DÓRETIWSHI TULǴALAR

Ol Ózbekstan Respublikası Jazıwshılar awqamınıń aǵzası.

Ol shańaraǵında segiz perzent tárbiyalap, kamalǵa keltirgen, aqlıqlar, shawlıqlar kórgen ádiwli ana.

Haq kewil, miyirman, talantlı shayır eli-xalqı ushın jankúyer insan Raya (Raziyabegim) Ernashevanıń jarqın esteligi heshqashan umıtılmaydı.

41

HAQÍYQATLÍQTÍŃ KÓRKEM ÚLGILERI: ÁMET SHAMURATOV

Ámet Shamuratov ótken ásirdiń 30-40-jılları kóplegen ádebiy kórkem dóretiwshiler qatarında ózin prozalıq janrlarda da sınap kórdi.

Bul Dáwir milliy ádebiyatımız tariyxında janrlardıń qáliplesiw basqıshların belgilewshi ózgeshelikleri menen daralanıp, olardı ilajı bolsa kóbirek ámelge asırıwǵa ıqlaslı avtorlar jetilisip shıqtı. Máselen, J.Aymurzaev qosıqlar, poemalar, saxnalıq shıǵarmalar jazıw menen birgelikte 1941-jılı óziniń ―Quwat‖ atlı povestin járiyaladı. Keyin kólemli romanlardı da dóretiwge eristi. Qaraqalpaq prozasında gúrriń janrınıń tırnaǵın qalaǵan N.Dáwqaraev buǵan shekem ―Kóp kúnlerdiń biri‖ (1929), ―Partizanlar‖ (1936), ―Internatta‖ (1939) sıyaqlı dóretpeleri menen belgili edi. Mırzaǵaliy Dáribaev 1940-jılı ―Mıńlardıń biri‖ povestin járiyaladı. Asan Begimovtıń qosıqları menen prozalıq shıǵarmaları baspasóz betlerinde jarıq kórdi.

Usınday kóplegen jas avtorlardıń arasında Ámet Shamuratovtıń ―Eski mektepte‖ povesti menen ―Meniń jolbarıslar menen ushırasıwlarım‖ degen atamadaǵı balalarǵa arnalǵan gúrrińler dúrkini ayrıqsha orın ­iyeleydi. Izertlewshi qánige J.Narımbetovtıń ―Ámet Shamuratovtıń tabısları bárinen de kóbirek onıń prozalıq dóretpelerine baylanıslı boldı‖ degen pikiri orınlı aytılǵan, qollap-quwatlawǵa arzıytuǵın sheshimlerge iye. Ámet Shamuratovtıń qaysı prozasın alıp qarasaq ta, olardıń bas qaharmanı ózi, óziniń obrazın sáwlelendiriw barısında jámiyetlik ortalıqtı qamtıp alıp, pútin bir Dáwirlik kózqaraslardı ıqsham hám anıq bayan ete alatuǵın qábiletke iye avtordıń ózgesheliklerin kóre alamız. Dóretiwshilik dástúrine bunday avtorlıq qatnas prozadaǵı lirizmdi kúsheytiw menen birge, obrazlardıń ashılıw basqıshlarına qolaylıqlar engiziw menen syujetlik izbe-izlikti

42

uyǵınlastırıwǵa jaǵday jaratıp, úyrenshikli kompoziciyalıq tutaslıqtıń jańasha usılda isleniw zárúrliklerin keltirip shıǵaradı.

Ámet Shamuratov qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında usınday ózinshe jol tańlap, onı birinshilerden bolıp sapalı ámelge asırǵan novator-avtor bolıp tabıladı. Dóretpelerdegi ekinshi, úshinshi betten bayanlanatuǵın waqıyalıq faktorlardıń ornına birinshi bettegi qaharmannıń ―Men‖i kórkem ádebiy dóretiwshilik usılları menen bayıtılǵan waqıyalardı táriyplewshi xarakterge iye boladı. Ámet Shamuratovtıń prozasınıń mazmunlılıǵı da usınday ózgeshelikleri menen bahalı.

Ámet Shamuratovtıń tamamlanbay qalǵan kólemli, keń qamtımlı prozalıq shıǵarma jazıw nátiyjesinde bolǵan dóretpesi ―Muǵallima‖ dep ataladı. Onıń birqansha bólimleri ǵana tabılıp, 1972-jılı ―Qaraqalpaqstan‖ baspasınan shıqqan shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵında járiyalanǵan. Degen menen birneshe bólimlerden ibarat bolıp, tek birinshi, ekinshi bólimleri ǵana ―Kultpoxod‖ degen atama menen romannıń yaki povesttiń baslaması sıpatında sáwlelenedi. óalǵan bólimlerinde bul bólimshelerdi dawamlawshı mazmunǵa ılayıq dep bahalaw qıyın. Sonlıqtan olardı óz aldına gúrrińler túrindegi shıǵarmalar dep tán alǵanımız maqul.

