Gúrrińler, shıǵarmalar

DRABBLLER

Allanazar ÁBDIEV,

Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı.

Adamlar…

—Adamlarda ayawshılıq ketken, — dedi bir hayal.

—He, nege?

—Haw, biziń bala menen qońsıniki urısıp qalǵan eken. Qońsı hayal menen urıstım. Sonda ol: «Sen sırǵıyanı emlewxananıń awqatı kóterip júrgen. Uslataman, tanıslarım bar», dep edi. Haqıyqatında da kóp uzamay eki aspaz sumkalardı toltırıp «awıstırǵan» zatlarımızdı áketip baratırǵanda uslandıq.

Áytewir nársege — balalar arasındaǵı urısqa eregisip, adamdı ayamaǵanın aytaman-dá. Aytpaǵanda ne qıladı? Balalar bolsa qashshan oynap ketti.

Baplay almaysań ba?

Eger bir biykesh jánjellesip úyine qaytıp kelse, yaki qalada ushırasıp qalǵanda: «Kúyew balań menen kelispey júrmiz», dep aytsa, qızdıń jeńgeleri:

—Háy, biykeshjan-áy, bir kúyewińdi baplay almaysań ba? Qoysh, sen-ám? — deydi. —Bizler ǵoy, seniń tirsek ájaǵań menen de ońısıp otırmız, neshshe jıldan berli.

Bul jerdegi «baplaw» degen sóz — «kewlin tabıw» degen mánide qollanılǵanı menen de haqıyqatında, tiykarı «qatırıp bapladım ǵoy», «aldadım ǵoy» degendegi «aldaw», «aldastırıw» degen mánini bildiretuǵını ayan. Yaǵnıy «baplay almaysań ba?» degende «bir kúyewge qaray almaysań ba?» degeni menen de bul sózdiń astında «aldastıra almaysań ba?» degen de máni jasırınıp jatırǵanı sır emes.

Qorqayın dedim

Úlken balanı súnnet ettirgenimde xirurg shıpakerge «xızmet haqı»sı ushın kóylekke qosıp pul beriw ornına xirurgiyaǵa baylanıslı jaqsı bir kitap berip edim.

21

Ol kitaptı «orıs bazar»dan taptırmaytuǵın kitap dep ózim satıp alǵanman, shimishki satatuǵın apaylar alıp, jırtıp taslar dep.

Erejep dayım bir kúnleri ayttı: «Ana kúngi men ákelgen xirurgke kitap beripseń. Pulın nege bere qoymadıń? «Kitabın basıma uraman ba?» dep atır».

Óz kásibin qádirlemegen, óz ústinde izlenbegen shıpakerden qorqayın dedim.

«MEN» DEYDI

Ol ózin jalǵız qaraqalpaqpan dep esaplaydı. Basqa da qaraqalpaqpan, dewshiler kóp. Lekin olardı mise tutpaydı, qaraqalpaq, dep esaplamaydı: «Taza qaraqalpaqsha sóylemese, óz milliy mádeniyat, kórkem óneri, ádebiyatınan xabarı bolmasa, úrp-ádet, dástúrin uslamasa, óz xalqın súyip, janı ashımasa, arǵa shawmasa onı qalay qaraqalpaq deyseń. Usılardı uslaǵan birden-bir adam men» deydi.

Hár zamanǵa bir zaman

Burınları bir xızmetker, yaki jumısshı óziniń jeke mashinası menen jumısqa kelse: «Sizler basqalardan bóleklenip qalasız. Jaman úyretesiz, tárbiyasına kesirińiz tiyedi» dep alalar, shetleter, hátteki, hákimshilik baqırıp, májiliske salar edi. «Basshı minbegen mashinanı sen qalay mineseń, aylıǵıń onnan kóp pe?» dep tekseriwi de múmkin. ásirese, student jaslardıń, mektep oqıwshılarınıń sirá, mashinada oqıw ornına, mektebine qatnawı hesh múmkin emes.

Endi búgin qálegen adam — rabochiy ma, jumıssız ba, topar mayıbı ma, isbilermen, basshıdan baslap mashina alıwı múmkin. Jumısına da, bazarına da, qullası, qálegen jerine bara aladı.

