Gúrrińler, shıǵarmalar

Balıqtıń mazası onıń awzınan hasla ketpepti. Qaraqalpaqstanǵa kelip, dúkanlardan sorastırıp, sonday konserva bankisin satıp alayın dese, heshbir dúkannan, hátteki, paytaxt Nókisten de taba almaptı. Jigit aqır sońında sapar shegip Moynaqqa barıp, balıq konserva kombinatınıń direktorınıń qabıllawına kirip, úlken qátere menen hár túrinen tańlap, onlaǵan banki balıq konservasın úyine alıp qaytqan eken.

Uwıldırıq nan

Nan… Sadaǵań keteyin onıń túrleri kóp. Lekin heshbir jerde pisiriw úrdis etilmeytuǵın, tek te Moynaqta pisiriletuǵın bir nan bar-ol «uwıldırıq nan» dep ataladı. óırdıń balaları onı qolına uslap ta, dámin tatıp, jep te kórmegen.

Ele esimde. Baslawısh mektepke qatnaytuǵın gezlerimiz. Balalardıń sanı jetispey me, yaki oqıtatuǵın muǵállim joq pa, bir-eki awılǵa mólsherlengen bir baslawısh mektepte bir muǵállim birinshi klass penen úshinshi klasstı, ekinshi klass penen tórtinshi klasstı qosıp oqıtatuǵın edi. Sonda bizler náyiláj ózimizden joqarı klasstıń sabaǵın, al olar álle qashan ótip ketken tómengi klasstıń «Álipbe»sin májbúriy tıńlap otıradı.

Azanda bizlerdi mektepke jibererde anamız: «túske shekem ash bolıp qalmasın», dep may tabaǵa salıp, balıqtıń uwıldırıǵınan nan pisirip beretuǵın edi. Ol júdá toq boladı. Túske deyin awqat degen yadımızǵa da kelmeydi. Sonda toqshılıǵımızǵa másirip, bizler biyday nandı kúseytuǵın edik. Endi sonı eslesem, bul bir baxıtlı kúnler eken.

(Dawamı bar).

Alpısbay SULTANOV,

Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı.

181

SALTANATLÍ MEREKE

Muratbay Nızanov,

Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı.

Arıslan Palwanov óz dáwirinde ayrıqsha kózge kóringen talantlı insan edi. Onıń soqqan súwretleri turıp-turıp sóylep jiberetuǵınday janlı kóriner edi.

Ol sonday dárejedegi tuwma talantqa iye qosıqshı boldı, eger mikrofondı alısıraqqa qoymasań, qosıq háwijge shıqqan waqta mikrofonnıń sırtındaǵı mayda sım torları setilip ketetuǵınday dirildep keter edi.

Sonıń menen birge ol qarsılasın bir urǵanda ring­den kóterip alıp ketetuǵın dárejede esten tandıratuǵın kúshli bokser boldı. Shaxmat oynaǵanın kórseń edi, oy bu-u, tórt figurasın alıp taslap oynasa da, mine degen shaxmatshıńdı eki minutqa aparmaydı. Qullası, ―segiz qırlı, bir sırlı‖ degen bar bolatuǵın bolsa, ol usı Arıslan Palwanovtıń ózi. Onıń sol ónerleri haqqında házir saltanatlı merekede maqtanısh penen aytıladı. Átteń, sol xoshametlerdi ózi esitiwge úlgermedi dá…

Biraq, neteseń, saltanatlı merekeni basqaratuǵın jigit tayarlana almaǵan qusaydı, eki awız kiris sóz benen merekeni ashtı da, birinshi sózdi Arıslan Palwanovtıń eń jaqın dostı Ótesin Nurbaevqa berdi.

—Men Arıslan Palwanov penen mektepte birge oqıdım, — dep basladı ol sózin.

—Jańa merekeni basqarıwshı oǵada durıs ayttı, onıń eń jaqın dostı men bolaman. Ekewmizdiń kindigimizdi bir-birine baylap qoyǵanday, institutqa da birge kirdik. Bir gruppaǵa tústik, bir partada otırdıq. Instituttıń partaları tórt studentke arnalǵan. Biraq, balalar bizler menen otırıwǵa júreksinbey, up-uzın parta ekewmizge qaldı.

