw ushın oraq aldı. - Quday tilegimdi qabıl etip taynapır bolıp ósipti. Suwı bir kúnge jetedi. Búginnen baslap suwǵa barasań. Jolda tabanıń bılay-bılayqıysaysa boldı, jaqsılıq kútpeyseń.

Qáyineneniń buyrıǵı buyrıq. Sonıń ushın da bul tapsırma Jumagúldiń kewline awırkelmedi. Qaytama shamalǵa shıqpay sarǵayıp bózdey bolǵan júzinde qandayda bir úmit ushqını tuwdı. Eń bolmasa suwǵa barǵanda awıldaǵı qız-kelinshekler menen tanısıp, awlaǵında qatar qurbıları menen kúlisip aladı ǵoy!15

Bálkim anasınan xabar esiter!..

Kegeyli Turımbettiń úyinen ádewir alıs edi. Ishi-sırtı ele keppegen gidiman qabaqtı arqalap, Jumagúl birinshi ret úyden alısıraqqa bet aldı. Ol dalaǵa shıqqan máhálde tapwádelesip qoyǵanday, halaqasın súyretildirip bir qońsısınıń hayalı suwǵa shıqtı.

- Kelin bala, toqta! - dedi ol nazlı. - Birge júreyik!

Kópten berli kisi menen sóylesip kórmegen adam ushın, eń bolmasa suwǵa barǵansha joldas bolıp, orsaqı aytısıp kewil kóteriw ne degen quwanısh! Onıń ústine taza túsken kelinshekabısınlarına qaramasa jáne bolmaydı. Irkildi.

-Sálem, sheshe! - dedi Jumagúl jaqınlaǵan hayalǵa.

-Kóp jasa, kelin, - dedi de halaqalı hayal qabaǵın jerge qoydı. - Biziń qabaqqa qarap tur.Mınaw úydegi biykeshti suwǵa ertip shıǵayın.

Halaqalı hayal állen waqıtta bir jas qızdı izine ertip shıqtı.

-Yasha, kisheme qabaq toltırtamız, - dedi qız Jumagúldi kóriwden. Qızdıń sózine Jumagúl mıyıǵınan kúlip qoydı.

Úshew bolıp suwatqa qaray jolǵa túsip edi, shetirek úylerden suwǵa shıqqan eki kelinshekkórindi. Bular óz ara dálkeklesip kiyatır. Jumagúl kóp sóylemedi. Dıqqatı tek mınaw halaqalıhayaldıń aytqanlarında.

-Keshe "bolshoy" balanıń úyinde meylis bolǵan eken, tek biziń awılma desem, qáyerdejersiz adam bolsa, bárine jer berile beredi dep sóz bolıptı.

-"Bolshoy" degen kim, sheshe? - dedi Jumagúl.

-Maytbay bala she.

Jumagúl bunısız da Aytbaydıń kim ekenligin kimnen sorarın bilmey júr edi, "bolshoy"degen sóz tuwralı xalıq awzınan esitkenine qarap, márdikardan kelgen jigit eken dep oyladı.

-Endi ol oqıwǵa adam aladı degendi tawıptı. Bunısın hámme ántek kórip júr.

-Al kelin, hámelińdi ala ǵoy, - dedi halaqalı hayal suw boyına kelgen soń.

Jumagúl olarǵa qarsı hesh nárse demey sháńgil qabaǵın alıp, ayaǵın ǵaz-ǵaz basıwı menen eplep suwatqa tústi. Aldı menen jańaǵı hayaldıń qabaǵın toltırıp shıǵardı. Keyninen anaw qızdıń qabaǵı toltırıldı. Gezek ózinikine qaraǵanda, sońǵı eki hayal jetip kelmesinbe, olar da qabaqlarınıń bawın Jumagúlge uslatıp, ırashtıń basında sárriyisip, taza kelinge millet etip turıp aldı. Gezek penen olardikin de toltırdı. Endi ózinikin ala bereyin degende pesin mezgili bolǵanlıqtan ba, suwshı hayallar kóbeyip ketti. Birewi ketseekinshisi keledi. Tap bári qasaqana kelip atırǵanday, izi úzilmeydi. Jumagúl aqır sońı sharshadı. Endigi kelgenlerin kórmegensip, ózinikin toltırmaqshı bolǵanda jáne bir hayalkelip:

-Hay kelin! - dedi pátli. - Mayda temeki kózińe az kórine me? - degen. Basqalardan bizdipás kórdińbe, qabaǵımdı toltırmay nege órlep kiyatırsań?!

