DÓRETIWSHI TULǴALAR

alıp otırǵanın kórgenmen. Sebebi, súygenine qosılıw hámmege nesip ete bermeydi ǵoy, aqırı. Televidenie hám radioǵa Roza Dúysemuratovanıń sózine jazılǵan namalardı sorap kóplegen xatlar keledi. Onıń sebebi túsinikli. Óytkeni, Rozanıń qosıqları ǵamgun kewillerdiń namasına uqsap ketedi.

óosıqshı sıpatında men sonı aytqım keledi, shınında, qosıqtıń shırayın shıǵaratuǵın nárse-bul nama. Rozanıń qosıqların kópshilikke tanıtıwda Ziywatdin Lepesovtıń ornı girewli. Házir Rozanıń jeti qosıǵı onıń naması menen aytıladı. «Men bar jerde bárha bolasań birge» qosıǵı 1985-jılı, Roza qaytıs bolǵannan keyin shıqtı. Bunı biz kompozitor Ziywatdin Lepesov ekewmiz ómirden biymezgil ketken marhum shayıraǵa esteligimiz dep bilemiz.

Muhabbat dástanım jazıw niyetim,

Ǵayıptan baq darıp jetsem tilekke…

— dep ketken edi Roza «Kewil tolǵanısı» atlı qosıǵında. Óziniń «Muhabbat dástanın» jazıp baslaǵan ol niyetine jetti me eken? Bálkim, jete almay ármanlı ketken shıǵar?!

Mine, bendeniki usı.

Ol qosıq shaydası edi… Ilaj qansha?!

Roza erte kóz jumsa da, onıń jazǵan qosıqları júreklerde mángi saqlanıp qaladı.

Bazargúl Karimova,

Ózbekstanǵa miyneti sińgen artist. Qaraqalpaqstan xalıq artisti.

61

XALQÍ SÚYGEN USTAZ — AKADEMIK: JUMANAZAR BAZARBAEV

Bul dúnyaǵa kelgen hárbir adamnıń peshanasına jazılǵan táǵdiri bolatuǵın qusaydı. Birewler ata-babası salǵan sarras jol menen júredi, al geyparalar júrer soqpaǵın ózi tabadı. Jumanazar Bazarbaev usınday mashaqatlı joldı tańlaǵan kórnekli alım hám ádiwli ustaz.

Onıń ákesi Bazarbay aǵashtan-qayıq, arba, temirden-bel, ketpen shelek soqqan sheber usta bolǵan. Anası Biybisánem on barmaǵı ónerli tiginshi eken.

Jumanazar aǵa ullılar mákanı-akademik M.K.Nurmuhamedov, filolog alımlar D.Nasırov, O.Dospanov, filosof Q.Arzıwov, belgili tariyxshılar Úbbiniyazovlardıń jerlesi.

Ol 1933 jılı Moynaq rayonınıń Tikózek awılında balıqshılıq hám ­sharwashılıq penen shuǵıllanǵan shańaraqta dúnyaǵa keledi. 1951 jılı Moynaqtaǵı Kuybıshev (házirgi D.Nasırov) atındaǵı orta mektepti tamamlap, sol jılı Qaraqalpaq (házirgi Nókis) Mámleketlik pedagogikalıq institutınıń ximiya-biologiya fakultetine kiriw imtixanların tabıslı tapsırıp, studentler qatarına qabıllanadı. Ol gezleri Qaraqalpaqstanda birden-bir joqarı oqıw ornı bolǵan pedinstitutta elimizdiń bilimli professor-oqıtıwshıları studentlerge sabaq beretuǵın edi. Bolajaq alımnıń dóretiwshilik qábiletiniń qáliplesiwine, ilimge qızıǵıwshılıǵın payda etiwde belgili ustaz-professor Fisher P.Z., docentler Paq V.I., Tawbaev T., Erejepov S., Kondrar

F.A., Tixomirov D.I., Rashkeevich A.D., Senina M.I., Erjanova P., Bóleshov A., Mámbetjumaev D. h.t.b. ayrıqsha tásirin tiygizdi. J.Bazarbaev oqıwda ayrıqsha kózge túsiw menen birlikte instituttıń jámiyetlik jumıslarına da belsene qatnastı, fakultettiń profkom baslıǵı, jaslar awqamınıń xatkeri hám ataqlı sportshı boldı. Instituttı qızıl diplom menen pitkergennen keyin, ustazları joqarı oqıw ornına oqıtıwshı etip jumısqa alıp qalǵan ol kóp uzamay aspiranturaǵa oqıwǵa túsedi.