Xızmetker mashinasına piyada basshısın mingizbey, shańǵıtıp qaldırıp ta kete beriwi múmkin. Al ayırım student jaslardıń oqıw orınlarına, oqıwshılardıń mekteplerine jeke mashinasında qatnawı ádettegi tús aldı, maba bolıp barmaqta. Bul nárseler hesh te ersi bolmay qaldı.

Hár zamanǵa bir zaman. Hár dáwirdiń ózine tán jámiyetlik kóz qarası, túsinigi bar, eken-dá. Yamasa ádep-ikram, tárbiya zamanǵa maslasa ma eken?!

22

DÚNYADA BARLÍǴÍŃ BAXIT

Baxıt degen hár kim hár qıylı túsinetuǵın keń túsinik. Birewler ómir boyı ishipjemge mútáj bolmay, jaqsı kiyinip, abıroy-mártebeli bolıp, perzentleri qushaǵında, densawlıǵı menen sawlatlı jayda jasawdı Baxıt dese, bazılar ata-anası janında júriwdiń ózin-aq Baxıt dep esaplaydı…

Awırıw adam sawalıwın Baxıt dep oylaydı. Ókpesi awırıp, entigip, tereń, toyıp dem ala almaǵan kesel bul dúnyada arqayın, tereń dem alǵannan artıq Baxıt joq dep túsinedi.

Bir kúni úyge qıdırıp kelgen aǵayinimizdiń kózinshe balam: «Shash aldırtıwǵa aqsha beresiz be?» dep soradı. Men oǵan: «Shalbarımnıń qaltasınan ala ǵoy» dep edim, qonaq kisi hayran qalıp: «Sizler qanday baxıtlısız?» deydi.

«Qalay bildińiz?» desek, «Haw, biziń úyde aqshanı shalbardıń qaltasında qaldıra almaysań. Ol túwe, balalar tıǵıp qoyǵan jerden de tawıp alıp, qaǵıp ketedi» dedi ókinishli túrde.

Áne, sonday, Baxıt degen quramalı, keń, hár túrli túsinik. Múmkin, bul dúnyada ózińniń barlıǵıńnıń ózi baxıt shıǵar.

Buzıq niyetli kelin

Bir kelin enesinen óz tárbiyasızlıǵı, ádep-ikramsızlıǵı, kórgensizligi hám ebeteysizligi sebepli kóp dákki jeydi eken.

Bir kúni ol balasına taqan berip otırıp kózi qızıp azmaz jegen eken, tıǵılıp, shaqalıp, dem ala almay zorǵa aman qalıptı.

Sóytip úsh jasar balasınıń aldındaǵı kesadaǵı taqandı alıp qoyıptı. Bala «jeymen, ber!» dese anası: «Saǵan may jaǵıp nan beremen. Mınanı ana qanqusqır qara kempir, albaslıǵa bereyin, tıǵılıp, túyilip, tunshıǵıp ólsin», depti.

Sóytip arǵı ójiredegi enesine múláyimsip kelip:

—Ene, mına sók taqandı siz jeyǵoyıń. Bala jemey atır. Tisińiz joq, nanlar da qattı eken, — depti.

—Jemese bere ǵoy, Meyli — dep alǵan kempir kesadaǵı taqan ústine shay quyıp, suyıltıp, dás soǵıptı.

Solay etip, jamanlıǵı iske aspay, kelin pántqumar qalıptı.

23

Kúnlerdiń kúninde qartayǵan kempir ájeli jetip qazalanıptı. Aǵayin-tuwısqan, jekjat, qońsılar jıyılıptı. «Ne bolıptı? Qáytip ólgen? Óliwiniń sebebi ne?» dep birbirinen, kelinnen soraptı. «Balalı úydiń urlıǵı jatpas» degen bunı esitip turǵan taqıldaq aqlıq:

—Túyilip óldi, — depti. Adamlar:

—Nege? — dese.

—Taqanǵa, — depti, náreste.

—Kim berdi?

—«Usı qanqusqır, albaslı, qara kempir túyilip ólsin», dep apam berdi. — Bala sayrap ketipti.

Sonnan hámme kelinge alıp-topılıptı.

Solay etip buzıq niyetli kelin óz ájeli menen ólgen kempir ushın tasboran etilgen eken.