Ilajsızdan onıń qabaǵın da qolına aldı. Sirá keyini bolmay ketti. Namazlıger qıltıyıp kiyatırǵanda, zárre úzilispe bolıp edi: órli-ǵurlı óz qabaǵın toltırıp, suwattan sırtqa shıqtı. Baǵanaǵı bos waqtındaǵı iynin qıyıw qıyıw ma, suwǵa tolı zildeyjúk endi mindi.16

Írashtan tómen túsip sırtqı qándektegi joldı kese ótetuǵın jerde qabaqtıń bawın iyninen sál jılıstırıńqırap kótermekshi bolıp, artına shayqalıńqırap, belin qayqaytqan máhálde, aldındaǵı joldan kese ótpekshi bolıp kiyatırǵan shógirmeli ekiesheklini kózi shalıp ketti! "Kesip ótsem ádepsizlik bolar!" - dedi de, kóz ushında kiyatırǵan ǵarrılardıń ótiwin kútip irkilip qaldı...

* * *

Turımbet álleqaydan kele sala chay ishiwge qumarlanıp edi, hesh jerden suw tappadı.

Kempiri bolsa ulına burınǵıday jalbıraqlamaq túwe xabarlaspadı da. Turımbet ári-berishıdap únsiz jattı. Aradaǵı tınıshlıq kópke sozılmadı.

-Kelmey atırıp awzıńa shóp ólshettiń! - dedi kempir joq jerden shań shıǵarıp.Turımbet

buǵan túsinbedi.

-Nege?

-Pesinde ketip edi, ele joq. Suw tappay namazlıgerdi táyembi qılıp oqıdım.

Jigittiń ashıwı murnına shıǵıp, ter tamshıları atlıǵıp ketti. Suwıq demin aldı da, nebilgeni ishinde, túnerip otıra berdi.

Namazsham qıltıyǵanda barıp, mańlayınan teri tamshılawı menen Jumagúl úyge kirip, qabaqtı jerge zorǵa qoyǵanı máttal, jawırnına digirmannıń tartqıshı sart ete qaldı. Ústi-ústine dóngen tartqısh Jumagúldi qırǵa shıqqan balıqtay tawlandırdı, bultańlattı."Hesh nárseni túsinbeytuǵın qanday háwlirme? Keshigeyin dep keshiktim be? Dástúr. Suwǵa

barǵan hayallardıń qabaǵın toltırmasań jurt masqara qılsa! Joldan ótip kiyatırǵan adamnıń aldınan kesip ótse, "Qara jol qatın" dep jolawshılar ǵarǵasa! Elge jaranıw ma,erge jaranıw ma?..." Sartıldaǵan tayaq astında jatsa da Jumagúldiń erni tastay, qısıwlı. Tayaq zarpınan bası meń-zeń. Erine qarsı sóyleyin dese, ol - piri! Analıq kempir de usılay keńes bergen joq pa?!

Áyten mollaǵa basın baylaǵanda da azap shegetuǵını sózsiz edi. Bardamlı jerge kelinshekbolǵan qaysı kámbaǵaldıń qızınıń mańlayı jeti qarıs ashıldı? Teńin tappaǵanına kóz jasları sel-sel. Turımbetke erki menen qosılǵanda bunday bolaman dep oylap pa sorlı! Erki menen qosıldı, erki menen! Anası mal soramadı. Ózindey jarlınıń balası edi ǵoy!Usınday hádiysege ushıraytuǵını jeti uyıqlaǵanda túsine kirse eken-aw! "Hesh waqıtta erińniń betine qarap sóyleme" degen Analıq kempirdiń násiyatı jáne bóget. Ne qılıw kerek, ne?!

