DÓRETIWSHI TULǴALAR

tásir etkenligin bilseńiz edi». Bul biziń shayıra menen sáwbetlerimizdiń tiykarǵı mazmunın quradı.

Gúlistan Dawletova ózine tán usılda, «Ne qılıp júripsiz, balajanlarım!» qosıǵında tebirene analıq mehir menen jırlaydı:

Ormambet úgiti – altın urpaqsan,

Júzlerin jarılǵan duzdan, qurǵaqtan,

Orazań, Mamannıń ruwxın shırlatpań –

Arıńdı taplama balajanlarım!

Tálim-tárbiyanıń jámiyettegi ornına, áhmiyetine ázelden xalqımız dıqqat bólip, besik jırlarında ulıwma insanıylıq pazıyletler milliy ­ruwxta jırlanıp kelgen. Búgingi ádebiy dóretiwshilikte, baǵdarda hám jóneliste de bul muqaddes tuyǵılar óz ornın tawıp atırǵanlıǵı menen bizdi quwandıradı. Ásirese, tábiyattı qorǵaw – Aral mashqalaların saplastırıw, Jer – Ana táǵdirin óz táǵdiri dep biliw shın insanıy pazıylet dep túsinilmekte.

Usınday iygilikli dóretpeler menen óz oqıwshısına iye shayıra Gúlistan Dawletovaǵa jańadan-jańa yosh, ilham hám poetikalıq parwazlar yar bolıwın tileymiz. Biz taǵı da kitap penen sáwbetlesemiz, óz ádebiy kórkem dúnyamızda ómir súremiz.

Rısgúl Jumabaeva, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen jurnalist.

Nókis.

Gúlistan Dáwletova.

QARAQALPAQ QÍZÍMAN

Ana jer dep aq siynesin kúydirgen,

Hayallarǵa jaw kiyimin kiydirgen,

Tuwǵan jerin jawǵa taplatpaw ushın,

71

Kir patshaǵa qanlı mesti súydirgen, Jalǵız tamshı Tumaristiń qanıman. Altı aǵa altı jaqta jatqanda, Tayshıxanǵa «Qırq qız» sap tartqanda,

Jıǵılǵanda jfaw jaǵınıń japsarı,

El-jurt, ata-ana úmit artqanda, Tuwlap turǵan Gúlayımnıń arıman. Biypayda, zorlıqqa qabaq úygeni, Xorlıqtan kúl boldı kewil súygeni, Ar ushın minardan boyın taslaǵan, Qazan xanı sulıw Súyinbiykeni, Esler naydıń nalasınıń zarıman. Xan gellege mirat etip turǵanda, Altın tabaq, asqa júzin burǵanda, Jolbarıs júrekli Qumar ananıń, Xan aldında arı hallas urǵanda, Tánde tıpırshıǵan shıbın janıman.

Saz shalsa ǵaz qaytıp moyının burǵan, Nákastı saz benen, sóz benen urǵan, Baqsılar ishinde toptı ayırıp,

Kewli nama tanıp sıńǵırlap turǵan, Húrlimannıń duwtarınıń tarıman. Bilmedim, parızım qáytip ótelgen?!, Janım tánde tursa, sen-dep ótermen, Qap qollasıp, at salısıp arına,

72

Elim degen erdiń tuwın kótergen, Jolda júk qaldırmas qızdıń narıman. Jaqsılıq islewdi háwes etpegen, Baqıldıń baxıtqa qolı jetpegen,

El ushın jan qıynap, mańlay ter tógip, Perzent bolıp hadal xızmet etpegen,

Kewili kir-baqıllardıń darıman. Jel sózge jelikpey jeńlerin túrgen,

Bálent-pásti, jaqsı-jamandı kórgen,

Jolda… kárwan úrkip kóshi qıysaysa, Arbasın gúpsheklep ǵıyt-ǵıytlap júrgen, Baxtı kúlgen bir jigittiń yarıman.

Ul-qız, aqlıqlarǵa tolı aynalam, Baxtımnıń baǵında búlbil sayraǵan, Ózbekstan atlı altın diyarda, Analıq taxtında gúl-gúl jaynaǵan, Qanı taza qaraqalpaq qızıman.