Sóytip, tórt par lekciyanı tıńlap shıǵamız da, tuwra parktiń ortasındaǵı pivo barǵa baramız. Shólleymiz ǵo endi, hám sharshaymız. Pivo quyıp turǵan gruzin bizlerdi jaqsı tanıydı. Prilavkanıń astına tıǵıp qoyǵan taza bokaldan tórtewin shıǵaradı da, Arıslanǵa qayta-qayta kópir-ti-yip quyıp beredi. Maǵan bosaǵan bokallardıń birewin tómendegi suw tolı shelekke bir batırıp shayıp jiberedi de, eki barmaq eli

182

kemis qılıp quyıp beredi. Maǵan boladı sonıń ózi, kóp ishe almayman. Al, biziń Arıslan eki bokal pivonı birden simiredi.

—Bunıń bárin qarnıńa qalay sıydırasań? – deymen men. Ol juwap beriwge asıqpaydı.

—Meniń alpıs eki tamırım bar, – deydi ol ernine jaǵılǵan kóbiklerdi sıpırıp qoyıp.

—Men ishken pivolar áne sol alpıs eki tamırǵa qalıwsız baradı.

Qullası, ol sonday azamat edi. Átteń, aramızdan erterek ketip qalaǵoydı.

Bunnan keyin Júzbay degen bir ǵawsaqal shıǵıp sóyledi. Ol bajası eken.

— Bizler altı bajamız, – dep basladı ol sózin. — Ishimizdegi eń qarıwlısı usı Arıslan Palwanov boldı. Qarıwlı adam nan shaynaǵanınan bilinedi deydi ǵo. Menińshe qarıwlı adam araq kóteriwinen bilinedi. Biziń Arekeń eki shiysheni bir ózi ishkende mıńq etpeydi. Sózin buzbaydı. Júrip baratırǵanda ayaǵı shalınıspaydı.

—Arıslan joramız júdá bir qolı ashıq, saqıy insan edi, – dep basladı sózin onıń menen birge islegen dostı Mırzabay. — Ol dos-yaranınan hesh nársesin ayamas, ulıqpanında barın shıǵarar edi. Bir mısal, úyge Alpamıs degen áskerlikte birge bolǵan joram qıdırıp keldi. Awqattı jańa jep bolıp otır edik. Qapılıp úyde araq-ám joq eken. Dárhál basım islep ketti.

— Júr, Arıslandikine baramız, – dedim oǵan bir-eki kesa shay iship bolǵan soń. Arıslan menen birge isleytuǵınımdı biledi, burın da bir-eki márte ushırasqanı bar. ―Nege baramız?‖ – demesten izime ere berdi.

Arıslannıń úyine kirip barıwdan ―Haw?‖ dep bosaǵanıń awzında turıp qaldım. Nege tańlanǵanıma qasımdaǵı joram da, Arıslan da hayran.

—Amanlıq pa? – dedi ol hawlıǵıp.

—Siziń úyde svet barǵo! – dedim ele ózime kele almaǵanday túr bildirip.

—He, sizlerde joq pa?

—Joq. Kún batqalı tas túnekte otırmız.

Dostım aytıp qoyama dep, áste qolın qısıp qoydım. Quday jarılqap gáp qospadı.

— Joram qıdırıp kelip edi, aldına araq qoysam ishpeydi, ―qarańǵıda náshesi bola ma?‖ dep qolına da uslamadı.

183

— Boptı, ishkerileń! Házir náshesin-náshesine keltiremiz, – dep ekewmizdi qoltıqlap ishke alıp kirdi.

Sol kúnler esińde shıǵar, Fatiyma ya?

Eger ózi bolǵanda házir jetpis jasın birge toylaǵan bolar edik.

— Ol sonday sózge sheshen edi, – dep basladı sózin náwbettegi ortaǵa shıqqan adam ―Qudaǵa shúkir, dep kewlim jayına túskendey boldı. Endi endi ol haqqında júyeli sóz aytılajaq boldı‖.

Qayda saǵan! Júyeli sóz sol kirispe menen tamam boldı.

Lekin, onıń súwretleri bir neshe márte kórgizbelerge qoyılǵanı, qosıqlarınıń ertede gramplastinkaǵa jazılǵanı, ol dóretken namalardıń házir de súyip atqarılatuǵını haqqında aytatuǵın bir márt tabılmadı.

Men shıdamadım. óolımdı kóterdim. Lekin, meniń qolımdı kótergenimdi birew kórdi, birew kóriwge úlgermedi. Hayal shıǵanaǵımnan tartıp, qolımdı tómen túsirdi.