Olay-bulay burrańlap tańlanıwda ele. Turımbettiń qolındaǵı tartqısh ornına qoyılmay,onıń jawırnına da, qabırǵasına da ústi-ústine dóniwde. Jumagúl bárine shıdap ıńırsıp atır... Biraq tayaq zarpı onıń dawısın shıǵarıp, erine qarsılıq bildiriwge májbúrlemey qoymadı. Jumagúl keregege asılıp ornınan turıp:

- Tart qolıńdı! - dedi záhárli.17

Jumagúldi búytip sóyleydi degen pikir oyına kelmese kerek, Turımbet selk etip, qolındaǵı tartqıshın túsirip aldı. Otırarın, qaytıp tartqıshtı aların bilmey, ayaqastında buratılıp jatırǵan Jumagúlge kóz tigiwi menen sárriydi.

-Ele awzınıń sarısı ketpegen naysap ekenińdi bilmegen edim. Oylanıwdı, kisinibahalawdı bilmeytuǵın qanday jansań?

Jumagúldiń ashıwı Turımbettiń salısın suwǵa ketirip, seskendirdi. Kelini menen balasın arashalamay dalada júrgen kempir Jumagúldiń záhárli sózin esitip juwırıp-aqkirdi.

-Qanday biyádep iytseń, qatın! - dep bolıp, Turımbetke jin kózlenip jekirindi. - Áy,jaman, shappattay qatınǵa betińnen aldırıp qazıqtay qaqayıp ne qılıp tursań!...

12

Nurım kelip ketkeli ishine sherebe quyılǵanın bay heshkimge bildirmedi. Ne bilgeni ishinde.

Júrek bawırına ot salıp, ishti ashıtqan zárde onı biyzar qılıp, azdırıp tajiberdi.

Eger búgin yarım aqshamda kelgen jekke atlı tóseginen turǵızbaǵanda, Nurımǵa berip qalǵanwádesin de esten shıǵarǵan edi.

Bul atlı Tájim murttıń ózi edi. Bay dalaǵa shıǵıp onıń ashıwlı keypin ańlaǵanda,dizesinen máder ketip jıǵıla jazladı.

-Házir, házir. Attan túspeyseń be? Usı ońbaǵan jalań ayaqlarǵa jerimizdi talan-taraj eteberemiz be, bir nárse túsindirósse! - dep bay óziniń gúllán aqıl-huwshın Tájim murttan izlegendey dálbirep júrip sóylendi.

-Biziki sonıń ǵamı. Aqsaqalıńnıń úyine nege járdem bermeyseń? Onnan payda kóp, túsin!Qáne, asıǵıspan, bir sıyırıńdı aydap shıq!

Ol albıraǵanınan ne qıların bilmey, qorasınıń ernegine baylanǵan jipti sheshiwge deasıǵıp, úzip jiberdi de, bir sıyırdı aydap shıǵıp Tájim murttıń aldına saldı.

-Bunıń menen is pitpeydi! - dedi Tájim jedelli. - Al, nókerińdi tez tayarlawdıń ǵamınje!

Ol ushın mal berip barlıq uwayımnan qutılıw qıyın emes sıyaqlı seziletuǵın edi. Awırı adam beriw tapsırması bolıp tur. Bunı ol qalay orınlaydı? El ishine alaǵadalıqtúsip turǵan zamanda aytqanına kim júredi?...

Baydıń minezi qalay ózgerdi; ózine qanday qatnas jasap júr; Turımbet bul tuwralı oylanıp kórse! Eger onıń ashıwlı otırǵanın bilse, kirmey-aq tamaq pisiriletuǵın úydenǵırra qaytıp kete beredi; al bay onıń kelgenin sezip qalıp shaqıra qoysa, hámme nárseni umıtıp, aldına barıp jalbıraqlap baydıń atına ot saladı, jem beredi ya mal qorasın tazalaydı.

Mine, bir yarım hápteden astı. Ol qayta-qayta kelse de, baydıń ústine kire almaydı.Biybiden onıń qanday jaǵdayda ekenin sorasa, ol:

- Bilmeymen, jawatuǵın bulıttay túnerip otır, - deydi tek.

Turımbet búgin de Biybiniń úyrenshikli juwabı menen ketip baratır edi, onıń ayaq

dúrsildisine úyrenip tanıp qalǵan bay shaqırıp aldı.

-Nege kelmey ketip baratırsań?

-Ketejaq emes edim-aw...