62

1963 jılı Tashkent Mámleketlik universitetiniń filosofiya tarawı boyınsha kandidatlıq dissertaciyasın, 1973 jılı Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń filosofiya hám huqıq institutınıń Keńeytilgen ilimiy keńesinde doktorlıq dissertaciyasın tabıslı jaqlaydı. Óz dáwiriniń perzenti sıpatında ol jámiyette bolıp atırǵan ózgerislerge tallaw jasap, oǵan baha berdi. Keńes dáwirindegi Mámleketlik sistemadaǵı geypara aqılǵa uǵras kelmeytuǵın sheshimlerdi parasatlılıq penen analizlewge tırıstı.

Dóretiwshilik iskerligi inabatqa alınıp, 1963 jılı ol Ózbekstan Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialınıń tariyx, til hám ádebiyat ilim izertlew institutına direktordıń orınbasarı lawazımına tayınlanadı. Ol usı institut quramında Qaraqalpaqstanda tuńǵısh filosofiya sektorın ashıp, maman filosoflar tayarlaytuǵın rásmiy mektepke tiykar saladı. Ol qarapayım oqıtıwshıdan pedinstituttıń rektorı, Qaraqalpaqstan xalıq bilimlendiriw ministri sıyaqlı basshı lawazımlarda xızmet etip, bul sınaqlardan tabıslı ótti. Xalqımız onıń miynetlerin joqarı bahalap Ózbekstan Oliy Májilisiniń deputatı etip sayladı.

Onıń ómiriniń hár bir Máwriti mártliklerge, esten shıqpas waqıyalarǵa tolı. Túrli dáwirdiń awır mashaqatların basınan keshirip, ilimde biyik shıńlardı iyelegen ol Qaraqalpaqstanda filosofiya ilimleriniń tuńǵısh doktorı boldı, Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń haqıyqıy aǵzası dárejesine kóterildi, úlkemizde filosofiya mektebiniń ashılıwına tiykar saldı. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri, Berdaq atındaǵı sıylıqtıń laureatı ataqların alıp, Qaraqalpaqstanda joqarı bilim beriw tarawınıń shólkemlestiriwshileriniń biri boldı.

Jumanazar Bazarbaev basshı retinde jaltaq bolıwdı janı súymedi, jaramsaqlanıwdı bilmedi, tákábbırlardı táwbege keltirip qoydı. Ol tınımsız dóretiwshilik hám pidákerlik miynet etip, tabanlılıqtıń úlgisin kórsetti, adamlardıń ómirindegi máselelerge janı ashıp, jaslar tárbiyasına ayrıqsha itibar qarattı, tınımsız jemisli miynetleriniń arqasında kásiplesleriniń hám zamanlaslarınıń ayrıqsha súyispenshiligine iye boldı. Ol Nókis pedinstitutınıń rektorı bolıp turǵan waqıtlarda (1989-2001 j.j.) kadrlardı tayarlaw hám tárbiyalaw máselelerine ayrıqsha dıqqat awdarıp, pedagoglardı mamanlıqqa durıs tańlaw, professor-oqıtıwshılardı orınlarǵa sáykes paydalanıwǵa kóbirek kewil bóldi. Oqıtıwshılar quramınıń, ásirese jas qánigelerdiń ilimiy-dóretiwshilik islerinine qolaylı jaǵday-sharayat jarattı. Olar oraylıq qalalarǵa hár túrli tarawlar boyınsha bilimin jetistiriwge hám aspiranturalarǵa jiberildi. Ol ózi júrgizgen úgit-násiyat jumıslarında I.Altınsarinniń: «Xalıq mektepleri ushın baslı tulǵa-muǵállim, eń nátiyjeli degen pedagogikalıq basqarıw da, eń aǵla dep esaplanǵan húrmet jarlıǵı da, hár-

