T.Qaypbergenov Qaraqalpaq qizi
.pdfTanıs balalar Jumagúldiń aldınan juwırıp shıǵıp onıń oyın tastıyıqladı. - Apay, Biybigúl artist kelipti.33
Ómir lawlaǵan ot. Onnan qashıp qutılıw joq, ázziler órtenip kúlge aynaladı, kúshlilershınıǵıp shıǵadı.
Turımbet ele lawlaǵan ot ishinde.
Búgingi koncert onı sol ottan birnáwiye qutqarǵan sekilli, barlıq ǵalma-ǵalın umıttı.Koncerttiń sońında artistlerdi qutlıqlaw ushın saxnanıń artına ketken Aleksandrdı kútip, "Úlken jay"dıń burıshında tur edi, hárqashanda onıń kóleńkesindey qaptalınan qalmaytuǵın Dúysenbay artınan kelip iynine qol saldı:
- Sorlı, júr, gáp bar.
Turımbettiń iynine adam qolı emes, ázireyliniń pánjesi salınǵanday tóbesinenayaqlarınıń ushına shekem bir jılan jalap ótkendey boldı.
Dúysenbay Turımbettiń shalǵayınan uslawı menen mektep jayına ertip kirdi de, áynektentúsken nurǵa tutıp turıp mushtay bir shekiyne berdi.
- Ishin ashıp aydıń nurına tut.
Turımbet onıń aytqanın buljıtpadı. Shekiynedegi bólek-bólek asıq úlgisinde quyılǵantaza altınlar edi.
-Bunı ne qılaman, aǵa?
-Sen endi ómir-ómirińshe tarıqpaysań. Áne, seni qor qılmayman degen sózimnen shıqtımba,
shıqtım.
-Óziń ne qılasań?
-Usı waqıtqa shekem men seni saqladım, endi sen meni saqlaysań.
-Miynetsiz puldı alıw gúna emes pe?
-Bul dúnyada gúnasız bende bolmaydı.
-Dúysenbay aǵa, xalıqtıń rámáwzin kórdiń ǵoy, hámme jańalıqqa erip baratır. Ótinishim,endi sen
de qoy, men de qoyayın. Iyilgen bastı qılısh kespeydi. Húkimetke ekewimiz de shınlıqtı aytıp barayıq.
-Búrkittiń qanatına oq tiyse, ǵarǵa onı shoqıp oynaydı. Sen meniń qanatımdı sınǵan depoyladıń ba, qáne juwap ber.
Turımbet úndemedi.
-Tıńla, gáptiń toq eterine keleyik. Erteń keshte Qasım iyshannıń basshılıǵında qalaǵashabıwıl
boladı. Men házir atlanaman. Sen úyińe barıp "MTS orıstı" óltirde, izimnenjet, jetealmasań, Qusxana tawınıń úńgirine bar. Má, mınaw pıshaqtı al. Soyıwǵa imkaniyat tappasań, azanǵı hálqas waqtında tamaǵına uw sal. Má, usla!
Bay Turımbetke altın túsli dóńgelek júzik berdi.
-Yapırmay á! - dedi Turımbet júzikti jaqtıǵa tutıp. - Meniń ómirim sekilli bunıń yabaslaǵan jeri ya tamam bolǵan jeri joq eken.
-Sen usınday orsaqılardı qaydan úyrengenseń, - dep bay onıń kewlin alıp, biraz juwaskeyip tuttı. Bul oǵada sheber islengen júzik, qısa berme, ishi tolı záhár. Barmaǵıńa kiyeseń de, azanda "MTS orısqa" berip atırǵan tabaǵıńnıń ernegin júzikli barmaǵıń menen qısıp jibereseń, tamam! Altın asıqlar seniń OkrONO Májitovtıń ornın iyelewiń ushın-ám jumsaladı. Kóriskenshe! Shaymalap júrme!
-Yaqshı.
Turımbet baydan alǵan pıshaqtı táwekel janbasına qayrap-qayrap úyine kelse shıra janıptur. Aleksandr álleqashan kelip, oqıp atırǵan kitabı betine jabılıwı menen kátinde uyıqlap qalıptı. Pechtiń artındaǵı qarańǵı quwısta anası jańa soyılǵan qoyday qurıldap atır.