«KEMTIK KEWIL»

Bul dúnyada hesh bir adam tuwılǵanınan, ólgeninshe tórt jaǵı qubla, baxıtlı bolıp ótpeytuǵın qusaydı. Jasında dáwrandı súrgenler qartayǵanda ya densawlıǵı tómenlep, ya bala, ya hayalı ólip qıynalıp ótedi. Jasında baxıtsız bolıp, qıynalıp ótkenler ǵarrılıǵında dáwran súriwi múmkin.

Quday birewlerge dańq, abray, dáwlet, dúnyanı esapsız bergeni menen sonıń ráhátin, keyin ózi emes, basqa birew kóriwi múmkin. Yamasa onıń balası jaman shıǵıp, ákeniń dáwletin de, abıroyın da bir kúnde joqqa shıǵaradı.

Yamasa oǵan jaman qatın tap boladı da, Pushkinniń ertegindegidey, jigittiń dizginin qolına alıp, biyshara kúyew sırt kózge baxıtlıday bolıp kórinedi de, anıǵında naǵız jılaǵanda kózinen qan aǵatuǵın baxıtsız jan sol boladı. Ol jaman qatın mısqallap jıynaǵan kúyewiniń abıroyın kópshilik aldında bir zamatta ayranday tógiwi, dúnya-malın sapırıp jumsap, taqır gedeyge aylandırıwı múmkin. Úyinde sózi bolmaǵan erdiń dúzde de sózi ótpeydi.

Al endi bir jigitlerge dúnya-mal da, dańq-mártebe de bermegen boladı, lekin jaqsı, pákize, iyman-insaplı, ádep-ikramlı qatın tap etedi.

24

Ol jigit dúnya tappasa da, basqalarday hámeli, abıroyı joq bolsa da, demde-aq ol aqıllı zayıbı arqasında hámelli de, dosları arasında abroylı da, dańqlı da, dúnyalı da bolıp ketiwi múmkin. Úyde sózi bolǵan erkektiń dúzde sózi qılıshtay kesedi. Dosların úyine erkin baslap keliwi, ne wáde etse sózinde turıp, orınlay aladı.

Birinshidegi hámelli, dańq-mártebeli, dúnyalı erkek óz xalqına, eline kóp xızmetler etiwi, payda keltiriwi múmkin, xalıq alǵısına erisedi, lekin janı tınısh emes, al ekinshi erkek ózin-ózi zorǵa alıp júriwi múmkin, lekin janı tınısh, ráhát aladı.

Birde bul erkeklerdiń birewi perzent daǵınan kúyiwi, densawlıqtan japa shegiwi múmkin. Qullası, kemtik kewil, baxıt hesh kimge tolıq berilmegen.

ALTÍN BOSAǴA

Ájiniyaz babamızdıń «Kimler Irak ketti, kimler ketti Sham, Kimseler Gurd, Xazar astı Bozataw», degenindey búgingi kúni de kim Astraxan, Volgograd, Moskva, Jizzaq, Shırshıq, Angren, Tashkent, Jambıl, Shımkent, Almatı, Atıraw, Aqtaw t.b. jaqqa ketip atırǵanlar bar. Hár kim toyǵan jerine.

Óz elińde jumıs joqpa?

Qarmansań, jan qıynasań — ózge jurtta islegen qulday jumısıńnıń yarımın isleseń bul jerde de qazanıńdı párawan qaynatasań. ótirik emes. Kózin tawıp isley biliw zárúr. Keshegi bir-eki jıl suw bolmay qalǵanı bolmasa, házir táwir ǵoy. Atababamız da júdá bir asa jawgershilik bolmasa, anaw-mınaw qıyınshılıq dep muqaddes ata mákanın, kindik qanı tamǵan jerin, ata-babalarınıń qábirlerin taslap kóship kete bermegen ǵoy.

Solardı oylasam, házirgi kóship atırǵanlar ashlıqtan emes, Jiyen jırawdıń: «Baylardıń kóshkeni, jarlılarǵa jer bermestiń hiylesi» degenindey, máslikten, júdá bir kúnin kóre almay emes, al qurǵın, bay jasaw, dúnya toplaw ushın, ata mákanın, altın bosaǵasın taslap ketip atırǵanına túsinip, janım ashıydı.