63

tárepleme sınnan ótken pedagogikalıq baqlawlar da onıń menen teńlese almaydı. Mekteplerdiń pútkil keleshegi, kóbinese usı istiń búgingi baslanıwına baylanıslı, sonlıqtan men házir jaqsı oqıtıwshını dúnyadaǵı barlıq zattan artıq, dep esaplayman» degen sózlerin jiy-jiy qaytalaǵandı jaqsı kórer edi. Haslında, tómen oqıytuǵın student joq, jaqsı oqıta almaytuǵın, ilim-bilimdi durıslı jetkerip bilmeytuǵın oqıtıwshı bar, jaqsı ustaz bolmaǵan jerde, talantlı jas ta kem boladı, dep kóp aytatuǵın edi. Sol kóz-qarasta turıp, ol gez kelgen adamnıń studentlerge lekciya oqıwına tıyım saldı. Hár bir oqıtıwshınıń kim ekenligin, pedagogikalıq qábiletin, studentler arasındaǵı abıroy-húrmetin jaqsı biletuǵın, olardıń ishki jan dúnyasın tereń sezinetuǵın edi. Ol ilim menen pedagogikanıń aldıńǵı jetiskenliklerinen utımlı paydalanıw arqalı bilimli alım-pedagoglardıń ósipjetilisiwine úlken ǵamqorlıqlar etti. Jumanazar aǵanıń adamdı bir kórgennen tanıw qábileti hámmeni tań qaldırdı. Nátiyjede ilim-bilim dárejesi joqarı alım-ustazlar, metodist-pedagoglar, oqıtıwshılar jumısqa alındı. Sonıń arqasında pedinstitutta 90jıllardıń aqırına kelip, ilimiy dárejege hám ataqqa iye bolǵan maman qánigelerdiń qatarı anaǵurlım ósti.

Pedinstitut qaytadan ashılǵan 1989-1990 jılları studentler tek 9 qánigelik boyınsha qabıllanǵan bolsa, kelesi jılı olardıń sanı 14 qánigelikke jetti jáne jıl sayın jańa qánigeliklerdiń qatarı kóbeyip, qabıllanatuǵın studentlerdiń de sanı artıp, professor-oqıtıwshılar quramı san hám sapa jaǵınan ósip bardı. Jańa úlgidegi studentler jataqxanası salındı.

Jumanazar aǵa pedinstituttı bas­qarǵan jıllarda bilimdan alım-ustazlardıń ósipjetilisiwine ayrıqsha ǵamxorlıq kórsetildi. Matematikalıq lingvistika salasınıń belgili mamanı Maqset Ayımbetov, tariyxshı Baxıt Qoshanov sıyaqlı jas talantlı ilim doktorları ósip shıqtı. Olar óz ellerinde belgili maman bolıp atandı. Joqarı dárejedegi qánigelerdiń baslamaları menen respublikalıq, xalıqaralıq ilimiyteoriyalıq hám ilimiy-ámeliy ánjúmanlar jiy-jiy ótkerilip, olarǵa oraydıń iri qalalarınan belgili ilimpazlar qatnastı hám óz-ara tájiriybe almasıwlarǵa keń jol ashıldı.

J.Bazarbaevtıń mirátine bola belgili ilim orayları Tashkent, Alma-Ata, Samarqand, Moskva qalalarınan alımlar kelip, studentlerge lekciyalar oqıdı. Nátiyjede professorlar M.Qoshanov hám N.YUldashevlardıń lekciyaların qunıǵıp tıńlaǵan sol dáwirdiń studentleri olarǵa degen súyispenshiligin elege shekem maqtanısh penen aytıp júredi.