Qara isler ǵana qarańǵıda islenedi. Úydegi jaqtı Turımbetti kelgen pátten irkip, bosaǵanı atlaǵan jerde Aleksandrǵa qarawı menen lal bolıp qaldı. Pıshaq uslaǵan qolıqattı mush bolıp, barmaǵındaǵı záhárli júzik jarılıp, ishinde heshteńe qalmay aǵıp ketkenin de eskermedi. Aleksandr ele uyıqlamay onıń ádettegiden tıs qádem basıwlarınan-aq gúdiksirep, betine kitaptı jawa sala háreketlerin baqlap jatır edi. Kitap quwısınan onıń pıshaq qısqan qolındaǵı sarı júziktiń jarılıp, arasınan bir nárse aqqanın abayladı, biraq oǵan úndemedi. Kelgen pátte urılmaǵan pıshaq birotala háreketke kelmey, pechtiń ústine qoyıldı. Endi ol qaltasındaǵı túyinshikti shıǵarıp, birazǵa shekem kóz almay turıp, Aleksandr tamanǵa jáne názer tasladı. Onıń qıymılsız
háreketin kórip, pechtiń ústine qoyǵan pıshaǵına jáne burıldı. Usı gezde anası uyıqlapatırıp jóteldi. Hawlıǵıp gá anasına, gá Aleksandrǵa, gá pıshaqqa, gá qolındaǵı túyinshikke qaradı. Artında tek esik bar, onnan soń? Dúysenbay aytqan qusqana tawdaǵı
Qasım iyshanlardı izlep ketiw kerek, onnan basqa sańlaq joq. Ol da báribir ólimge ákeledi. Jáne basqa jol bar, qalaǵa ketiw. OGPU ǵa barıp haqıyqatlıqtı aytıw... joq, olda ólige ákeledi, Qasım iyshan óltirtedi, Dúysenbay óltirtedi. Óytip eki jaqqa da masqara bolıp ólgenshe házir tım-tırıs óle qoyǵan abzal emes pe?
Anası jáne jóteldi. "Qartayǵanda mınaw biyshara jalǵız qaladı aw". Sorlı anam qor bolmasın, ózim tınısh óleyin de, mınaw altındı qaldırayın, endigi jaǵında men ushın oǵan usı altın xızmet etedi. Bul oǵan buyıra ma? Ózimdi ózim óltirsem, anama Aleksandr járdem qılsa, ózi ilahiyda jaqsı jigit eken. Ótirik sóylemeydi, kisiniń haqın jemeydi,jaqsısı Aleksandrǵa xat jazayın.
Ol túyinshikti anasınıń dastıǵınıń astına tıqtı da, pechtiń quwısında jatqan papkaishinen bir dápter alıp astaxtanıń ústine jaydı, biraq ne jazarın bilmey, qálemin barmaqlarınıń arasına qısqan halında iyegin eki alaqanına basıp otırıp qaldı.
Állenemirde jazıwǵa kiristi.
"Aleksandr jora, meni keshir. Men ózim eki joldıń bándirgisinde qalǵan adam edim, ońǵaketsem de ólim, shepke ketsem de ólim. Ekewinen de qutılıw ushın ózim ólgim keldi. Biraqanam ushın bir qalta altın asıq taptım. Sennen birinshi ótinishim, anamnıń sol altınına heshkimdi tiygizbe, biyshara anam ǵamxor perzentine ırza bolıp ólsin. Ekinshiótinishim, Jumagúlge ayt, men onıń shınnan pákligine isenish penen ármansız ólip baratırman. Biraq qızıma meniń jaman jaǵımdı aytpay tárbiyalasın.
Írza bol, jora, Turımbet!"
Ol kútá suwıqqanlılıq penen asıqpay qaǵazdı búklep Aleksandrdıń dastıǵınıń astına tıqtı da, qolındaǵı júzigine awız salıp edi, onda hesh nárse joq ekenin uqtı da, waqıttıbosqa ótkermey esiktegi aǵash qazıqqa ildiriwli otın arqandı aldı...
Aleksandr endi onıń nendey sumlıq oylaǵanına aqılı uǵras kelmey, azmaz kútip jatıp edi, bir nárse dúrs etkendey boldı. Asıǵıp juwırıp shıqsa shertektiń baqanında sálleńlep tur. Asıqqanınan ol Turımbet tewip jibergen kelige súrnigip, páti menen izgeoraldı da, baǵana Turımbettiń ózi qoyǵan pıshaqtı ákele sala moynınan arqandı kesip jiberdi, Turımbet jerge sılq etti. Aleksandr onı kóterip ákelip óziniń ornına jatqardı, moynın uwqaladı. Turımbet yarım saatlardan keyin ózine keldi.
-Meni nege qutqardıń?
