Gúrrińler, shıǵarmalar

ásirdegi xattotlar tárepinen kóshirilgen siyrek qol jazbaların Domla kóz qarashıǵınday asıraytuǵın edi. Aqshamlarda jetinshi shıranıń jaqtısında tań atqansha kitap oqıp shıǵatuǵın edi.

Kóbinese Domlanıń úyine kekse zıyalılar toplanıp, tariyxta ótken ózbek oyshılları haqkında sáwbetlesetuǵın edi. Jıynalǵanlar Alımjan domlanıń bilimine, bilgishligine qayıl qalatuǵın edi. Sáwbet ózi-ózinen ata-babaları Shahrisabz barloslarınan bolǵan ullı shayır Mırza Abduqádir Bedilge barıp taqalatuǵın edi. Bedilxanlıq baslanar, kópshilik bolıp Bedildiń sırlı sıyqırǵa tolı ǵázelleriniń maǵızın shaǵıwǵa kirisip ketetuǵın edi. Álbette, Alım domlanıń talqılawları hámmeni lal qaldıratuǵın edi. Usınday sáwbetlerdiń birinde gáp aylanıp Fizuliydiń bir ǵázeline barıp taqaldı. Miymanlardan biri Fizuliy de ózbeklerdiń arasında Nawayı dárejesinde tanılǵanın, onıń kóp ǵázelleri xafızlar tárepinen qosıq etip aytılıp júrgenligin aytıp qaldı.

— Domla, Fizuliydiń bir ǵázeli bar, maǵızın sirá shaǵa almadım. Kóp bilimlilerden soraǵanımdı jartıwlı bir juwap bere almadı. Sol haqqında siziń pikirińizdi bilmekshi edim.

Alımjan domla arǵı bólmeden Fizuliydiń qosıqlar toplamın alıp shıqtı. Kózáynegin kiyip alıp, dostınıń tisi batpaǵan sol ǵázelin taptı. Shıraǵa qaratıp, eki-úsh ret oqıdı.

—Solay etip, qaysı jerine túsinbedińiz? — dep soradı dostınan.

—Fizuliy mınanday dep jazadı: «Ǵamlarım sonshelli kóp, túyege júklesem, zindanǵa taslanǵan kápirler azat boladı». Demek, ne ushın azat boladı?

—Túsinbedim.

Domla oylanıp qaldı. Shınında da, túyege ǵam júgin artqanda, nege kápirler azat boladı? Domla kóp oylandı. Keyin basın kóterip miymanlarǵa qaradı.

— Gáp mınanday. Bul sırdıń maǵanasına jetiw ushın Fizuliy jasaǵan dáwirge múrájáát etiw kerek. Sol dáwirdegi ráwayatlardı, naqıl-maqallardı, hátteki qosıqlardı da biliw kerek. Bir ráwayatta adamlar Allahdan, ey táńirim, zindanda jatqan kápirler qashan azat etiledi, dep soraptı. Allah túye iyneniń kózinen ótkende ǵana azat etiledi, dep juwap bergen eken. Fizuliy mine usı ráwayattı ǵázelge tiykar etip alǵan. Yaǵnıy: «Meniń ǵamlarım sonshelli kóp, túyege artsań, kótere almay, azıp, sabaqtay bolıp qaladı». Sabaqtay bolıp azıp qalǵan túye iyneniń kózinen ótiwi múmkin. Demek, kápirler azat etiledi.

Domlanıń bunshelli bilimliligine qayıl qaldı, maqtawlar ayttı.

121

Domlanıń boy jetip qalǵan egizek qızları bar edi. Usı egizeklerden keyin kórgen balaları turmadı. Bir jasına tolar-tolmas qaytıs bola berdi. Ol hár saparı ayı-kúni jaqınlasqan hayalınıń tompayıp qalǵan ishine qarap: «Kimseń, ulmısań, qızbısań?» dep kúletuǵın edi. «Eger qız bolsań, atıńdı Kimsanay qoyaman, ul bolsań, Kimsanbay qoyaman», dep qoyar edi shiyrin bir entigip. óudaǵa shúkir, ul tuwıldı. Atı Kimsanbay boldı. Sol bala on eki jasqa toldı. Besinshi klassta oqıydı. Domla kitap oqıw menen bánt. Tań atqansha otırıp, nelerdidur jazadı. Jazǵan maqalaları «Bilimlendiriw hám oqıtıwshı», «Mádeniy revolyuciya» gazetalarında qayta-qayta basılıp turatuǵın edi.