73

QOSÍQ PENEN SÍRLAS: GÚLISTAN DÁWLETOVA

Shayırlardıń, prozaiklerdiń yamasa dramaturglerdiń dóretiwshilik laboratoriyasınıń izertleniwi tuwralı másele ádebiyattanıw iliminde kútá qospalı sanaladı. Bul boyınsha ilimiy teoriyalıq jumıslar alıp barǵanda ilimpazlardan tayarlıq talap etiledi. Dóretiwshi insan qaysı shıǵarmasın qalay hám de qashan jazdı degen sawallarǵa juwap izlewge tuwra keledi.

Avtorlardıń ózleri menen soraw–juwaplar ótkeriw, kúndeliklerinen, xatlarınan, qol jazbalardan, qullası hújjetlerden paydalanıw kerek boladı. Shayırlar, dramaturgler hám jazıwshılardıń dóretiwshiligin úyreniw oǵada qızıǵıwshılıq payda etedi.

Shayır atın kóterip júrgenler de azımshıq emes, lekin, sóz zergeri Ájiniyaz shayır ásirler sınaǵınan ótip, búgingi áwladlarına jetip kelgenindey, keleshekte jaslar menen sırlas bolarlıq sóz ustalarınıń biri Gúlistan Dáwletova.

Onıń menen universitette bir kafedrada, filologiya ilimleri doktorı, professor Kamal Mámbetov basshılıǵında bir neshshe jıllar boyı islegenbiz, neshshe-neshshe dúrkin talabalardı, shákirtlerdi tayarlap shıǵarǵanbız. Napaqaǵa shıqsaqta, «Universitettiń qos arıw muǵallimi» degen ataqtı alıp, Nawrız, 8-mart hayal-qızlar bayramların tayarladıq, professor Q.Ismaylov bul tayarlıq jumıslarına basshılıq etti, tayarlaǵan jas ádebiyatshılarımız olimpiadalarda jeńimpazlıqqa eristi, pútkil Ózbekstanda túrli tarawlarda islep atırǵan shákirtlerimizdiń tabısları menen maqtanamız.

Kórkem sóz ustasınıń «Alp ana» atlı kólemli poeziyalıq shıǵarmasın kózge jas alıp oqıdıq. «Tumar qız» tariyxıy dástanında márt Tumaris arıw obrazı jaratıldı. ―Gúz tolǵanısları‖ atlı toplamı 2012-jılı járiyalandı. ―Gúlistan‖, ―Házireti hayal‖ toplamları keyingi jılları-2020-jılı, 2022-jılları baspadan shıqtı. ―Qosıq ilahiydan keledi‖, — deydi ol shıǵarmalarınıń jazılıw tariyxın soraǵanımızda. Ómirden erte

74

ketken anası tuwralı kóplegen qosıqları jazıldı, ―Bawır­manım anajan‖, ―Úyińizde anań bolmasa‖, ―Anajan‖, ―Nege túslerime endiń, anajan‖, ―Irazı bolıń, anajan‖ dóretpelerinde pidayı ana obrazı sheber dóretildi.

―Ájiniyaz poeziyasında dástúr hám jańashıllıq‖ atamasındaǵı monografiyası 1997jılı jarıqqa shıqtı, bul kitapta Gúlistannıń ilimpaz sıpatındaǵı iskerligi kórinedi. Ájiniyaz shayır poeziyasında shıǵıs ádebiyatı wákilleri, Nawayı, Fizuliy, Saadiy, Ferdawsiy, Rudakiy, Maqtumqulı dóretpeleriniń ornı tuwralı sóz etedi.

―Ájiniyaz poeziyasında ruwxıy derekler‖, ―Ruwxıylıq – ádebiyat ólshemi‖ kitapları 1998-jılı, ―Insan tárbiyası balalıqtan baslanadı‖ ilimiy miynetleri 1999-jılı járiyalandı. Zamanlas shayırlar tuwralı ilimiy maqalaları baspa sóz betlerinde járiyalandı, ―Bul jer ele zor boladı‖, ―Xalqı qádirlegen Saǵındıq aǵa‖, ―Bir ilahiy qúdiret mende‖ tárizli maqalaları daǵazalandı, kóplegen kitapshaları shıqtı. Shayırlıq penen ilimpazlıq talantın birlestirgen Gúlistan Dáwletova úlken tayarlıqlardan keyin shıǵarmaların jazadı. Alım J.Esenov onı ―shayır-publicist‖ sıpatında baxalaydı. Shayır bir sózdi qatar etip, ornına qoyıw ushın kóp oylanadı, tolǵanadı, izlenedi, sinonimlerden paydalanadı. Geypara shayırlar kibi ol qıynalıp qosıq shıǵarmaydı, sebebi uzaq tańlar uyqısızlıqlardan soń dóretpeleri ózinen-ózi, kórkem qıyal, fantaziya kómeginde tınımsız, úzliksiz jazıladı. Kóplegen shıǵarmalarınıń qalayınsha jazılıwı tuwralı átirapındaǵılar da bayqap qaladı.