-Sen ólimiń menen kimdi quwantpaqshı, kimdi jılatpaqshı boldıń? Turımbettiń kózlerinen jas kóńgeylendi.
-Jılama, asılıp óliw jańalıq emes, bunday ólim mártlikke de sanalmaydı. Ayt, maǵansebebin?
-Qıynama Aleksandr, men báribir ólemen!
-Óletuǵınıń taqıyıq. Biraq sen qaysı ólim menen ólmekshiseń? Sonı túsindir?
-Adamǵa ólim bir ret keledi.
-Birinshiden, adam atın kóterip júrgenlerdiń bári birdey adam emes, ekinshiden, mensennen bir
adam ushın neshe ret ólim barın sorap otırǵanım joq, qaysı ólim menen ólejaqsań?
-Neshe túrli ólim bar?
-Eki túrli ólim bar. Birinshisi - ólilerdiń ólimi, ekinshisi - tirilerdiń ólimi.
-Meniki she?
-Seniki ólilerdiń ólimi.
-Túsinbeymen.
-Xalıqqa biypayda, hesh nıshansız óliw - bul ólilerdiń ólimi!
Turımbet kózlerin ashıp-jumıp, biraz waqıt jatqannan soń, basın kóterdi.
-Aleksandr ayt, jora, men qáytkende tirilerdiń jolı menen ólemen.
-Seni usı dárejege túsirgen sırdı múltiksiz aytıp ber, sonnan soń málim boladı.
-Gúnam júdá awır. Húkimetke qarsı talay-talay sawashqa qatnastım. Aytbay bolshoy degendi tánha ózim óltirgenmen. Jumagúldiń anasın atqan da men! Qasım iyshan jáneshaqırttı...
- Áne, jańa tirilerdiń háreketin qılıp kiyatırsań. Ele tolıq emes. Sen olardıń jatqan ornın bileseń be? Barıp kórisetuǵın belgi bar ma?
-Bilemen. Olar Qusqana tawında.
-Olay bolsa házir aldıma tús, birge qalaǵa baramız, sonnan soń Qusqanaǵa ketemiz.Olar bunnan soń áńgimeni kóbeyte bermey tez atlandı.
34.
Hárkim ózi jasaǵan dáwirde sırlı ómirdiń álwan sırlı túyinlerin sheshedi, sonıń menenbirge neshshe
qıylı jumbaqlı túyinlerdi ózi túyip qaldıradı.
Jumagúl jáne keńsesinde, áne usı ómir túyinlerine aqıl juúırtıp otır.
Ol búgin azanda ózi menen Baxıtlı awılınan ertip ákelgen Nurzadanı basqa awıllardan kelip jıynalǵan qızlarǵa qosıp, Tórtkúlde oqıwǵa saltanatlı uzatqan edi. Bul islerdiń nátiyjesine kewli ırzalanıp, házirgi azǵana sawashılıqtan paydalanıp, tikkeley óziniń qatnası menen túyilgen ómir túyinlerine oy jiberip otırıptı.
Biraq onıń oyın kóbirek iyelegen nárse - ómirde sheshken hám jańadan túygen túyinlerinen góre, Tórtkúlge oqıwǵa jiberilgen bir top qızlardı uzatıp qaytısın Baymuratov penen naqolay sóyleskeni. Ol Baymuratovqa birinshi gezekte, "Baxıtlı" hám "Erkindárya"da júrgizgen jumısları haqqında esap beriw ornına, Qorazbekov penen Muxanovlardıń jamay jawları qolınan qaza tapqanın qalaǵa kelip esitkenin aytıp, giynebildirdi hám Okrugte jamay jawlarına qarsı gúres bosań baratırǵanın, Áljan suwshınıńqızın óltirgenler ele tutılmaǵanın eskertti.
-Joldas Baymuratov, shının moyınlaw kerek, - dedi izinde. - Dushpanlarǵa qarsı erteertlengen atlar kesh minilip atır.
-Jumagúl, - dedi Baymuratov kútá sabırlılıq penen tıńlasa da, ashıwlıraq. - Aytqanlarıń durıs, lekin, ózińe tiyisli emes istiń tarawların ám qamtıyman dew, adamdısayızǵa shıǵaradı.
Aqıllı, parasatlı basshınıń gápi Jumagúlge ári ersi, ári orınsız túyildi. Aqırı shıdamay stolınıń tartpasın ashıp, kóp kúnlerden beri jazılmaǵan kúndelik dápterinaldı da, aldına jaydı hám asıqpay jaza basladı.