Jumanazar Bazarbaev óz kásipleslerinen jumıstı qatań talap etti hám olarǵa isendi. Ol aldı menen ózine, onnan keyin qasındaǵılarǵa talapshań boldı. Búgin bunı eske alıp otırsaq, sol qatallıqtıń, talapshańlıqtıń, ózi de úlken tárbiya ekenligine túsinip

64

jetemiz. Joqarı oqıw ornı xızmetkeri talapqa say jumıs atqarıp júrse, ol onday adamdı hár tárepleme qollap-quwatladı, qorǵadı, ǵam­qorlıq kórsetti. Máselen instituttıń xojalıq isleri boyınsha prorektorı Marat Orazbaev óz wazıypaların júdá jaqsı atqarǵanlıǵı ushın úlken abıroyǵa, jámáát aldında ayrıqsha súyispenshilikke iye boldı. Biraq bir ókinishli jeri, onıń joqarı oqıw ornın pitkergen diplomı joq edi. Sonlıqtan xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen ol haqqında xojalıq isleri boyınsha prorektor lawazımına say emes, jumıstan bosatılsın, degen kórsetpe kelgende, Jumanazar aǵa óz xızmetkerin hár tárepleme qorǵap, ministrlikten kelgen xatlarǵa juwap beriwge asıqpadı.

Jumanazar aǵa bir qaraǵanda sawlatı kelisken, ótkir názeri onı asa qatal etip kórsetse de, shın mánisine kelgende onıń júregi jıllı, qálbi keń, diydarınan mehir bulaǵı tógilip turatuǵın, keń peyil insan edi. Ol qatań hám talapshań bola tura, instituttıń texnikalıq hám qarapayım xızmetkerleriniń perzentleriniń joqarı bilim alıwına da óz kómegin ayamadı. Ońasha otırǵan payıtlarda «bul adamlardıń balaları ata-anası sıyaqlı ómir boyı sipsekesh bolıp qalmasın, oqısın, bilim alsın, hámmemiz olarǵa járdem bereyik» deytuǵın edi. Bul sózlerdiń túp-tórkininde ne jatqanın bizler ol payıtlarda sezgen de joqpız. Endi bilsek, ol óz xalqın súyiwdiń, asa adamgershiliktiń naǵız úlgisi eken.

Ol studentlerdi, alıs awıllardan kelgen ul-qızlardı jaqsı kórgeni sonshelli, hár bir studentti elimizdiń keleshegi, dep qabılladı hám oǵan ózi de bekkem isendi. Biraq jaslardı qansha jaqsı kórgeni menen olarǵa qatal edi. Óytkeni onıń usı qatallıǵı «jaslıqtıń ór kókirekligi menen olar bilmey qalıp, «ot basıp» almasın» degen atalıq ǵamqorlıǵınıń namıw-nıshanı edi.

Pedinstituttıń nuranıy aqsaqallarınıń biri, kóp jıllar dawamında fakultet dekanı bolǵan Imamatdin Turmanov sol jıllardı bılay eske túsiredi:

— Jumanazar aǵa rektor bolıp turǵanda onıń qabıllawına heshbir shek ­qoyılmadı. Jumıs waqtınıń qálegen saatında kelgen adam onıń qabıllawına erkin kire beretuǵın edi.

Ol jámááttegi kóp sanlı adamlardıń minez-qulqına túsiniwshilik penen qaradı, hár bir adamnıń qádir-qımbatın qádirlep-qásterlewdiń áhmiyetli ekenligin bárshege úyretti, bizler ushın janashır basshı, talapshań ustaz, júregi mehirge tolı áke bola bildi, hámmemizge tálim-tárbiyada úlgi kórsetti. Talantlı jaslarǵa, zamanlaslarına tárbiyanıń qaysı bir tarawında bolsa da, jaqınnan kómeklesti. Miynetti qalay súyiwdi, aqıl-parasattıń úlgisin kórsetti, yarım ásirlik waqıttan berli boyında toplaǵan bar bilimi menen kúsh-jigerin xalıqtıń ul-qızlarına tárbiya beriw isine jumsadı, haqıyqatlıq penen hadallıqtı, adamgershilik penen pidayılıqtı teń alıp

65

barıp, birewdi jalǵan maqtawdı, yamasa sırtınan ǵıybat sóz aytıwdı qollapquwatlamadı. Ol házirge shekem «Iras sóylew-quralım, haqıyqatlıq-uranım, Watan ushın pidayılıq, tiykarǵı mápim, ıǵbalım» degen ómirlik ideyasına mudamı sadıq bolıp kiyatır.