―Kultpoxod‖ degen ―Muǵallima‖ shıǵarmasınıń kirisiw xarakterindegi waqıyaları ustazlar menen shákirtler (muǵallimler menen oqıwshılar) aralarındaǵı qatnaslardı, sol Dáwirge ılayıq bilimlendiriw tarawındaǵı hár qıylı mashqalalardı sóz etiwge baǵdarlanǵan. Muǵallimlerdiń oqıwshıları menen tek mektep partasında ǵana emes, al, olardıń bos waqıtlarında da birge bolıw zárúrligi, oqıwshılarǵa bárqulla ǵamxorlıq etiw juwapkershiligi júklenetuǵınlıǵın bas tema etip kátergen.

Shıǵarmadaǵı waqıyalar balalardıń jazǵı demalısqa shıqqan waqtındaǵı mádeniy seyiller ótkeriw, olardan alǵan tásirleri kórkem táriyplewler menen dawam etiledi. Qaharmannıń Orınbor qalasınan óz eline qaytıp kiyatırǵan poezddaǵı hám paroxodtaǵı tábiyat ózgerislerine, adamlardıń háreketlerine bolǵan kózqarasları, ruwxıy sezim-tuyǵıları óz tili menen berilgen.

Avtordıń Orınbor qalasında tálim alıp qaytqanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń ómirbayanınan orın alǵan. Demek, bul shıǵarma qaharmanınıń prototipi de ózi. Avtordıń óz basınan keshirgen waqıyalarınıń tiykarında jazılǵan. Tilekke qarsı, waqıyalardı jeńilletiwge saǵa ashılǵanda izi dawamlanbay qalǵanı ókinishli.

Bunday jaǵdaylar jazıwshı shayırlardıń ómirindegi tosattan bolǵan, kútilmegen táǵdir soqqısınıń tásiri menen bolatuǵın úyrenshikli halat esabında qabıl etiledi.

Jazıwshınıń ―Altı jıldan keyin aqırzaman‖ gúrrińinde din wákilleriniń qáwipli ǵawasat taratıw jolı menen adamlardı ózlerine qaratıw, izine ertiw tilekleri

43

haqqında sóz etiledi. Bul gúrriń de tamamlanbay qalǵan, tek Qutlımurat penen Esmurzanıń altı jıldan keyin aqırzaman bolıwı múmkin be, múmkin emes pe degen sırdı biliw niyetleri menen juwmaqlanıp qaladı. Avtordıń ―Taza qonısta‖ gúrrińinde ózi hám óz shańaraǵınıń táshwishleri tuwralı bayan etilip, sol Dáwirdegi jer iyeleriniń paqır-puqaralarǵa bolǵan turpayı qatnasları sóz boladı. Onıń ―Burınǵı qazıw tártibi‖ gúrrińinde áwezxan xojanıń xızmetinde júrgen adamlardıń táǵdiri Tilewmurattıń obrazı menen sáwlelenip, baylardıń miyrimsizlik, zorlıq-zombılıq háreketleri barınsha áshkaralanadı. ―Tazagúl‖ gúrrińin bolsa jazıwshı ózi jasaǵan Dáwirdegi turmıs jańalıqların, mádeniy jańalıqlardı, social-ekonomikalıq jańalıqlardı Tórtkúlde awıl xojalıǵı jumısları boyınsha tálim alıp kelgen qız Tazagúl, paxta zavodı mexanigi Sergey Ivanovich Svetlov, miynet aldıńǵısı Embergen obrazları arqalı ashıp beriwge háreket etedi.

Bul gúrriń de tamamlanbay qalǵan. Jazıwshınıń shala qalǵan taǵı bir gúrrińi ―Qanlıkól‖ dep ataladı. Bul gúrriń ideyalıq jaqtan shayırdıń ―Baxıtlı zaman‖ poemasınıń mazmunına sáykes keledi.

Uzaq ótmishtiń hám házirgi zamannıń waqıyaların kontrastlıq usılda sáwlelendirip beriwdi jazıwshı óz aldına maqset etip qoyadı. Biraq gúrrińniń qısqasha baslamasında bul ideyalar esletip ótiledi de, obrazlardı háreketke keltiriwshi maǵlıwmatlar bolmaǵanlıqtan sheklenip qaladı. Degen menen, Ámet Shamuratovtıń tamamlanbay qalǵan prozalıq dóretpeleri, ózleriniń shegaralanıp qalǵanlıǵına qaramay, sol Dáwirdegi xalqımızdıń sana-sezimleriniń pikirlew qábiletleriniń, dóretiwshilik ıqlaslarınıń tásirinde júzege kelgen ruwxıy umtılıslarınıń nátiyjeleriniń biri dárejesinde bahalanadı. Jazıwshınıń balalarǵa arnalıp jazılǵan taǵı bir shıǵarması ―Meniń jolbarıslar menen ushırasıwlarım‖ dep ataladı. Bunda dástanlarda jiyi ushırasatuǵın fantastikalıq elementler orın alǵan. Soǵan qarap biz bul gúrrińler dúrkisin fantastikalıq dóretpe dep ayta almaymız. Biraq, olardıń mazmunına fantastikalıq pikirlewdiń qosılıwınıń ózi milliy ádebiyatımızdıń imkaniyatlarınıń taǵı bir jańa janr fantastika menen bayıw múmkinshiliklerinen sańlaq beredi. Usıǵan qaraǵanda rus tilin jaqsı meńgergen jazıwshı Dúnya ádebiyatlarındaǵı fantastikalıq dóretpelerdi oqıp tanısqan hám olardı qaraqalpaq balalar ádebiyatında paydalanıwdı niyet etken bolıwı kerek. Biraq bul gúrrińlerdiń juwmaqları fantastikalıq bayanlaw usılları menen emes, al, real turmıslıq waqıyaları sheńberinde sheshiledi.