Qaraqalpaqshalaǵan: Orazǵaliy KNAZBAEV.

(Dawamı bar).

122

ZEYINLI QÍZ

Bojena Nemcova chex ádebiyatınıń iri wákilleriniń biri bolıp tabıladı.

Jazıwshı óziniń dóretiwshilik jolın xalıq ertekleri hám ańızların jıynawdan baslaǵan.

Ol jıynaǵan hám qayta islegen xalıq ertekleri onıń haqıyqıy shıǵarmaları menen bir qatarda óziniń avtorlıq dóretpeleri bolıp sanaladı.

ZEYINLI QÍZ

Aǵa-inili eki jigit bar edi.

Aǵası bay hám shennen tıs sıqmar, zıqna bolıp, ol biyperzent edi. Inisi jarlı hám keńpeyilli bolıp, inisiniń Manka atlı qızı bar edi.

Anası qızınıń emiziwli waǵında qaytıs bolıp qalıp, ákesi Mankanı ózi tárbiyaladı. Manka on eki jasqa tolǵanda jarlı ákesi onı bay aǵasınıń úyine jumısqa jiberedi.

Bay atası Mankaǵa eki jıl ǵaz baqtırdı, bunıń ushın xızmet haqısı jegen tamaǵı boldı.

Úshinshi jılı atası Mankanı úy xızmetshiligine ótkerdi.

– Manka, sen endi jumıstı jaqsı isle, – dedi bay atası. – Men seniń miynet haqıńa bir baspaq beremen.

Bul sizlerge úlken járdemim boladı, – dedi.

123

Ázelden miynetkesh Manka úydiń barlıq jumısların ánjamına keltirip, múltiksiz isler edi.

Usılay Manka bay atasınıń úyinde úsh jıl isledi.

Úshinshi jıl bolǵanda ákesi oǵan «men awırıp júrmen, endi sen kelip meniń qasımda bol», dep birewden xabar ayttırıp jiberipti.

Manka endi úyine qaytıwdı uyǵarıp, bay atasına kelip jaǵdaydı túsindirip, miynet haqısın soradı.

Biraq bay hátte tuwısqan inisiniń qızına ózi wáde etken baspaqtı beriwge kózi qıymay, lebizinen tanıp, azıraq aqsha berip esaplasajaq boldı.

Biraq Manka onıń bergen arzımas aqshasın almadı hám úyine qaytıp ketti. Úyine kelip ákesine bolǵan waqıyanı aytıp berdi.

Aǵasınıń bul insapsızlıǵına ǵázeplengen inisi ótirikshi aǵasın sudqa beriwdi maqul kórdi.

Sóytip ol qalaǵa barıp, qalaǵa Tórelik beretuǵın prokurorǵa aǵasınıń qızın úsh jıl isletip, kelisilgen miynet haqısın bermey, aldap jibergenin aytıp arzı etti.

Prokuror baydı mákemege shaqırdı.

Bay prokuror menen ońashada sóylesip, eger bul máseleni meniń paydama sheship berseń, qolıńdı qurı qoymayman, dep wáde berdi.

Endi prokuror qalay etip bay aǵasınıń kewlinen shıǵıp, jarlı inisin jıǵıp beriwdiń jolın oylastıra basladı.

Prokuror aǵa-inige bılay dedi:

–Sizler maǵan mına jumbaqtı sheship beresizler:

–Dúnyada ne júyrik?

–Ne mazalı?

–Kim hámmeden bay?

Usı jumbaqtı kim sheship berse, baspaq sonıki boladı.

Aǵası menen inisi mákemeden shıǵıp úylerine qayttı.

— Al, ne boldı? – dep soradı úyine kelgen baydan hayalı. – Baspaq ózimizde qalatuǵın boldı ma?

124

–Prokuror bir ájeptáwir adam eken, – dedi bay.

–Ol bizlerge: – Kim bul dúnyada júyrik, ne mazalı hám kim bay? – degen jumbaq berdi.

Usını sheshsem, baspaq ózimizde qaladı.

– Onı sheshiwdiń ne mashaqatı bar? – dedi hayalı. – Biziń qara tazıdan júyrik kim bar?