Ádiwli ustaz J.Bazarbaev student-jaslardı: «Men heshkimnen kem emespen, heshkim mennen artıq emes, miynetim-abıroyım, isim-ırısqım, talwasımnesiybem» dep jigerlendirip, ǵárezsizliktiń mánis-maǵanasın túsiniwge, ózlikti ańlawǵa, ruwxıy oyanıwǵa, erkin oylawǵa, tıyanaqlı hám turaqlı azamat bolıp ósiwge úyretip kelmekte. Jaslarǵa adamnıń baxıtlı ómir súriwi-onıń alǵan bilimi menen tárbiyasına, islegen óneri menen minez-qulqına, ádepliligine tıǵız baylanıslı bolatuǵınlıǵın túsindiriwden heshqashan jalıqqán emes. Usınıń nátiyjesinde Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı, Ózbekstan Respublikası kóleminde ótkerilgen konferenciyalar menen pán olimpiadalarına qatnasıp, institut studentjasları 1992-1993 oqıw jılında Tashkent, Angren, Qoqan qalalarında joqarı orınlardı iyeledi.

Institut tariyxın sáwlelendiretuǵın, burın bolmaǵan muzey shólkemlestirildi. Muzey jıl sayın jańa eksponatlar menen bayıtıldı. Institutqa jańadan at qoyıldı. Oǵan qaraqalpaq klassik shayırı, kórkem sóz zergeri Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ismi berildi. Institutta Ájiniyaz shayırdıń poetikalıq hám lapızlı muzıkalıq miyrasların úyreniw, izertlew hám násiyatlaw maqsetinde «Ziywar» (bul Ájiniyaz shayırdıń ádebiy laqabı) ansambli shólkemlestirildi. Oǵan Qaraqalpaqstan kórkem ónerine miyneti sińgen ǵayratker, belgili kompozitor Saparbay Palwanov jetekshilik etti.

Bul ansambl birneshe jas melodist kompozitorlar menen qosıqshılar ushın keń saxnaǵa jol ashıp berdi. Búgingi kúni elimizde úlken ataqlarga iye qosıqshı Maqset Ótemuratov tuńǵısh mártebe usı ansamblden qanat qomlap, ushıp shıqtı.

Shólkemleskenine 10 jıl tolǵanda pedinstitut Ózbekstan Respublikasınıń aldıńǵı qatardaǵı oqıw orınları dizimine kirdi. Onda ilimniń hárqıylı tarawları boyınsha magistratura ashıldı. Óziniń basshılıq jumıslarınıń kóp bolıwına qaramastan Jumanazar aǵa Bazarbaev magistrantlarǵa filosofiya, siyasattanıw, sociologiya pánlerinen turaqlı túrde lekciya­lar oqıdı, olarǵa áhmiyetli mashqalalardı óz waqtında tolıq túsinip alıwǵa járdemlesti.