—Tınısh otır, seniń tiliń jaman, jańaǵı sóylegenlerdiń zeynine tiyip alasań.

—Aqırı…

—Aqırı – paqırını qoy, dúnyanı sen dúzep shıǵajaqsań ba?

Oǵan balam da qosıldı.

— Aǵa, siz sóylemey-aq qoyıń, sozılıp ketedi. Ash bolıp turman.

Alaman menen toparlasıp sırtqa shıqtıq. Sol gezleri aldımda baratırǵan bir kisiniń telefonı shırıldadı. Hayalı qusaydı. ―Usı waqıtqa shekem qayda júrseń?‖ dep atırǵan bolsa kerek.

—Baslıq ornına jiberip edi, birewdiń jetpis jıllıq merekesinen shıqtım, – dep jaǵday aytıp atır ol.

—Kimniń jetpis jıllıǵı?! – dep arjaǵınan hayal dawısı sháńk etti.

—Bilmeymen kim ekenin. Arıslan degen bir alkash qusaydı…

184

JAǴÍSTAǴÍ JINAYAT

-Mıńturǵan, búgin de kún oǵırı suwıq eken. Házir ekewimiz bir jıllı kafe-safege barıp, shay-pay iship otırıp sóyleseyik. Oǵan shekem waqıt ótsin. Soń siz benen keshte bir jerge barıwımız kerek! Ol jerde bizlerdi Bekabad aǵa menen basqa da jigitler kútip otıradı,-dedi Marat.

-Haqıyqatın aytqanda, men shınlıq, haqıyqatlıq ushın hesh nárseden qorıqpayman. Tek te bir Jaratqannıń qáhári menen sıbaǵasınan qorqaman, bolǵanı. Keshte siz benen barıp Qural menen júzleskende de aytatuǵınım, bir gáp. Jigirma bes mıń somdı Qural degenge sanap otırıp, bergenmen. Eger de, meni usınday etip, hár qaysısıńız hár kúni qıynap, birewler menen júzlestirip qoymaytuǵın bolsańız, tiyisli orınlarǵa xabar beremen,-dedi Mıńturǵan sharshańqırap otırıp.

-Mıńturǵan, házir sen qattı qátelesip otırsań! Ele de, anaw menen mınawdıń parqına onsha bara bermeydi ekenseń! Sol seniń firmańnan Maham degen jalataylardıń Tamaranı qorqıtıp, salıq óndirip júrgeni. Maham degeniń burınları anaw jaqlarda, túrmede otırǵanda Bekabadtıń ayaqların sıpırıp, ayaq kiyimlerin jalap júrgen. Sonıń ushın, Bekabad aǵalardıń búgingi kúnde de, gápleri ótkir, tili uzın, pıshaǵı keskir bolıp tur. Barǵan jerinde de, aytqanı-aytqan, degeni-degen bolıp júrgen jigitlerdiń biri boladı,-dedi Marat.

-Eger onday bolatuǵın bolsa, sol mendegi qırıq mıń somǵa kúni qarap qalıp pa eken?! Onday dárejede hámmege gápi-gáp, sózi-sóz bolatuǵın bolsa, mútájine jetpegen pulların basqa orınlardan óndirip alsa boladı-ǵo! Mendey ǵáripti qıynap ne qıladı?!-dedi Mıńturǵan.

-Meniń saǵan jáne bir aytarım. Onday keskir jigitler, barǵan jerlerinde ózleriniń sóziniń sınǵanın qálemeydi. Awzınan shıqqan bir gápti, eki etkisi kelmeydi. Ótirikti ulıwma jaqtırmaytuǵın qıylılardan. Sezdiń be, seniń bizlerge aytıp, tapsırǵan jumısıńdı da, Mırzambettiń jumıslarında eki etpesten aytılǵan kúni, aytılǵan saatlarda pitkerip berdi. Sonıń ushın ol basqalardı da ózine uqsaǵan, bir sózli, diyanatlı jigitler dep oylaydı. Sen házirgi maǵan aytqan gápińdi Bekabad aǵaǵa aytıwshı bolma. Eger de oǵan jańaǵıday abroyınıń túsip ketkenligin,

185

burınǵıday kúshiniń joq ekenligin aytatuǵın bolsań, tamam boldım dey ber!-dedi Marat.