Biziń qoymaxanadaǵı paldan mazalı ne bar? Biziń altın tolı sandıqtan bay ne bar?

–Bárekella, hayal! – dedi bay. – Baspaq ózimizde qalatuǵın boldı. Jarlı inisi de úyine salpawsıp keldi.

–Aǵa, nege qapa bolıp keldiń? – dep soradı Manka.

–Qapa bolmay ne qılayın, qızım. Prokuror bizlerge sheship bolmaytuǵın jumbaq berdi, – dep ol jumbaqtıń shártlerin aytıp berdi.

–Hesh qapa bolma, aǵa, – dedi Manka. – Erteń azanda men sizge bul jumbaqtıń sheshimin aytıp beremen, – dedi.

Erteńine azanda Manka ákesine qarap.

–Prokurorǵa – «dúnyadaǵı eń tatlı nárse – uyqı, – eń júyrik nárse – kóz, -eń bay nárse – jer» dep juwap beriń, – dedi.

–Biraq bunı ózim oylanıp sheshimin taptım, dep aytıń, meniń tapqanımdı aytıp júrmeń, – dedi.

Aǵa menen ini jáne prokurordıń aldına bardı.

Prokuror dáslep aǵasın shaqırdı.

–Al, bay aǵa, jumbaqtı sheshe aldıń ba? – dep soradı prokuror.

–Sheshtim, – dep juwap berdi bay. – Dúnyada meniń qara tazımnan júyrik janzat joq.

–Dúnyada meniń qoymaxanamdaǵı paldan shiyrin nárse joq.

–Meniń altın tolı sandıǵımnan bay nárse joq, – dedi.

–Men olay dep oylamayman, – dedi prokuror. –

Qáne, inińnen sorap kóreyik, ol ne der eken?

125

Ini bılay dep juwap berdi:

–Meniń oyımsha, prokuror mırza, – dúnyadaǵı eń júyrik – bul adamnıń kózi, qas qaǵım sátte barlıq nárseni kóredi, – dúnyadaǵı eń shiyrin nárse – uyqı, uyqı adamǵa basındaǵı ǵam-qayǵılardı umıttıradı, – dúnyadaǵı eń bay nárse – bul jer, jer hámmeniń tamaǵın toydıradı hám kiyindiredi, – dedi.

–Sen jumbaqtı durıs sheshtiń, – dedi prokuror jarlı inige. – Baspaq seniki. Biraq men seniń bul jumbaqtı óz aqılıń menen sheshkenińe isenbey turman.

Sen maǵan haqıyqatın ayt, bul jumbaqtı kim sheshti? – dedi.

Jarlı ini qansha jumbaqtı qızınıń sheshkenin aytqısı kelmegeni menen, prokuror mákkarlıq penen gápti bılay aynaldırıp, olay aynaldırıp, aldap-arbap, aqırında awıldıń ańqıldaq adamına jumbaqtı kim sheshkenin aytqızdı.

– Seniń qızıńnıń aqılına men qayılman, – dedi prokuror. – Erteń sol aqıllı qızıń meniń aldıma kelsin.

Biraq, túnde kelmesin hám kúndiz kelmesin, kiyimde kelmesin hám jalańash kelmesin, jayaw kelmesin hám arbada kelmesin, – dedi.

Jarlı adam úyine bir jaǵınan quwanıp, ekinshi jaǵınan ezilip qayttı.

–Al, qızım, men sózimnen shıǵa almadım, jumbaqtı seniń sheshkenińdi prokurorǵa aytıp qoydım, – dep prokurordıń qızına aytqan tapsırmasın jetkerdi.

–Meyli, qapa bolma, aǵa, – dedi Manka. – Bir esabın tabarmız.

Túnde saat eki bolǵanda Manka ornınan turdı, ústine bir kenep qanardı jamıldı, bir ayaǵına shulıq kiydi, ekinshi ayaǵına etik kiydi hám tań saz berip atırǵan waqıtta, qorasınan bir eshkini alıp shıǵıp, onı bir jerde minip, bir jerde jeteklep, qalaǵa kirip bardı. Prokuror Mankanıń tapqırlıǵın moyınladı.

–Kórip turman, sen oǵırı aqıllı qız ekenseń, – dedi prokuror. – Sen meniń hayalım bolasań ba?

–Men razıman, – dedi Manka.