-Men bar ǵoy, Turımbet, - dedi bay qaptalına otırǵızıp, - inansań eger sensiz otıraalmaytuǵın

boldım. Orta jasqa barǵan soń kisiniń júregi jaqın adamdı kúseydi deturadı eken.18 Turımbet juwap bere almadı. Biraq kewili quwanıshqa berilip mırjıyıp kúldi.

-Hayranman! Perishteler saǵan baǵ-dáwlet berejaqpa, túsine ene bereseń. Keshe túsimde birkáramat kórdim. Seni izime ertip, biyik tawdıń basına shıǵıp baratır ekenmen. Men soǵanqarap ekewimiz de baxıtlı bolamız, jurttan biyik mártebege erisedi ekenbiz dep oyladım. Abaylı bol, inim, tús degen shámshil boladı, bunı kisige aytıp júrme!

-Yaqshı, aǵa. Biziń apam da túsinde siziń menen meniń bir atqa mingesip baratırǵanımızdıkóripti.

-Áne, áne! Seniń anań Gúlbiyke de qurı alaqan adam emes, aqırı.

Baydıń uwayımı biraz jeńillengendey, tulǵasın qańbaqtay sezip, boyın tiklep kerildi."Bunnan artıq isenimli kim bar? Joq"... Bir neshe kún oylanıp, qayta-qayta sınap, Turımbettiń ishki dúnyasın, tábiyatın tolıq biletuǵın usap edi. Sonda da gúmanlana beredi...

-Házir oqıw degen bir nárse shıǵıp júr, - dep bay alaqanı menen awzın sıpırdı.

-Awa, Aytbay bolshoydıń awzında sonday ızım-sızım gáp kórinedi.

-Áy, inim, inim, - dedi bay basın shayqap. - Adam bolar adam uzaqqa kóz jiberedi. Al mensennen onı kórmey júrmen...

Turımbet "nege" dep sorayjaq bolıp edi, ózin-ózi zorǵa irkip qaldı.

-Qısqasın aytqanda, bir nárseni elestirmey júrgen bolıwıń kerek dep shamalayman.

-Neni?

-Házir jerlerdi alıp atır ǵoy. Onnan hesh nárse shıqpaydı. Báribir jerdiń hákimiózimiz. Biziń joqarı jaqtan qolımız bar. Aytpaqshı, sen hayalıńdı urıpsań ǵoy?

-Awa urdım, qalay bildińiz?

-Eldiń bári Turımbet hayalın urǵan eken, ol betinen alıptı, enesine qarsı sóyleytuǵın bolıptı desip júr. Bul jaqsı ádet emes. Qısqasın aytqanda, qaraqalpaqtıń biri ózimiz-ǵoy. Qaraqalpaqta qatınnıń betine kúle qaradıń ne, shalǵayına jamaw tilettiń ne.

Qolıńnan kelse únin shıǵarmawıń kerek. Qız, jigitlerdi oqıwǵa áketedi-mis degen gápti esitip murnına shamal enip júrgen shıǵar. Abaylı bol, anaw esi joq Aytbay bolshoydıń gápine erip xalıqtıń aldında júzińdi tómen qaratpasın.

-Onda ne qılıw kerek?

-Balalıq etip birden qızatuǵınıńa qara. Suwıq qanlı, sabırlı bol. Úyge bara sala hayalıńdı

tergestirip júrme. Jabayı shópti tamır baspay turıp julıp taslasań, egin

qanday taza boladı. Aytbaydıń sózine adam inanbaytuǵın bolıp kiyatır edi, jaqınnan berijáne janlanıw bar sıyaqlı. Sol ushın Aytbaydıń sırt penen qatnasın úziwimiz zárúr. Ózi awılda shır-pır bolıp júrip, ólesi kempir-ǵarrısın taslap kete almay-aq sap boladı.

Minekey, sol ushın oqıwǵa adam jıynaymız dep júrgenlerdi Nókis, Samanbay, Aq terekjaǵıslarınan berman ótkermeseń isiń rawaj. Ádep sol jaǵına bek bolıw kerek. Olar báhárden baslap Tórtkúl betten adam jıynaytuǵın qusaydı. Solardı bul jaqqa keledi, degen sóz bar.

-Meniń solarǵa qarsı barıwım kerek ǵoy, shaması.