"Baxıtlı" hám "Erkindárya" awıllarında biraz jańalıqlar iske astı, quwanıshlıman.Tilekke qarsı, joldas Baymuratovtıń minezinde ózimshilliktiń, ózimbilermenliktiń tuxımı payda bola baslaǵanǵa usaydı. Yamasa kúni-túni isten sharshaǵanlıqtanbeken?
Bálkim, solay shıǵar. Nege bir gápi ushın kewlime gúptikey keldi, bálkim, aytqanlarımbola baslaǵanı ushın sol ózimshillik ózimde payda bolıp kiyatırsa da tájip emes. Ayaq súrinse bas juwap beredi, bunday bolıwı múmkin emes!"
Oylarına, jazǵanlarına kewli tolmay, Jumagúl qolındaǵı qálemin stoldıń ústine sartettirip tasladı da, tikeydi hám artına aynalıp, áynekten sırtqa názer tasladı.
Búgin bazar kúni edi. Bazarshılardıń izi úzilmey arman-berman ótip turıptı. Otın tiyegen arbalılardı kórip óziniń eń birinshi mártebe qalaǵa kelgenin esledi de mıyıqtartıp gúbirlendi: "Mine, dáwir gárdishi... mende pútkilley jańasha ómir baslandı, al bazar ele bayaǵısınsha..."
Ol qıyalın juwmaqlap úlgermey-aq, kósheniń bir shetinde payda bolǵan bir atlı qolın sermep álle nárselerdi aytıp ótip ketti, bazarshılar kósheniń eki shetine ayrılıp jolbosatıp turıp qaldı.
"Bul ne, jáne bir jamay dushpanınıń qurbanın jerlewge alıp baratırmeken? Sonıń arasında, óli emes, bir-birine qosaqlanıp baylanıp aydalıp kiyatırǵan eliwlegen adam kórindi. Jumagúl olardıń aldına kepini menen tiriltip jiberilgendey, gileń aq kiygenQasım iyshandı tanımay tur edi, onıń izindegi Ataniyaz Qurbaniyazovtı, Dúysenbaydı,
Záripbaydı, Jumaniyaz láwzeni abaylap, oylı júzi jadırap sala berdi. Ol birden aydawshıatlılardı serledi. Embergenov hám Aleksandrdıń ortasında, basın, bir iynin aq shıt penen tańǵan atlını állekimge megzetip júdá tigilińkiredi, biraq tanıy almadı, ol tap usını uqqanday, áynektiń dál tusınan óte berip artına bir burılıp edi, Jumagúl endi ǵana tanıp, quwanıshtan eki eziwi jayıldı:
-Turımbet!! Meniń Tazagúlimniń ákesi!! Usı gezde esik ashıldı. Ol artına jalt burıldı.Qolına jırtıq konvert uslap, júzi quyashtay jarqırap kúlimlegen Baymuratov turıptı. Baǵana ushırasıp, túsinispey kewli sál málel tapqanın Jumagúl umıtıp, otız eki tisinińbári kóringenshe eziw tartıp kúlimlewi menen qol uzattı.
-Qutlıqlayman, - dedi Baymuratov oǵan konvertti uslatıp. - Mınaw oblastlıq partiya
komitetinen seni Moskvanı kórip qaytıwǵa jiberetuǵın bolıptı.
Jumagúl quwanıshtan ózine kelip úlgermey, esikti qaǵıp ishke bir jigit kirdi. Bul burın
Jumagúlge anası menen birge kelip ketken "Qara tereń"li Nazarımbet edi.
Ol Baymuratovtı elestirmey, azǵana uyalıńqırap turıp Jumagúldi toyǵa mirát etipkelgenin xabarladı.
-Kimniń toyı?
-Ózimniń toyım, Jumagúl apa, - dedi jigit. - Anam tánha óziń barıp xabarla, shaqırıpqayt dedi.
Siziń tapsırmańız boyınsha awılımızdıń aqsaqalı járdem etti, qız aldım,apa! Jumagúldiń quwanıshtan eziwi jıyılmay Baymuratovqa qaradı. Ol balaǵa soraw berdi:
-Toyıń qashan?
-Erteń, aǵa.
-Moskvaǵa ketkenshe toyǵa qatnasıp ta úlgereseń, Jumagúl.
Jumagúldiń kóz aldına quwanıshlı toy, uzın-shubay jollar elesledi, oylı-bálent beles-beles jollar!
Endigi jollarıń bárhama aydın bolǵay, Qaraqalpaq qızı!
Ekinshi kitaptıńaqırı Roman juwmaqlandı