Ózbekstan ǵárezsizlikke erisip, Qaraqalpaqstan suverenli Respublikaǵa aylanıwına baylanıslı xalıqtıń sana-sezimin ózgertiwdiń hám kóteriwdiń qanshelli áhmiyetli ekenligin, miliy ǵárezsizlikti turaqlı etiw ushın bunday ullı islerge respublikanıń hár bir azamatı, hár bir adam óz úlesin qosıp, at salısıwı kerek ekenligin xalıqqa harmay-talmay túsindirip, milliy ǵárezsizlik ideyasın úgit-násiyatlap kiyatırǵan elimizdiń jigerbent ideologlarınıń biri boldı. Ol basqarǵan 11 jıl ishinde Nókis

66

pedinstitutı jaslarǵa bilim hám tárbiya beriwde úlken tabıslardı qólǵa kirgizip, Ózbekstannıń aldıńǵı pedagogikalıq bilim jurtınıń birine aynaldı. Sheber shólkemlestiriwshi, jańalıqqa janı qumar ustaz J.Bazarbaev rektor bolǵan jıllarda bul oqıw ornın pitkerip shıqqan hám ustazdıń jeke ómirinen úlgi alǵani shákirtleri bul kúnde respublikanıń xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarında jemisli miynet etip atır. Olardıń arasında Mámleketlik hám jámiyetlik ǵayratkerler, ilimpazlar, ustazlar, jazıwshılar, mádeniyat hám kórkem óner ǵayratkerleri bar.

Jaqsınıń jaqsısın ayt nurı tassın, deydi dana xalqımız. Jumanazar aǵamız benen 60 jılǵa shamalas waqıttan berli qos arıs bolıp, onıń zayıbı Qaraqalpaqstan xalıq muǵallimi, Berdaq atındaǵı sıylıqtıń laureatı, ádiwli ana, belgili ustaz Qırmızı Dáwletova elge tanımalı, joqarı bilimli ul-qızlardı tárbiyalap ósirdi. Onıń úlken perzenti Beknazar áke jolın quwıp, filosofiya ilimleriniń doktorı, kishi ulı Raximnazar tariyx ilimleriniń kandidatı, docent, qızı Gúlnara yurist bolıp, juwaplı xızmetlerdi atqarıp júr. Aqlıqları Aynazar, Mehribanu, Aynura, Jubanıshlar tárbiya kórgen, ádepli insanlar bolıp qáliplesti.

Húrmetli ustaz aǵamızǵa júz jasında da atqa sekirip mingendey densawlıq, talmas kúsh ǵayrat, ilimiy-dóretiwshilik hám pedagogikalıq jumıslarında jańadan-jańa tabıslar tilep qalamız.

Salıy SADIQOV, professor. Shımkent.

67

KITAPLAR MENEN SÍRLASAMÍZ: GÚLISTAN DÁWLETOVA

Kitaplar ómirimizdiń ajıralmas bólegine aylanıp qalǵan eken. Oylap qarasaq tiykarǵı sebebi, úydegi tárbiya, awıl turmısı hám sóz sıyqırı. Oaqıt bolsa bir jerde turar emes, misli jas júrektey…

Bir waqıtları jazılǵan kúndelikler, maqalalardı, oqıp otırıp oyǵa talasań. Átirapıńdaǵı adamlar hám dáwir ótmish penen salıstırıp bolmas dárejede ózgergeni bes barmaqtay ayan. Degen menen gáp gáwharı, shamshıraq sóz óz qádirqımbatına hár qashanǵıday iye. Solay etip taǵıda kitaplar menen sırlasamız.

Xalıq jazıwshısı Gúlaysha apa Esemuratovanıń shıǵarmaları, Gúlistan Matyakupovanıń gózzal qosıq hám Dástanları, Sarıgúl Bahadırovanıń tariyxıy hám etnografiyalıq baǵdardaǵı jemisli miynetleri, Nabiyra Tóreshovanıń oy-pikirge bay poetik dóretpeleri, Biybaysha Aymuxammedovanıń qıyınnan qıyıstırǵan gúrrińleri, Nazira Matyakupovanıń ózlikti ańlawdaǵı izlenisleri, Malika Jumamuratovanıń kewil dúnyasınıń ıqlımlarındaǵı kórinisler, Minayxan Jumanazarovanıń xalıqshıl tolǵanısları, Biybajar Nurnazarovanıń sulıw sezimli ırǵaqları, Shárigúl Fayzullaevanıń kórkem shejiresi, Gúlnara Ibragimovanıń lirik prozası, Patiyma Mırzabaevanıń izlenislerdegi kóz-qarası, Gúlnara Nurlepesovanıń tema tańlawı, Perdegúl Xojamuratovanıń turmıs mashqalaların úyreniwi, Altıngúl Óteniyazovanıń jaslıq talwasqa tán qálemi qatarında Gúlistan Dawletovanıń tuyana sóz saplawları óz oqıwshısınıń júreginen tereń orın alıwında kitaplardıń áhmiyeti ayrıqsha. Jumıs babında dóretiwshi zamanlaslarımız benen arnawlı sáwbet hám pikirlesiwler alıp barǵanımızda oylarımızdıń bir jerden shıǵıwı, birin-biri tolıqtırıwı, qanshelli bir-birine say keliwi quwandırǵan, tolqınlandırǵan.