Prokuror Mankanıń qolınan uslap, úyine alıp bardı.

Tiginshini shaqırıp, oǵan jaqsı kiyimler tigip beriwdi buyırdı.

Toydıń aldında prokuror Mankaǵa hesh waqıtta onıń Tóreshilik jumıslarına aralaspawdı hám heshkimge ol qarap atırǵan isler boyınsha másláhát bermewdi tapsırdı.

126

–Eger usı kelisimdi buzsań, úyińe qayta bereseń, – dedi.

–Íqtıyarıńız, – dedi Manka.

Solay etip, prokuror menen Mankanıń neke toyı boldı.

Endi Manka bay prokurordıń úyinde biykelik ete basladı.

Manka úy jumısların jaqsı basqardı, barlıq xızmetkerlerine qayır­qom hám miyrimli boldı, kúyewiniń húrmetin ornına qoya bildi.

Usınday pazıyletleri ushın hámme Mankanı jaqsı kórer edi.

Bir saparı prokurorǵa eki sharwa daw menen keldi.

Birewi jılqınıń ayǵırın jetelep keldi – ol bay edi, ekinshisi qulınlı biyeni jetelep keldi – bul jarlı edi.

Olardıń dawı qulın kimge tiyisli, degen daw edi.

Ayǵırdıń iyesi prokurorǵa kózin qısıp, qoltıǵın qampaytıp kórsetip, «dawdı meniń paydama sheshseń, sálem-sawǵam bar» dep belgi berdi.

Qulınnıń ózine tiyisli ekenligine gúmanlanbaytuǵın biyeniń iyesi prokurorǵa para beriwdi oylaǵan da joq.

Prokuror olardıń dawın tıńlap bolıp: «Bul ayǵır usı biyege shapqan, onnan usı qulın tuwılǵan, sonıń ushın bul qulın ayǵırdıń iyesine tiyisli», – dep qarar shıǵardı.

Qońsı bólmede otırǵan Manka bunı esitti hám eriniń ádalatsız sheshimi ushın uyaldı.

Jarlı adam prokurordıń bólmesinen shıqqan waqıtta, onı bir shetke shaqırıp alıp,

–Prokuror nadurıs qarar etti, sen bılay qıl, dedi:

–Erteń Skarman tawınıń basına shıǵıp, qara jerge aw salǵan bolıp otır. Sol waqıtta prokuror dosları menen sol jerden ótedi.

Sonda olar qara jerge aw salıp otırǵan seniń ústińnen kúler, sonda sen «ayǵır qulınlaytuǵın elde qara jerde aw salıp balıq alıwǵa bolar», dep ayt, – dedi. – Biraq, zinhar, bul aqıl mennen shıqqanın tisińnen shıǵarma, – dedi.

127

Jarlı raxmetin aytıp úyine qayttı. Erteńine azanda prokuror dosları menen atlarına minip, Skarman tawına ańǵa shıqtı.

Sonda olar tawdıń basında qara jerge aw salıp otırǵan adamdı kórdi. Olar bul adamnıń ústinen kúlip basladı. Sonda ol adam:

«Ayǵır qulınlaytuǵın elde taw balıq bermeydi, dep aytıwǵa bolmas!» – dedi.

Prokuror bunı esitip, onıń qasına kelip:

«Men saǵan qulınıńdı alıp beremen, biraq sen maǵan kim saǵan bul aqıldı bergenin aytıwıń kerek», – dedi.

Biyeniń iyesi qansha moyıntawlıq etkeni menen, shınlıqtı aytıwǵa májbúr boldı. Prokuror úyine kelip Mankaǵa:

–Sen bizlerdiń toydıń aldındaǵı kelisimimizdi buzdıń. Men de sózimnen qayta almayman.

Sonıń ushın saǵan úyińe qaytıwǵa ­tuwra keledi, – dedi. Manka:

–Men nahaqlıqqa tózbeymen.

Sen jarlı adamdı aldap, nahaqlıq ettiń, – dedi.

–Men saǵan ayttım:

–Meniń jumıslarıma aralaspa, dedim. Haqpan ba, nahaqpan ba – ol meniń sharwam.

Sen meniń shártimdi buzdıń, sonıń ushın úyińe qaytasań.

Biraq, sen sen jaqsı hayalsań, sonıń ushın men seniń menen hadallıq penen ajırasaman:

Sen usı úyden qálegen nárselerińdi alıp ketiwge haqılısań, – dedi.