Qaraqalpaq poeziyasında shayırlar jiyi-jiyi táriyp qosıqlardı shıǵaradı. G.Dáwletova da táriyp shıǵarmalardı tez dóretedi, bunda onı improvizatorlıq qásiyeti kórinedi. Onıń poeziyalıq dóretpeleri tuwralı ilimpazlardan J.Esenov, A.Dosımbetova, shayırlardan N.Tóreshova, G.Nurlepesova, H.Ayımbetovlar sın pikirlerin ayttı. Bir qatar shıǵarmaları ózbek, qazaq, túrkmen tillerine awdarıldı. Júzden artıq qosıqlarına kompozitorlar namalar jazdı. ―Ana jer ana‖, ―Sezbediń be sen‖, ―Qız saǵınıshı‖, ―Men qızıman qaraqalpaq xalqınıń‖, ―Qızıńman‖, ―Qumay kózdi súydim‖ tárizli shıǵarmaların nama qosıqları retinde qosıqshılar atqaradı. Alpıs jastan asıp, jetpiske adım atıp baratırǵan shayır ómir qubılısları jóninde, onıń ótkinshiligi, mazmunlı, sanalı turmıs keshirgen insanlar tuwralı táriyp-arnaw dóretpelerin jazadı.

Sóz ustası balalıqtan qosıq penen sırlas bolıp kiyatır. Onda qosıqqa ıshqıpazlıq sezimlerin ustazları qollap-quwatladı. Belgili bir dóretpe tuwılıwı ilahiy qubılıs sanaladı. ―Gózzal ana ediń hámmege birdey‖, ―Sayalı bir daraq quladı‖, ―Ullı islerińiz qaldı izlerde‖ atlı akademik Jumanazar Bazarbaevqa arnalǵan shıǵarmaları mársiya túrinde jazıldı, ―Inim Turanbayǵa‖ elegiya formasında dóredi. Gúz, báhár máwsimleri tuwralı qosıqları sezimtallıq penen dóreydi. ―Gúzgi

75

tolǵanıslar‖ toplamınan pasıllar almasıwı jóninde jazılǵan shıǵarmaların ushıratamız.

H.Utemuratova, Filologiya ilimleri kandidatı, docent.

76

SHAYÍRDÍŃ KÓRKEMLIK DÚNYASÍ: SEYDABULLA PIRJANOV

Belgili shayır Seydabulla Pirjanovtıń dóretiwshiligi haqqında

Belgili shayır, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen Mádeniyat xızmetkeri Seydabulla Pirjanov 1940-jılı Shımbay rayonında tuwıldı. Ol XX ácirdiń 60-jıllarında qaraqalpaq poeziyasına D.Aytmuratov, Sh.Seytov, K.Raxmanov, U.Pirjanov, G.Esemuratov, T.Sársenbaev usaǵan bir topar talantlı shayırlar menen kirip keldi.

S.Pirjanov «Gúldáste» (Nókis-1972), «Tolqıw» (Nókis-1978), «Qırqınshı báhár» (Nókis-1981), «Sorokavaya vesna» (Nukus-1986), «Ańızǵa aylanǵan shınar» (Nókis-1997) h.t.b. poeziyalıq hám prozalıq kitapların baspadan shıǵardı.

«Gúldáste» — S.Pirjanovtıń tuńǵısh qosıqlar toplamı. Bunda jas shayırdıń shın júreginen dóregen yoshlı qatarlar tuwılǵan jerdiń altın topıraǵın, náwqıran jaslıqtı, gózzallıqtı, úlkemizdiń adamlarınıń kelbetin, olardıń dańqlı miynetlerin jırlaydı. Toplamnan orın alǵan qosıqlarda shayırdıń júrek tolǵanısı, tereń Mánili filosofiyalıq oylar, hikmetli sózler ushırasadı.

Shayırdıń birinshi kitabına kirgen qosıqlarında oyshań sezimler qursawında dúnya qubılıslarına, ómir kórinislerine tańırqanıp, háwes penen qarap turǵan, dúnyanıń sırların biliwge qushtar lirikalıq qaharmannıń kelbetin kóremiz.

Mısalı:

Oyshań qıyalımdı neler terbeter?