Qaysı elge barsań da hár bir adam qolınan is kelse, adamgershiligi bolsa jaqsı jasawı múmkin. Máselen, men jasap, ońısıp ketemen, qaylarǵadur kóshsem. Lekin bul ata Mákan ne boladı? Hár kim toyǵan jerine kete berse, xalıq, millet táǵdiri ne boladı? Ózge jurtta sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol, degendi umıttıq pa?! Kóp penen kórgen ullı toy, degen.

Nókis.

25

―SOLQÍM‖ SHESHEMNIŃ KELINI MEN…

«Qız bala qonaq», «Shıqqan qız shiyden tısqarı» deydi. Uzın gáptiń qısqası qızlıq dáwran menen xoshlasıp kelinshek boldıq.

Enem birinshi kúnnen baslap qasına otırǵızıp — Qaraǵım, endi ayday kelinshek boldıń. Meniń kewlimnen, aǵayin tuwǵannıń kewlinen shıǵayın deseń, eńkeyip kelin bolıp túsken úyiniń urim-putaǵınıń birewiniń atın aytpaysań, — dep shart qoydı. Kúyewimniń kewli tuwralı gap aytılmadı biraq.

Biykeshlerime, qáyinlerime – «appaq», «ayqız», «sulıwqız», «shıraylı qız», «kishkentay qız», «apamnıń qızı», «xa bala», «mazalı bala», «student bala», «ortanshı bala», «kishkentay bala», «mırzaǵa» dep at degendi tasırlatıp tasladım. Olar bari más. Enemde más. Qıyını jası úlkenleri eken.

Keshegide úyde bir ózim otırsam atamnıń inileri, eki qaynaǵam sheshemler menen kirip kelerme. Dasturxandı jayıp, shaydı qoydımda eneme qońıraw ettim.

—Ene úyge qonaq kelip atır, — desem.

—Kimler? dep sorarma. Túsindirip qaldım.

Qaraózektiń arjaǵındaǵı rayondaǵı eki otız qaynaǵa menen Shımbayǵa shekemgi qaynaǵa. Qaslarında Ólmeytuǵın sheshem menen Toqtap turatuǵın sheshem, — dep edim, enem — He Taxtakópirdegi qáynimler menen Olmesek penen Toxtasın kelipti ǵo — dep túsindi. Qaynaǵalardıń atları Alpısbay menen Doshımbay ekenin ózlerińiz túsindińiz bilemen.

Qara shaydı iship otırıp enem menen sheshemler amanlıq esenlik sorasıwın qarań.

— Al Lampochka ne qıldı, qızı kúyewi menen qaytıp qosıldıma, — dese, analar.

26

—Awa, Lampochka paqırǵa qıyın boldı aw. Qızı qayta-qayta qaytıp kele beredi. Al endi Besinshi gúl biykeshtiń qızları otırıp qalajaq. Oqıw, oqıw dep júre berdi aw.

—Qıstan keyin keletuǵın sheshem aqlıqlı boldı.

—Atın aytıwǵa bolmaytuǵın qaynaǵa awırıp qalıptı.

—Dushpan emes qáynimnen ne xabar bar.

Al kerek bolsa Sveta, Jumagul, Bahar, Aytbay, Dospan degen atlardı ózgertip alǵanın aytsa.

Qay ósek degenler aytıldı aw. Eki jigirma biysharanıń Stop qaynaǵadan qarızın qaytıp ala almay júrgeni, awıldaǵı sheshemniń qaladaǵı biykeshti ókpeletip alǵanı, quwana beretuǵın mırzaǵanıń tóbesinde shashı joq qaynaǵa menen toyǵa barǵanı.

Ne de bolsa eldiń salt dasturi dep mende heshkimniń atın aytıp salmayın dep ǵayrat salıp júrmen. Kóshede toy bolıp qamır iylewge barsam «Kimniń kelinisen» dep sorasa «Solqım»nıń kelinimen deppen ǵo. Hámme hayran. Birewi túsindi — Xaw Juzimgúl apanıń keliniseń be? — dep.

Sonnan beri atım «Solqım»nıń kelini. Bolsam bolayın. Enemniń atı aytılıp ketpese bolǵanı.

Shınar Paxratdinova. Nókis.