-He, he, áne, jańa túsindiń. Kem-kem aqılıń artıp kiyatır-aw ózi!

-Sizge burınnan aytıp júrmen, aǵa, siz ne deseńiz biz maqul deymiz, siziń sózińizsınǵansha dushpannıń moynı sınsın!

-Qısqasın aytqanda, jası kishini násiyatlaw jas úlkenge parızlı istey bolıp ketedi eken.Sol ushın aytıp otırman. Al, qosshım, men seni ózińdey ǵoshshaq, biregey jigitlerge qosaman. Astıńda qashsa jetkermeytuǵın, quwsań basıp ótetuǵın yawmıtı at boladı.

-Qashan?19

-Waqtın ózim aytaman.

Turımbet úyine ketkennen keyin Dúysenbay kópshikke shalqaya bas qoyıp, qollarınayqastıra taraqlap, basınıń astına saldı.

13

Tamnıń tórgi irgesi haslan bosamas. Jipke dizgen shińgirik tósektiń diywal betki

erneginen baslap irgege shekem taqır. Sol jerge asqabaq jıyılıp qoyıladı. Kempirdińkúni menen islerge isi bolmaǵanlıqtan ba, aynaldırǵanı usılar. Jumagúl jalınsa da ózliginen birewin haslan pisirip bermes.

Ulınıń biypaydalıǵı sebepli úyden chay pulı tabılmaydı...

Jumagúl úyge kiriwden Turımbet kiyine sala baǵdarı belgisiz bir jaqqa ketti.

Jumagúldiń de kútetuǵını kóbinese búgingidey jekkelik. Biraz erkin otırıp dem aladı.Shińgirik tósektiń ústin bir qatara sıpırıp bolıp, oshaqqa azmaz aqpas salıp lawlatıp jaǵıp atır edi, esikti ásten ashıp Turdıgúl kirdi.

-Jumagúl apa, kempirińniń bazarǵa baratırǵanın kórip kiyatırman.

-Keleǵoy, aynanayın, keleǵoy. Atam, enem saw ma?

-Saw.

-Jumagúl apa, saǵan oylasıwǵa keldim.

-Júdá jaqsı, qaraǵım, otır, chay isheyik, úyde ekewimizden basqa adam bolmaydı.

-Meni úydiń ishi zorlap Jańa bazar bette bir ǵarrı iyshanǵa bereyin dep atır.

-Aǵań, apań ne deydi?

-Aǵam ǵoy, barlıq báleni tawıp júrgen.

Jumagúl oń qolınıń alaqanın mańlayına, shıǵanaǵın kesek pechtiń qazanlıǵınıń ústinetirep, júresinde otırǵan keypinde kózlerin perdeledi. Turdıgúl Táńirbergen mashınshınıń jalǵız qızı edi. Ózinen basqa onda aǵa da, ini de joq. Jumagúl olardıń úyine murındıq qız bolǵanlıqtan usı jaǵdaylardı sorap bilgen edi, sonlıqtan Turdıgúldiń oylaspaǵa kelgenin ayıpqa sanamadı: oǵan aqıl bere alsa!

- Qaraǵım, erkekke qarsı turıw - áwliyege kesek atqan menen barabar...

Eki nashar birazǵa shekem sarsılıp, belgili juwmaqqa kele almadı. Ári-beriden sońJumagúl ashılıstı.

- Súygen birewiń bar ma edi?

Turdıgúldiń gúlshedey júzleri basındaǵı túrmesindey qızarıp, basıldı.

-Bar bolǵan menen birazlar onı eser desedi.

-Eser bolǵanda kim?

-Aytbay "bolshoy" degen jigit.

-"Bolshoyı" nesi, eserligi neden ibarat?

-Ol márdikarda bolıp kelip edi. Úyinde ólesi kempir-ǵarrı bar. Ózleri kámbaǵal. Aytbaybiyshara solardıń aldında ot jaǵadı, tamaq pisiredi. Qolı bosasa qońsı-qobaların jıynap, jańa patsha tuwralı sóylesedi. Ol sóylese, Jumagúl apa, kózińdi jumıp otıra bereseń, beyishti jerdiń ústine qondırıp qoya qoyadı. Soǵan isenerimdi de, isenbesimdi debilmeymen.