-He, ele jaǵday sonday-ma?! Eger de, onday bolsa, boldı!-dedi, Mıńturǵan otırǵan orınlıǵında másliginen, arman-bermen shayqatılıp otırıp. Soń suwıq demin tereń alıp bolıp: -Eger de, búgin keshte Bekabad jigitleri menen qosılıp, maǵan azap beretuǵın bolsa, tamam. Erteń-aq, miliciyaǵa barıp, olardıń Maham menen Idiristi qáytip, qalay, qay jerde óltirgenlerin aytıp, arza jazıp beremen. Keyninen miliciyaǵa hálek bolıp júre bersin,-dedi Mıńturǵan gijinip.

-Mıńturǵan! Saǵan meniń doslıq másláhátim, joralıq retinde aytatuǵın gápim. Seni, ol jerge Bekabadlardıń shaqırǵandaǵı maqseti baǵanaǵıday, Qural menen júzlestiriw,-dedi Marat sozıp sóylep. Onıń gápine Mıńturǵan biraz oylanıp, soń:

-Onda men Tamaraǵa búgin keshte úyge barmaytuǵınımdı aytıp, qońıraw etip qoyayın! Balalar da, dayısınıń úyine qıdırıp ketip edi. Jáne jalǵız ózi, qorqıp júrer!- dedi Mıńturǵan.

-Háy! Sen de, Mıńturǵan qapıltasań-aw! Usı waqıtqa shekem ne isleseń Tamara menen oylasıp, keńesip islep júrmediń. Bayaǵı, jazda qızlar menen dárya boyına barıp shomılatuǵınıńdı da, Tamaraǵa ayttıń ba? Qasıńdaǵı mekemelerge barıp, Mahamnıń atın satıp qorqıtıp, salıq jıynap júrgenlerińdi she? Tamaranıń turpatına qaraǵanda bir-eki adamnan qorqatuǵın nasharlarǵa uqsamaydı!-dedi Marat.

-Yaq! Menińshe, bul gáplerdiń hámmesi ekewimizdiń aramızdaǵı hesh kim bilmeytuǵın, áskeriy sır bolıp qalıwı kerek, dep oylayman!-dedi Mıńturǵan.

-Onda, búgingi bolǵan, endigi bolatuǵın waqıyalardı da, sol áskeriy sırlardıń qatarına qosasań! Búgingi waqıya da, áskeriy sır bolıp qaladı!-dedi Marat. Olar keshletip, kafeden shıqqan waqıtta saat tórt jarımlar shamasında edi. Marat penen Mıńturǵan tońǵanınan, más halında búrisip júrip mashınǵa otırıp, jazdıń kúnleri shomılatuǵın dáryanıń boyındaǵı jaypawıt jaǵısqa qaray baǵdar aldı.

* * *

Qural barlıq jumıslarına úlgerip, sol kúngi wáde boyınsha, dálizindegi sıpanıń ústinde Bekabad penen ushırastı. Quralda da, Bekabadta da burınǵıday kuwanısh, keypiyat joq. Olar biri-birine kóz astı menen qarasıp, biraz únsiz turdı. Bekabad divanda otırıwı menen Quraldıń júzine qarap, tereń suwıq demin aldı. Sebebi, Qural Mıńturǵannan alǵan jigirma bes mıń som pulın stolǵa ákelip qoymaǵan edi. Olar sol úndemewi, súyretilip júriwi menen Quraldıń mashınına barıp otırdı. Ekewinde de burınǵıday, bir-birinen hal-jaǵdayların soraw, jumısları haqqında

186

erkin sóylesiw, dálkeklesiw, basqılasıw degennen nárse qalmaǵan. Jol-jónekey Nazardı úyinen mingizip, wádelesken orında ushırasıw ushın, dárya boyına qaray atlandı. Quraldıń mashını «Bestóbe»niń jolındaǵı eń biyik shoqqısına shıqqan payıtta úshew ǵanası otırıp, bunday jım-jırtlıqtı qolaysız kórgen Bekabad dógeregine qarap:

-Oho! Hawa-rayı oǵırı suwıq eken! Onnan qalsa, qarsı aldımızdan ızǵırǵan samaldıń kúshi bar. Bıyılǵı, qıstıń qattı ayazlı kelgeni bir tárepten jaqsı, insaniyatqa qáwipli hár qıylı viruslar joq boladı, eginlerge jaw zıyanlı jánlikler azayadı. Degen menen, bunday suwıqtıń bolǵanınıń ekonomikalıq jaqtan zıyan tárepleri de kóp. Baǵana, kúndizgi kúnniń ózinde on segiz, jigirma dáreje suwıq boldı,-dedi ol qaptalındaǵı Quralǵa qarap. Usınday qara suwıqta atlan-shap azapqa sebepshi bolıp, gápti neden basların bilmey otırǵan Nazar, Bekabad aǵasınıń gápin qollap:

-Rasın aytqanda, bizlerde tek bıyıl qattı suwıq bolıp atır, -dedi ol. Olardıń bul gáplerine tereń oylarǵa berilip rulde otırǵan Qural, «maqul», yamasa, «namaqul», dep bir awız gáp qospadı. Onıń qıyalı, házir Mıńturǵan menen júzlesken payıtta, «gápti neden baslawı kerek, olardıń bergen sorawlarına ne dep juwap beriwi kerek», mine solar haqqında oyladı. Oaqıt júyrik attay, zımırap ótip baratır. Olar biyik shoqqıdan dárya tárepke qaray tústi. Bul waqıtları Marat penen Mıńturǵannıń wádelesken orında turǵanına biraz waqıt bolǵan edi. Qural da, óziniń mashının Maratlardıń qaptalınan on-on bes metrdey ótkerip soń, toqtadı. Marat penen Mıńturǵan mashınnıń ishinde otırıp, bulardıń jolına qarap, suwıqtan tońıp qalǵan bolsa kerek, ayaq-qolları qaltırıp mashınınan túsip keldi de, Bekabad táreptegi aynadan mashınǵa jaqınlastı. Bul waqıtta kún ádewir qarańǵı túsip, hawa-rayı bolsa, oǵırı suwıtıp ketken edi. Bekabad qos qolı menen basındaǵı norka malaqayın basıp qoyıp, olar menen bir qaptallap turıp sóylesti:

-Marat! Sizler de, bizlerdiń izimizden ayday beriń! Bayaǵı, jazda kelip shomılatuǵın, dáryanıń jaǵasına baramız!-dedi de aldıǵa qaray ketti. Marat penen Mıńturǵan suwıqtan tońıp, jerdegi tayǵaqtan ayaqları sıpqanap, mashınǵa shekem zorǵa keldi de, mashının xodlap, Quraldıń izinen aydaw menen boldı. Olar sol júristen, dárya jaǵasındaǵı shıǵanaq jerdegi qayırdıń qaq ortasına kelip toqtadı. Kún suwıq bolǵanlıqtan ba, yamasa, óziniń jaman ádeti me Bekabad Quraldıń mashınınan jerge túspedi. Ol mashında otırıp, qaptalına Mıńturǵan menen Quraldı shaqırıp aldı. Suwıqtan tońıp turǵan murının tartıp, dáslepki gápti Mıńturǵannan basladı:

-Haw! Mıńturǵan, anaw basıńdaǵı kiyip júrgeniń malaqay ma, yamasa, nasharlardıń tartıp júrgen oramalı ma?- dedi oǵan jerkenishli qarap. Mıńturǵan

187

dáslebinde oǵan tikke qaraǵanı menen ekinshi, úshinshi márte Bekabad sol sorawın qaytalaǵanda, wádelesken pullardı óz waqtında bermegenine qattı ızası kelip, ol basın tómen iydi. Onıń tómen qaraǵan sıqılı ádepki, Bekabadqa tikke qarap turǵanınan da qorenish, jalatay, ótirikshi adamlarǵa uqsatıp kórindi. Buǵan qattı ǵázebi kelgen Bekabad, qaytadan dawısınıń barınsha:

-Háy seniń óziń erkekpiseń, ya, nasharmısań! Háy, Mıńturǵan! Saǵan aytaman! Bizlerge qansha beresi qarızıń bar? Sol pullardı ne qıldıń ózi? Qashan bizler menen tolıq esaplasıp bolasań? Bizlerdegi qarızlarıńnan qashan qutılasań?!-qayta-qayta soradı.

-Endi, qalǵanı on bes mıń som-ǵo!-dedi Mıńturǵan suwıqtan ba, máslikten be, yamasa, qorıqqanınan ba, tili zorǵa gúrmelip.