27

AQ JAMǴÍR

Shıńǵıs AYTMATOV

Joqarı taw shoqqıların boylap esken muzday samal gewgim tartqan úńgirler ishinen pát penen atlıǵıp shıǵıp, taw eteklerine taralar edi. Páste uyqıǵa shúmgen awıl.

Átirapta tınıshlıq, terezelerden jıltırap kórinip turǵan shıraqlar áste-aqırın sóne basladı. Qıraw menen qaplanǵan, endi ǵana ashılayın dep turǵan báhárgi bórtikler ay shuǵlasında gúmis reńge dónip tawlanıp turar edi. Tek te samaldıń tam tóbesine bastırılǵan qamıslar sıtırlatqan sesti menen uyqı aralas ulıǵan iyt dawısı esitiledi. Uzaqlarda bolsa taw dáryasınıń shuwıldısı hám matorlardıń gúwildisi emeski qulaqqa shalınadı.

Qarańǵıda awıl tárepten kóringen eki adamnıń súlderi jaqınlap kelmekte edi. Áne olar adım atıwın toqtatıp, irkildi…

–Endi bul jaǵına ózim baraman… raxmet, –degen hayal adamnıń dawısı esitildi.

–Bermaǵan kel, uzatıp salayın, iytler talap júrmesin, –dedi sonda erkek kisi.

–Men iytlerden qorıqpayman…

–Solay bolsa da…

–Yaq, óasımjan, sen jumısıńa keshigip qalasań.

–Ele waqıt bar, úlgeremen. –Qasımjan shırpı shaqtı. Jıltıldaǵan jalın háp zamatta qarańǵıda shatırash oramallı qız benen iynine sportshınıń teriden tigilgen kurtkasın, ayaǵına bolsa, kirza etik kiyip alǵan jas jigitti qamrap aldı. –O, Saadat, ele eki yarım saatqa shamalas waqıt bar,–dedi ol saatına qarap.

–Qájet emes, Qasımjan, bara ber… álle kim kórip qalsa, gáp etedi. Onıń ústine men júdá táshwishtemen, anam meni nege shaqırǵan?.. Mazası qashıp qalmadı ma eken?

–Awa-a, eger sonday jaǵday bolsa, onı jalǵız qaldırıw múmkin emes. Biraq sen kóp qıylana berme, bir ilajın etermiz.

Olar taǵı biraz turdı da, ­keyin tarqastı: Saadat – úyine, Qasımjan bolsa, taw tárepke qaray jol aldı. Biraz júrgennen ­keyin ol artına burılıp qaradı.

–Eger bir nárse bo

lsa xabar et… Men kútemen.

28

–Yaqshı, –dep buwılǵan dawıs penen juwap berdi Saadat. Ol da birneshe adım atqannan soń toqtadı da, artına qaradı. Qasımjan kózge kórinbes edi. Átirapta qarańǵılıq. Saadat úyine asıqtı. Ol úyine qanshama jaqınlaǵan sayın sonshama júrisin tezleter edi. Aqır sońında Saadat shıdamı tawsılıp juwırıp ketti. Onıń gellesi túrli qıyallar menen bánt edi.

Qıyalında tap ol házir juwırıp barıp esikti ashadı da, kózleri mólerip, tósekte jatırǵan kesel anasın kórip atırǵan sıyaqlı edi. «Apa, qádirdanım, qımbatlı anam» dep qıshqırıp jibergendey boldı Saadat, lekin onıń dawısı shıqpadı. Mine tanıs dárwaza kózge taslandı. Qápelimde ózine qaray kiyatırǵan qanday da bir kóleńkege kózi tústi.

–Senbiseń, Saadat? –dep soradı anası.

–Ne boldı, apa?

–Qarańǵı túnde jalǵız óziń júripseń be?

–Bir ózim,–dedi Saadat jalǵan sóylep.

–Seni qaray ǵoy, qudaydıń ózi saqlaptı,–dep qolların ısqılap qoydı Zeynep apa. – Sóytiwge de boladı ma.

–Yaq, men bul jerge arbada keldim, –dep báne taptı Saadat.

Qızın qushaqlap Zeynep apa jılap jiberdi:

–Kúte-kúte haldan taydım. Kózlerim tórt boldı.