Gúlistan Dawletovanıń «Ana Jer – Ana» qosıǵında: «Perzentlik parızın qáytsem ótermen!?» dep shaqırıq salıwı, emocional hám estetik halatta tálim tárbiya beriwi

68

ruwxımızdı pákleydi. Qosıq metaforik oy-pikir tereńligi menen poetik analogiyalar tiykarında shayıranıń qádirdan ana jerge degen sheksiz muhabbatın kóremiz.

Radiodaǵı ádebiy esittiriwlerdi tayarlawda ásirese jańa kitaplardıń basılıp shıqqanı haqqındaǵı maǵlıwmattı tolıqtırıw maqsetinde avtorlar menen sáwbetler júrgizgenbiz, qosıqlar oqıtıp pikir alısqanbız. Dáslepki sóz álbette tuńǵısh dóretpeniń átirapında bolǵanda Gúlis­tan Dawletova tolıp tasıp óz tuwılǵan mákanın, ondaǵı ómir, tákirarlanbas balalıq tuwralı jazılǵan «Shax-Aman» dástanınan úzindi oqıǵanda, soń bul shıǵarma haqqında radio tıńlawshılardan xatlar alǵanbız.

Radio sáwbetimizden tásirlengen Amangúl Ájimuratova minnetdarshılıq bildirip dostına dóretiwshilik tabıslar tilegen bolsa, nuranıy ustazlar Ótepbergen Bekbergenov, Tórebay Tilepov hám Hámmegúl Qurbaniyazovalar ózleri oqıtqan shákirtiniń parwazına talmas qanat bolarlıq dárejedegi júrek sózlerin jollaǵan edi. Radio sáwbetlerimiz qansha mazmunlı, tásirsheń bolǵanlıǵı tıńlawshılar pikiri arqalı bahalanar edi. Bunday ushırasıwlar Gúlistan menen tákirar-tákirar ótkerilgen.

Gúlistan Dawletovanıń «Seniń dártiń menen jasayman, hayal», «Qız taxtım», «Gúzgi tolǵanıslar», «Tumar qız», «Qálbimdegi estelik» atlı toplamlarındaǵı dóretpelerinde ana – Watan hám ana obrazın ashıp beriwdegi shayıranıń sheberligi tolıq kózge taslanadı. Poetik hám publicistikalıq ruwx, shıǵıs ırǵaqları, muashshax, ǵázel, rubayı, hikmet, terme tolǵaw babındaǵı tatlı, shiyrin, quwanıshlı hám dártli, hásiretli, qayǵılı qatarlar oqıwshıǵa oy salıp tolǵandıradı.

«Shıǵıs klassikleriniń masnáwiyleri, ǵázelleri eki qatarlı shuwmaqlar menen jazılǵan. Usınıń menen bir qatarda taq qatarlı shuwmaqlarda bar, Danteniń «Ilahiy komediyası» úsh qatarlı shuwmaq – tercina menen jazılǵan. Al Shıǵıs poeziyasında muxammes – bes qatarlı qosıq shuwmaǵı. Ulıwma shegaradan shıǵıp ketetuǵın qubılıslar poeziya ushın tán nárse», dep haǵınan jarıladı ádebiyattanıw haqqında pikirleskende avtor. Mine bul tutas gózzal tuyǵılar Gúlistannıń ilimiy izertlewlerinde xalqımızdıń etnik ózgesheligi ádebiy kórkem esse – maqalalarında da óz kórinisin tapqan hám onı maqtanıshlı túrde joqarı pazıylet penen ayalap, aymalap suwretleydi.