–Boladı, – dedi Manka.

–Onda búgin ekewimiz sońǵı márte erli-zayıplı bolıp awqatlanayıq. Erteń azanda men ózime qádirli nárselerimdi alıp, jolǵa shıǵaman, – dedi.

128

Manka keshte ózi sharap quyıp berip, prokurorǵa kóp ishtirip, más qılıp uyqılatıp tasladı.

Kúyewin kátke jatqarıp, tórt xızmetkerine kátti tórt tuyaǵınan kótertip, óziniń tórkinine alıp ketti.

Bulardıń bunday bolıp kiyatırǵanın kórgen ákesi hawlıǵıp qaldı. Qızı oǵan bolǵan waqıyanı túsindirip tınıshlandırdı.

Erteńine azanda prokuror oyanıp, basqa úyde jatırǵanın kórdi.

Sol waqta esik ashılıp, onıń bólmesine ápiwayı awıl hayallarınday bolıp kiyingen

Manka kirip keldi.

– Sen ele usı jerdeseń be?

Ketpediń be? – dep soradı prokuror.

–Usı jerde bolmay, men qayerde bolaman. Bul meniń úyim, – dedi Manka.

–Al, men bul jerde ne qılıp jatırman?

–Sen maǵan úyden ózime qádirli nárseni alıp ketiwge ruqsat berdiń. Men seni alıp keldim, – dedi Manka.

Prokuror kúlip bılay dedi:

– Men jańılısqan ekenmen.

Sen mennen de aqıllı hám tapqır ekenseń.

Endigiden bılay qalanıń prokurorı sen bolasań, – dedi.

Solay etip Manka sol qalanıń prokurorı – ádil Tóreshisi boldı.

Barlıq aldına kelgen dawlardı ádillik hám hujdan menen sheship, xalıqtıń alǵısına bólenip jasadı.

Qaraqalpaqshalaǵan:

Gúlnara Ibragimova.

Nókis.

129

KIRPINIŃ BALALARI

Ádette, biz bilgen kirpi qáwipti sezse, tısırlını esitse yaki biz onı túrtkenimizde oralıp qalar edi. Al, kirpi balaları bolsa hesh nárseden qorqpas, batır boladı eken. Bunı men úyimizdegi mashina saqlanatuǵın garajdan tabılǵan tórt kirpi balası mısalında kórdim…

Azan menen erte oyanıp kún boyı úydiń jumısların islep túski shayımızdı da iship bolǵan edik. Tústen soń kún sál salqınlastı. Bir waqıtta Aqtırnaq tınbay garajımız tárepte úrip atırǵan eken. Biz mayda-shúydeler, juwırıp shıqtıq. Sebebi, Aqtırnaq qattı úrse qandaydur jańalıq tabılatuǵın edi. Garaj tárepke barsaq kishirek bir kirpi balası oralıp jatırǵan eken. Quwanıshımız sonshelli kirpi balasın korovkaǵa salıp túrtkilep oynay basladıq.

—Uldáwlet sen uslap boldıń, endi men uslayman, — degen baqırıslar kirpige jaqpadı ma, basqasha bir dawıs shıǵarıp basladı. Qorqıp hámmemiz basta qashajaq boldıq. Sonda da, kirpini tapqannan soń jibergimiz keleme sirá… Korovkası menen garajdıń ishine aparatırǵanımızda garajdıń qaptalındaǵı tas janına tıǵılıp jatırǵan jáne bir kirpi balasın kórdik. Onı da korovkaǵa saldıq. Endi garajǵa aparıw oyınan da qaytıp qaldıq. Onı úydiń aldına korovkası menen aparıp qoydıq. Sonıń arasında jawın da quyıp jawıp qaldı. Kirpini ayadıq:

—Aynura jur kirpini jiberip kele qoyayıq. Úyine qaytaǵoysın. Házir bizler qaytıp ketsek, bir ózi tońıp qaladı. Jibersek úyin ózi tawıp baratuǵın shıǵar…

—Yaqshı. Júr, men de sonnı oylap turǵan edim. Biyshara oratılıp atır.

—Tońıp atırǵan ǵoy. Jibersek jayıladı, — dedik te, bizler kirpi balaların aparıp jiberip keldik. Sonda da olar ashılmadı.

130