Jolda bir nárse bolıp qalmadı ma eken, dep qáweterlendim. Kútip alıw ushın endi ózim jolǵa shıqpaqshı bolıp turǵan edim.

–Saǵan ne boldı, apa, bizler ótken háptede kórisken edik ǵoy.

Saadat traktorshılar brigadasında pricepshi bolıp isler edi, ol pútkil jaz boyı dala háwlisinde xızmet etedi. Sonıń ushında hár saparı ol úyge kelgende Zeynep apa ushın haqıy­qıy bayram bolar edi. Ol qızın sonıńday saǵınar edi, sonlıqtan bunday payıtlarda onıń aldınan bir adım da jıljımas edi. Olar oshaqqa birge ot jaǵar, úy ruzıgershiligi menen bánt ­bolar edi-biri qamır qarısa, ekinshisi gósh pisirer, Saadat sıyır sawsa, Zeynep apa onıń qasında turıp, kómekleser edi. Olardıń sózleri sirá tawsılmas edi. Zeynep apa jumıs isleytuǵın kolxoz da da, Saadat xızmet etetuǵın traktorshılar brigadasında da jańalıqlar kóp. Saadat qashan salma boyına barmasın, Zeynep apa dárwaza aldında turıp, onıń qádemin baqlap turar edi. Ana óz qızınıń boy jetip qalǵanına sirá isengisi kelmes edi. Ol Saadattıń tolısqan,

29

jarasıqlı iyinlerine mehir menen qarap turar edi. Saadat mayda kózli gúmis bilezik taǵıp alǵan tolıq, sÚyriktey qolları menen iynaǵashtı bekkem uslawı menen epshil, oǵada shıraylı qádem taslap keler edi. Onıń bir tegis nápes alıwı kóylektiń búrmeleriniń kóteriliwinen kórinip turar edi.

–Kózimniń aǵı menen qarası bolǵan qızgenem, ne deseń de Óziń bilerseń, lekin seniń menen oylaspastan sonday qararǵa keldim, –dep Ózinshe sóylenip jiberdi ana.

Búgin qızı menen anası hár qashanǵıdan beter quwanıshlı hám bir-birine mehriban edi. Saadat anasınıń biykarǵa shaqırtpaǵanın, oǵan qandayda bir áhmiyetli nárseni aytpaqshı ekenligin sezip turdı. Haqıy­qattan da Zeynep apa bul sózdi aytıw ushın kópten berli tayarlanıp júrgen edi.

Sońǵı kúnleri qızınıń kewli negedur táshwishte edi. Onıń sebebi nede eken?

Erte báhár kúnleriniń birinde azı-kem qar jawıp turǵan edi, Saadat hallaslap úyge juwırıp keldi.

–Apa! –dep tolqınlanıp ­dawısladı ol esikte turıp,-jaslar brigadası keldi!

–Qanday brigada?

–He-e, bilmeyseń be ele, MTS ten jaslar brigadası. Jaslar jańa jerde islemekshi. Olardı óz kózim menen kórdim, apa, mashina hám traktorlarda digirmanxananıń qasınan ótip ketti. Olar ózleri menen birge plug hám seyalkalardı alıp kiyatır.

«Bunsha nege ol hawlıǵadı? –dep hayran bolıp qaldı sonda Zeynep apa. –Ne bolıptı, kelse, kelipti dá».

Soǵan qaramastan qızı kúyip-pisip sóylep atırǵan edi:

–Men olardıń qay jerdi súretuǵının bilemen, apa. Bizge ol jer júdá jaqın. Toqay aǵanıń aytıwınsha, olar bul jılı «Eski otaw»dıń barlıq jerin súredi eken.

Aradan birneshe kún ótkennen soń Saadat MTSqa pricepshi bolıp jumısqa kiriw ushın anasınan ruqsat soradı. Zeynep apa qızın hasla úyinen shıǵarǵısı kelmep edi, lekin Saadattıń ójetligi, óz aytqanınan qaytpaytuǵının bilgen ana sál bosastı.

–Bıyılǵı jılı men pricepshi bolaman, keyin bolsa bizlerdi traktorshılıqqa oqıtadı. Aqırı men jaslar jıynalısında sóz bergenmen, sózimnen shıqpasam bolmaydı,-dedi ol.

30