O, saǵan sonshelli sırlaspan jıllar,

Maǵan táshwish berip elesler ımlar…

77

Oyshań Ptolemeyge qızıqqanlarım,

Pushkindi oqıwǵa qunıqqanlarım.

Kewlimniń sonshelli lázzet aları,

Ájiniyazdıń názik lirikaları…

Sol jılları ádebiyatqa endi ǵana kirip kelip óziniń dáslepki qosıqlarında-aq aq penen qaranı, jaqsı menen jamandı, bálent penen pásti salıstırıwlar arqalı filosofiyalıq oylar menen óz juwmaqların bere alıwı – bul biziń milliy poeziyamızǵa kelesheginen úlken úmit kúttiretuǵın talantlı shayırdıń kirip kelgenligin ańlatar edi.

S.Pirjanov lirikalıq qosıqlar dóretiwde bas­qa shayırlardan ózgeshelenip turatuǵın óz qoltańbasına hám óz hawazına iye shayır edi. Bunı shayırdıń sol tuńǵısh toplamınıń ózinde-aq:

Meniń de bar óz dawısım, ırǵaǵım,

Kelmes biraq hárgiz ózge bolmaǵım.

Ózgelerden ózge bolǵım kelgeni,

Sonda tınıq kórsetedi ol meni…

degen qatarlarınan kóriwimizge boladı. Ádebiyattı biz turmıs aynası dep alsaq, demek, ol usı aynada ózin tınıq kóriwdi qáleydi.

«Ullılıq» qosıǵında ullılıq degen atqa ózinshe juwap izleydi. Onıń tereń sırların biliw ushın umtıladı. Insandaǵı ullılıqtıń qımbat ekenligin ulıǵlaydı.

«Gúzar» qosıǵında «gúzar jol» kórkem detalınan orınlı paydalanıp, adamnıń ómir jolı haqqında pikir júritedi.

«Gúlzarda» qosıǵında gúlden gúlge qonıp nek­tar jıynap júrgen pal hárreleri qızdıń sulıw kelbetin kórgende gúllerin taslap qızǵa qaray gúwlep ushadı. Bul neni ańlatadı? Bul poetikalıq obraz, kórkem qıyal. Gózzallıq kategoriyasınıń poeziyada asa kótermelenip súwretleniwi. Pal hárreleri ushın dúnyada gúllerden pal jıynawdan da artıq gózzallıq bar ma?!

Demek, olar sulıw qızdı kórgende gúllerin taslap sol tamanǵa ushqan eken, olay bolsa shayır qızdıń sulıw portretin jaratıwda utımlı detaldan paydalanǵanın kóremiz. Bul shayırdıń kórkem obraz jaratıwdaǵı sheberligi.

78

S.Pirjanov ármanshıl, sırshıl shayır boldı. Ol bir qosıǵında dáryadaǵı tolqınlar menen sóylesse, jáne bir qosıǵında endi saz berip kiyatırǵan altın tań menen sırlasadı.

Shayır tórtlikler, altılıqlar, qısqa qatarlar dóretip, XX ácirdegi qaraqalpaq poeziyasınıń ráńbáreń kórkem formalar menen bayıwına da óz úlesin qostı. Ol óziniń bir altılıǵında adamnıń suwıq dem alıwınan ájayıp poetikalıq obraz taba alǵan hám onnan ózinshe mınaday juwmaq shıǵarǵan:

Oylap qaldım hár adamnıń deminde,

Bar ma deyip mıń san árman keminde.

Shayır poeziyasınıń tematikalıq jiyegi keń. Degen menen, ol menińshe, óz dóretiwshiliginde «Árman» motivine kóbirek múráját etkendey. Usı kózqarastan qaray otırıp, shayırdı «Árman jırshısı» desek orınsız bolmas.

Shayırdıń «Aq tal balladası» qosıǵında ótmishte bolıp ótken qanlı urıs jıllarınıń gúwası bolǵan aq tal obrazı arqalı jawıngerlerdiń Mártligin, qaharmanlıǵın jırlaydı. Qosıqtaǵı aq tal – Mártliktiń simvolı, qaharmanlıq tımsalı, sabır-shıdamlılıqtıń úlgisi sıpatında yadta qaladı.

Onıń «Jollar maǵan jaqsılıqtı úyretiń» qosıǵında alıs penen jaqındı tutastırıp turǵan jol bara-bara taban tiresip gúresken alıs ótmishtegi massagetlerdiń ar-namıs jolına, jaqsılıq ta, jamanlıq ta duslasatuǵın mashaqatlı ómir jollarına ushlasıp ketedi.