-"Esersoq bolmay er bolmas" degen, ol jaǵına da qaraw kerek. Al, kópti kórgen adam sınshılboladı, bul jaǵın da esaplaw kerek, bálkim, aytqanı durıs keler. Seniń kókiregiń sol bolshoydı súyip qalǵan soń, kewlińe ısıq kórinip júrgen shıǵar.

Diydilegen keńesin ala almadı ma yamasa haqıyqattan da asıqtı ma, Turdıgúl órre turdı.

-Keshir apa, kóp otırıp qaldım.

Kewli qabarıp kelgen qızǵa qanday keńes bergenin, nede toqtasqanın Jumagúl bile almay-aq hayranlıqta otırıp qala berdi. Biraq nege ekeni belgisiz, sol qız kókiregine ǵulǵula salıp ketken tárizlendi.20

Sol kelgeniniń sońı eken. Turdıgúldiń bul úyge keliwi pıshaq keskendey tıyıldı. Onıńsebebin Jumagúl bile almay júr edi, bir jola suwǵa baratırıp jolda ushırasqanında:

- Aǵam maǵan dalaǵa shıǵıwdı da qadaǵan etti, - dedi Turdıgúldiń ózi. Jumagúldiń kóp nárseni bilgisi keler edi. Kimnen? Onı bilmes.

Ol birinshi mártebe kelinshek bolıp túskende birge iyilgen, betasharda birge eńkeygen qoskelinshektiń birewi Baǵdagúl degen kelinshek edi. Mine, usı kelinshek penen ǵana ara-tura ushırasadı, biraq oǵan isenbey me yamasa onıń járdem bere almaytuǵınlıǵın bile me, ishkisırların ólamata sırtqa shıǵara bermeydi. Hárwaq-hárwaq ushırasıp júrip-aq BaǵdagúldińDúysenbaylarǵa jaqınlıǵı barın, al kúyewi sebepli aradaǵı qatnasıqtıń úzilip qalǵanınbildi. Bir-birine úyrenise kele Baǵdagúl ashılısıp, bir jola tek ekewden-ekewi suwǵa baratırıp ta, kiyatırıp ta joldas bolǵanlıqtan, basınan ótkenlerin sóylep berdi: Baǵdagúldiń shıǵısı Mańǵıt urıwınan Dúysenbayǵa atalas adamnıń qızı eken. Ata-anası jas gezinde qazalanıp, ol Dúysenbaydıń qolında tárbiyalanadı hám sonıń duzın iship kámalǵa keledi. Erjetken soń baydıń ıqtıyarına kónbey házirgi kúyewi Tórebay menen

qashadı da ketedi. Sol-sol eken, bay qattı qáhárlenipti, al basqa hesh nárse isley almaǵan,el bolıp Tórebaydı quwatlaǵan. Sebebi usı awılda qol ushı talap etip júrgen onıń minezine, kishipeyilligine qarap hámme sıylaydı eken. Al Baǵdagúlge úylengen soń awıl diyqanları onı burınǵıdan da jaqsı kórip, millet ózgesheligin elestiriw bılay tursın,kórgen jerde húrmetli orındı soǵan usınadı eken. Baǵdagúlge úyleniwine sebepshi bolıpkimisi dán, kimisi shıǵarıspaq etip mal ákelip, eki jastıń basın qosıp jiberedi.

Sonnan baslap olar áp-ánedey xojalıq bolsa kerek...

Jumagúl onıń úy-ishine barıp kórmegen menen aytqanınıń hámmesine inanar edi. Bul awıldıń miyirman adamlarına Jumagúldiń ayrıqsha súyiwshiligi artıp, hátteki, kishkenebalalardıń da aldınan kese ótpeytuǵın bolıp aldı.

Aytbay "bolshoy" jóninde azın-awlaq bilgisi keledi, biraq erkek adam jóninde birewdensoray qoyıw oǵırı naqolay seziledi.

Jumagúldiń kiyimleri de jupını tartıp baratır. Ústindegi bóz kóylegi de jamaw-jamaw.Ol sol turısında suwǵa da baradı, otınǵa da baradı. Jaqında ǵana onıń qolına arqan, balta alıp ketip baratırǵanın Tórebay kórip qalǵan edi, tek amanbısań aytıp úlgerdi. Olirkilip turmastan "shúkir" dedi de qaymıǵıp kete berdi.