-Qayaqtıń on bes mıń somı? Seniń ózi, xabarıń bar ma?! Bizlerdiń sizlerden alası qırıq mıń somımız bar edi. Ne qıldıń ózi?-dedi Bekabad, Mıńturǵannıń gáplerin jaqtırmaǵan pishinde, girjiyip turıp.

-Bizler, Tamara menen oylasıp, qırıq mıń somdı túyinshikke túyip qoyıp edik. Sizler kelgen payıtta raxmet aytıp, túyinshikti qolıńızǵa uslatıw niyetimiz bar edi. Biraq, sizlerdi qansha izlegenimiz benen qalanıń ishinen, bul átiraplardan taba almadıq. Birewlerden sorastırıp mánzilińizdi bilip alıwǵa, sırımızdıń ashılıp qalıwınan qorıqtıq. Nege, degende sırlı waqıya, «jabıwlı qazan-jabılıwınsha qalsın» dep edik. Aradan ádewir waqıt ótip ketti. Bizler, Tamara ekewimiz basqa talaptı qoyıp, sizlerge aqshası kóp, bir mekemeniń gúrlegen baslıǵı bolǵan, Mırzambetti tawıp berdik. Biziń Tamara sonıń menen sizlerdi «qanaatlanatuǵın shıǵar» dep edi. Biraq, onıń da pulları sizlerge azlıq etti. Sonıń arasınsha men de ózimde bar, jigirma mıń somnıń basına suw quydım. Sanatoriy, kurortlarǵa barıp, jaslıq etken ekenmen. Jigirma mıńnıń bir tiyinına shekem jumsadım. Sońǵı imkaniyat, Tamaradan qaytadan qırıq mıń soraǵanım menen, maǵan bermeytuǵını turǵan gáp. Soń onnan ilajın tawıp, jigirma mıń som aldım. Qaptalımdaǵı meni sıylaytuǵın firma baslıqlarınan bes mıń som jıynap jámi, jigirma bes mıń somdı mına Quraldıń qolına sanap berdim,-dedi Mıńturǵan.

-Kimge? Kimge deyseń?!-dedi mashında otırǵan Qural.

-Saǵan, jigirma bes mıń som puldı mına qollarım menen sanap berdim, -dedi Mıńturǵan mıńǵırlap sóylep. Sol waqıtta, mashında otırǵan Qural esikti ashıp, ashıw menen Mıńturǵannıń qasına barıp:

188

-Aytqan gápińdi qaytala..?!-dedi oǵan jaman kózi menen qarap, mushların túyip jekirinip.

-Jazdıń kúnleri ózińe pul bergenim ne?!-dep Mıńturǵan awzın jappastan burın, Quraldıń qattı judırıǵı Mıńturǵannıń shekesine, «sart» ete qaldı. Ózi kúnniń suwıǵınan silesi qatıp, araqtan miyi aylanıp turǵan Mıńturǵan, tońıp turǵan jerge jalp etip quladı. Onıń malaqayı bolsa, ózinen eki-úsh metrdey arman qaray domalap ketip, shalqasına jattı. Es-tússiz jatırǵan Mıńturǵanǵa Qural qaytadan, dápiniwi menen gápin dawam etip:

-Qáne ornıńnan tur! Kimge, qashan, neshe som bergenińdi házir usı jerde, hámme jigitlerdiń kózinshe ayt, satqın. Jáne hámmemizdi miliciyaǵa aytıp, ústimizden arza jazıp beremen deydi-aw mına satqın!-dep jerde shalqasına jatırǵan Mıńturǵannıń júregi, búyregi, bawırınıń tusına onlaǵan márte qattı-qattı tepti.

-Háy! Ornıńnan tursa-ńa!-dedi Bekabad Mıńturǵanǵa qarap, salmaqlı sóylep. Mıńturǵanda nárse háreket joq, sóylemeydi de. Sol waqıtta, mashınında qolların óziniń demi menen ısıtıp otırǵan Marat túsip kelip, Mıńturǵandı ayaǵı menen qayta-qayta tewip:

-Háy zańǵar, tursesh!!! Házir, ólimtigiń usı jerde qalayın dep tur. Keshe kúni menengi, búgin azanlı berli maǵan aytqan gáplerińdi mına jigitlerdiń aldında qaytala! Baǵana, kúni menen miliciyaǵa satıp beremen, bar pullarımdı Qural alıp qoydı, endi meni tınısh qoymasańız, baratuǵın jerine baraman degen gáplerińdi jáne bir márte ayt!-dedi. Olar Mıńturǵannıń shekesine qansha urǵanı, búyirine qansha tepkeni, qulaǵına qayta-qayta baqırǵanı menen paydası bolmadı. Aqır sońında, Marat onıń kiyimleriniń kókirek tusınan shep qolı menen kóterip, ornınan turǵızıwǵa qolaylasıp atır edi, Mıńturǵanda nárse háreket bolmadı. Ornınan qıymıldatıp, olay-bılay súyrep edi ayaq-qolları salbırap, jerge súyretildi. Qural onıń jatırǵan ornına qarasa, basınan sızatılıp aqqan qan, bóksesiniń tusına shekem barıp jetipti. Áste ǵana, barmaqları menen moynındaǵı tamırın uslap kórip edi, tım-tırıs. Onıń júregi urıwdan Álle qashan-aq toqtap qalǵan eken. Marat qorıqqanınan,

Bekabadqa qarap:

-Aǵa! Mınanıń janı úzilipti,-dedi. Bekabad ta, otırǵan ornınan ırǵıp turıp onıń moyın, qol tamırların uslap kórdi. Júregi soǵıwdan toqtap qalǵan eken. Bekabad azmaz únsiz turdı da, sońınan Quralǵa qarap:

-Áne, endi taza «GAZ-31»di arqayın aydap júrebereseń! Sen haqqında biletuǵın, jurtshılıqqa járiya etetuǵın, pıshıǵıńa «pısh», qoyıńa «ǵosh» deytuǵın adam qalmadı. Puldı Mıńturǵannan aldıń ba, almadıń ba? Yamasa, basqalardan aldıń ba?

189

Onı da dálillep beretuǵın, seniń menen júzlesetuǵın adam joq boldı. Endi ne qılmaqshısız? Mınanıń óligin qayaqqa taslaysız? -soradı Bekabad. Onıń bul sorawına Qural menen Marat qosıqlasıp birden:

-Dáryanıń aǵısına…!-dep, gápin baslap atır edi. Olardıń gápin Bekabadtıń:

-Qısqartıń! Usı suwıqta dáryada qanday aǵıs boladı. Házir muzdıń qalıńlıǵı bir metrden zıyat. Dáryanıń arǵı jaǵı menen bergi jaǵına traktorlar menen mashınlar arqayın ótip turǵanda, qap-qalıń muzdı tesiw ańsat deysiz be?! Usı jerdegi izińiz, barmaqlarıńızdıń izleri bilinbey qalsın deseńiz, mına joldıń arǵı tárepinde jaqında qurılǵan, «avtodrom»da úyilip jatırǵan pokrıshkalar bar. Sonnan úsh-tórtewin alıp kelip, mınanı ústine pákize jatqarıp, jaqsılap xoshlasasız. Nabada, izimiz bilinip qalaǵoysa, qalǵan ómirimiz bári pánjere artında, qorlıqta ótedi. Sonıń ushın, bul isti jaqsılap, puqtalıq penen isleysiz!-dep bolıp, ózi Quraldıń mashınına minip, bulardıń islegen xáreketleriniń bárin, sırttan baqlap otırdı. Marattıń mashınına Qural, Nazarlar minip alıp, Bekabadtıń aytqan «avtodrom»ı jaǵınan bes pokrıshka alıp keldi. Pokrıshkalardıń úshewin tómengi qatarǵa, ekewin bolsa, ekinshi qatarǵa jaqsılap taqladı. Ústine Mıńturǵandı jatqarıp dáslep kiyimlerine sońınan, mashınnan alǵan shúbereklerine benzindi sińdirip aldı. Astındaǵı pokrıshkalarǵa jigirma litrlik bir ıdıstaǵı benzindi quyıp, benzin sińdirilgen shúberekke ottı basıp jiberdi. Ottıń jalını samaldıń ızǵırıǵı menen óship qalmawı ushın, tolıq alısıp úlgergenshe janǵan jalınǵa uzaq tigildi. Sońınan barıp, hár biri ózleri minip kelgen mashınlarına shıǵıp, bul jerden tezirek ketiw ushın, zım-ǵayıp boldı. Quraldıń mashını «Bestóbe» niń eń biyik shoqqısına shıqqan payıtında olardıń alıstırǵan otınıń jalını, aspanǵa kóterilip, uzaqtan kózge taslanatuǵın dárejege jetken edi.

Biysenbay BEKMURATOV. Nókis.

190