Demek, shayırdıń kórkem oy prizmasında bir predmetten ekinshi predmet ­tuwılıp otıradı, ápiwayı detal úlken poetikalıq mazmun júklegen filosofiyalıq oyjuwmaqqa ­aylanadı.

Tús – gallyucinaciyalıq qubılıs. Tús – adamnıń qıyalındaǵı shiyrin elesler. Adam túsinde ayǵa qol sozıp juldızǵa jol tartıwı múmkin. Tús usılayınsha bizdi qızıq hádiyselerge ushırastırıp, túrli sezimlerge bóleydi.

Shayır «Túsimde de, ońımda da» degen qosıǵında tús haqqında usınday pikirlerdi ayta kelip, «Túsimde de, ońımda da, Jaqsılıq nesip bolǵay» — dep dúnyada bárqulla jaqsılıqtıń bolıwın tileydi. Jaqsılıqtı mázi jıltıraq sózler menen bezewden qashadı. Jaqsılıqtı jırlaw ushın, bul tuyǵı oqıwshınıń yadında qalıw ushın «tús» detalın qollanadı.

Watandı jırlaw – hár bir shayırdıń dóretiwshiliginen keń orın iyelegen temalardıń biri. Degen menen, watandı táriyplewde hár bir shayır óz jolınan baradı. S.Pirjanovtıń poeziyasında watan teması tasqın yosh, bálent pafos penen súwretlenedi. Shayır oqıwshıǵa «watandı súy» dep qurǵaq násiyat aytpaydı. Watan

79

súwretin sóz benen salıp beredi. Onıń tuwǵan jerdiń sulıw kórinislerin, ǵayrı naǵısların jan dúnyası menen berilip súwretlewi biziń kewlimizde Watandı súyiwshilik sezimlerine jáne de qanat baǵıshlaydı.

Shayırdıń «Tuwılǵan jerim», «Mehriban úlkem», «Ámiwdárya, altın jaǵısım», «Dala dápteri» qosıqların oqıp otırıp watan haqqında tereń tuyǵılar ummanına mantıǵasań.

Mısalı:

Súygim keler seni bárha taza kewilden,

Saqıylıqtı uǵınarman, senlik peyilden,

Hám jasarman lázzet alıp, ósken gúlińnen.

Júregime qanday tarap, sen ele berin,

Turarıńdı bilgenlikten, tuwılǵan jerim.

S.Pirjanov kóplegen lirikalıq dúrkinler jazdı. «Oy tuwılar oylardan», «Ana haqqında oylar», «Dala dápteri», «Babalardı eslew», «Shırshıqtaǵı oylar», «Awılım-bayteregim uyalaǵan», «Ulıǵlaw» kibi dúrkinlerinde turmıstı hár qıylı rakurs­tan qarap súwretlep beredi.

S.Pirjanov bir qansha poemalardıń avtorı. Onıń qáleminen «Jollar», «Aygúl», «Sırlı galaktika» h.t.b poemalar dóredi.

Shayırdıń «Jollar» poemasında balalıǵı Ekinshi dúnya júzlik urıs dáwirinde ótken, ákesi urıs­ta qaza tapqan, ózi aradan jıllar ótip, joqarı oqıw ornın pitkerip shıpaker bolıp jetilisken Omar degen jigittiń táǵdiri sóz etiledi. Omar poezdda ketip baratırıp, sharwashılıq institutın tamamlap Omardıń awılına jumısqa jiberilgen Gúlay atlı qız benen tanısadı. Biri shıpaker, biri ­sharwa qánigesi bolǵan bul eki jastıń «juldızları jarasıp», úlken ómirge birge qol uslasıp atlanıwǵa bel baylaydı. Omardıń ákesi urısqa ketpesten aldın awılda vetvrach bolıp islegen. Urıs sebepli jartı belinen kesilip qalǵan ákeniń jolın balası dawam ettiredi. Ákesiniń «qanatı qırqılǵan» ármanın iske astırıp, onı aydın jolǵa tutastırıp el-xalqınıń tereń súyispenshiligine miyasar boladı.

«Aygúl» atlı ápsana-poemasında XX ásirdiń baslarındaǵı xan zamanında bolǵan hayal-qızlardıń teńsizligi Máselesi ózi sulıw, ózi sazende Aygúl degen qızdıń obrazı arqalı ashıp beriledi.

80