Bunıń tiykarı ádiwli ustazlardıń táliminen dep moyınlaydı. «Ustazım Kamal Mámbetov qaraqalpaq ádebiyatı klassiklerin úyrengende dáslepki náwbette Ájiniyaz benen Saadiy Sheraziydi salıstırmalı bahalawdı tapsırma etip berip «Gúlistan» shıǵarması menen «Bozataw» dástanı arasındaǵı únleslikti seziniwimiz

69

bir dúnya ashılısıw alıp keledi degen edi. Usı baǵdarda «Gúlistan» hám «Bostan» shıǵarmaların tallaǵanman. Sonlıqtan bolsa kerek aqıl-násiyat aytıwdı unataman».

Avtordıń bul pikirleri onıń dóretiwshiliginiń hár bir pasılında kózge taslanadı. Ásirese, «Qaraqalpaq ádebiyatı» gazetasında járiyalanǵan «Uzatılıw» essesinde áne usı didaktikalıq baǵdar tereń saǵınısh hám muhabbat penen sóz etiledi:

«Bul ázeliy kiyatqan jol góneden,

Piyrim Biypatpadan, Xawa eneden…

Turmıs kemesiniń tartıp saldawın,

Duz kóterse ózge jurtqa jónegen,

…Tórim qalǵan tórkin jurtım, xáwjar – ay

Elenlesken eli xalqım, xáwjar – ay»,

dep xalıqtıń salt-dástúriniń jańa úlgisinde qızlarımızdıń jan dúnyasın dóretiwshilik penen táriypleydi. «Bul sezimler janım menen tánimniń ishinde qalıp waqıtlardıń ótiwi menen súyegimdi jarıp, qanım menen suwǵarılıp qawız ashqan edi», dep jazadı Gúlistan óz essesinde. Xaq gáp! Toylardaǵı betashar saltın dawam ettirip, eldiń sózge sheshen tuwma talant iyeleri bolǵanlıǵı sebeplerin bir ǵana moynaqlı shayır Saǵın Ziyawov mısalında da kórsetip beriwdi yadtan shıǵarmaydı.

Tematika avtor ushın úlken tabıs. Bul baǵdarda shayıra ómirdiń ashshı-dushshısın tatıp kórgenlikten, eń dáslep ana bolǵanlıqtan ol taǵıda ruwxıy quwatqa oǵada bay tulǵaǵa aylanadı. Dóretiwshiliktegi bul halattı hár bir oqıwshı júrekten sezinip sóz sıyqırına onıń maǵızına túsinip jetedi. Sonlıqtan kórkemlik mine usınday gózzallıq quralı bolıp xızmet etip kelmekte.

Búgingi kúni dúnya ádebiyatında, sonıń ishinde poeziyasında tiykarǵı tema áwlad tárbiyasına qaratılǵan bir waqıtta Gúlistan óz xawazı menen qaraqalpaqsha háyyiw ırǵaqlarında gá muńlı, gá hásiretli oyǵa talıp tebirenedi, oqıwshılarǵa oy saladı.

Ásirese, óspirimlik dáwirdiń tárbiyasına, tálimine kimler juwapker degen sawalǵa pedagog ana sıpatında, taǵı da talantlı shayır-tárbiyashı sıpatında juwap izleydi. Bul juwaptı jámiyettegi adamlardıń júreginde dep biledi.

«Álbette qansha kóp til bilseń, dúnyaǵa qaraytuǵın terezelerin sonsha kóp boladı. «Ǵarrı hám teńiz» povestin inglis tilinde oqıǵanımda poeziya sıpatında tásir etken. «Robinzon Kruzo» bolsa watan­súyiwshiliktiń tımsalı bolıp shayırlıq sezimlerime

70