Tórebaydıń ózi kisiniń hayalına tiklenip názer taslay beriwge uyalatuǵın jigit edi, alonıń júristurısınan bir nárseni ańǵarıp, oǵan degen ayanıshı qozǵalıp ketti.

21

Sebebi awıllas bolǵan soń ol Turımbettiń minezine de, kempiriniń qılwasına da qanıqedi.

-Sen! - dedi ol úyine kelip hayalı Baǵdagúlge (Tórebay dástúr boyınsha hayaldıń atın aytpaytuǵın edi) - Jumagúl menen sırlasıp kórdiń be? Hal-jaǵdayı qalay eken?

-Kisiniń hayalı menen meniń ne isim bar? - dedi Baǵdagúl hesh nárse bilmegensip.

-Joq, olay deme, shabazım. Adamnıń kúni adam menen. Adam biytanıs jerge kelgende dos izleydi.

Ashılısıp sóyleskisi keledi. Sırlasqandı táwir kóredi. Kelinshek bolıp túskenine de kóp waqıt bolıp qaldı. Ele beti ashılmaǵan. Tómenshik, eki kózi tórt bolıp, yatórkininen xabar bilmey, ya túsken elatınan teń qurbı tappay, ishi dártke tolıp júrgen bolmasın. Biysharanıń shashı túsip qalǵanba dep pámledim.

- Shashın aytıp júrgen sen, - dedi Baǵdagúl eriniń shını menen sóylep otırǵanına túsinip. - Shashınıń túsip qalǵanı gúzde edi ǵoy. Jaqında suwǵa barǵanında birge joldasbolıp edik, biyshara kisige qaray almay qaymıǵıp, qolın betine tuta beredi. "Júzińdi nege jasırasań, sártermiseń" - dedim men oǵan ashıwlanıp. Meniń sózime biyshara dawısınıń barınsha eńirep qoya berdi. Ayap barıp, mańlayın sıypalap jubatpaqshı bolıp,betine úńilsem, bet awzı alqaraǵan. Shorshıp kettim. Qarasam murnı jırılıp qalıptı.

-Murnıńa ne qıldı? - dedim túsinbey.

-Úydegi ashıwı menen árebegimdi julıp aldı, - dedi solıǵın basa almay.Tórebay oylanıp bir gúrsindi:

-Áy, áy ońbaǵan Turımbet.

Erli-zayıp birazǵa shekem úndespedi.

Jerden óndirip alatuǵın olardıń baslı egini asqabaq. Házir de qazannıń qaqpaǵıkóterilipbasılıp, ishindegi asqabaq juǵır-juǵır qaynawda.

Kespeleri ezilip ketpesin dep Baǵdagúl qazannıń qaqpaǵın asha bergeni, tolıq deneli,basına tóbesi shoshaq bir nárse kiygen, qara torı jigit kirip keldi.

-Kel, qurdas, - dedi Baǵdagúl kelgen jigitke izzet kórsetip. - Qolıńdı juwıp óte ǵoy.Asqabaq degen atańnıń asın tayınlap atırmız.

Kelgen Aytbay bolshoy edi.

-Baǵdagúl, men sennen bir nárse sorayın ba? - dedi Aytbay birazdan keyin.

-Sora, sora. Qız taptıń ba? Jeńgelik eteyin be?

-Qoysa, dálkek etpey, - dep kúldi Aytbay. - Men sennen Jumagúl jóninde soramaqshıman. Túbińiz hayal ǵoy, kórip turatuǵın shıǵarsań?

-Kórip turmaq qayda. Kempiri úyinen shıǵarmaydı. Bara qoysań kelinimdi aynıtpaǵakeldiń dep ayıplaydı.

-Bay-bay bala, - dedi Aytbay. - Jaqında Chimbaydıń uzaq bazarına túsip, Erkinniń boyındaǵı Ótámbet palwan degen tanısımdı kórip edim, ol mennen Jumagúldi soradı.

-Aǵaları ma eken?

-Joq, awıllası eken. Jumagúldiń jalǵız kempiri bar deydi. Sol kútá qorlanıp júrse