Gúrrińler dúrkiminiń sóz basında avtor, ata-babalarımızdıń álimsaqtan kiyatırǵan ańshılıq kásibine tereń dıqqat awdarıp, oǵan zárúrli bolǵan psixologiyalıq atributlardı atap ótedi. Solardan avtor sabırlılıqtı, mártlikti, hesh nárseden

44

qorqpaslıqtı ayrıqsha ajıratıp kórsetedi. Bul túsinikti xalqımız tańlaǵan usılda beriliwi ayrıqsha áhmiyetli. Ol:

Talap etseń talpınıp,

Hár nársege jeteseń.

Qanday qıyın ótkelden,

Hámelin tawıp óteseń.

Mártlik túbi murattı,

Degenine jeteseń.

Táwekel túbi qayıqtı,

Mineseń de óteseń.

Qayǵı túbi tuńǵıyıq,

Batasań da keteseń‖…

degeni sıyaqlı xalıq dúrdanaların paydalanıw arqalı óziniń alǵa qoyǵan wazıypaların muqıyat tastıyıqlawǵa erisedi.

Gúrriń dúrkimi bastan-ayaq avtordıń óziniń basınan ótkergen waqıyalarǵa qurılǵan. Onda ―Jolbarıs awlawǵa dáslepki shıǵıwım‖, ―Qorqınıshlı úsh kún‖, ―Jolbarıs tırnaǵında‖, ―Qáwendershilik‖, ―Jolbarıstıń balasın ólimnen qutqardım‖, ―Jolbarıs penen ayqastım‖, ―Ǵaz atpaǵa barǵanda‖, ―Jolbarıstıń túyege mingenin kórdiń be?‖, ―Menmenlik zawalı‖, ―Jolbarıs meniń sálemimdi aldı‖ sıyaqlı qızıqlı keshirmelerden ibarat syujetler menen epizodlar estetikalıq hám etikalıq ruwxta bayan etilgen.

Ámet Shamuratovtıń bul gúrrińleri qaraqalpaq ádebiyatın qáliplestiriwde hám rawajlandırıwda úlken ornı bar salmaqlı dóretpeler bolıp tabıladı. Ádebiyatshı J.Narımbetovtıń bul tuwralı ―Bul gúrrińler qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń dáslepki tabısların quradı hám sońǵılıqta bul tarawdıń óz aldına ayrım janr bolıp qáliplesip rawajlanıwına kúshli qozǵaw saldı‖ dep aytqan pikirin jazıwshınıń dóretiwshilik sheberliklerin anıqlawdaǵı dál hám anıq berilgen baha dep esaplaymız.

Gúrrińler dúrkinindegi waqıyalardıń reallıq qatnası máseleleri geypara qánigeler, alımlar arasında gúman turǵızıp júrgeni de málim. Bul tańlanıwdı talap etpeytuǵın tábiyiy halat. Sebebi, kim bolsa da ―óspirim bir ózi jalǵızdan-jalǵız jolbarıslar

45

menen ushırasıp qalǵanda onnan qutılıp, aman qalıwı menen turmay, bárqulla jeńiske erise beredi‖ degen oylar sarsańında qalıwı múmkin.

Eger biz balalar ádebiyatınıń tábiyatına názer taslasaq, bunday oylardıń biykar ekenligine kózlerimiz jetedi. Dúnya júzi balalar ádebiyatınan orın alǵan eń tańlamalı shıǵarmalardıń barlıǵında da fantaziyalıq elementlerdiń keń qollanılıwı turmıs­ta dástúriy tájiriybege aylanǵan. Balalardıń qıyalın fantaziyasız súwretlew oǵada zerigerli, olardıń qıyallaw qábiletlerin qanaatlandırmaytuǵınlıǵı anıq. Balalardıń kewillerine túrtki salıwdı oylaǵan hár bir jazıwshı óz múmkinshiliklerine qarap az da bolsa olarǵa fantaziyalıq sayqal beriwge tayar turadı.

Biraq, jazıwshı bul waqıyalarǵa real turmıslıq mazmun beriwdi basshılıqqa alıp, olardı isenimli detallar menen dálillewge háreket etedi. Bul máselede de xalıq awızeki dóretpeleri ruwxındaǵı mártlik, epshillik, ziyreklik, ilaj tabıwshılıq sıyaqlı fantaziyalıq elementler menen qandırılǵan birqatar batırlarǵa tán pazıyletler epizodlıq xarakterdegi jańalanıw menen kózge túsedi.

Avtordıń bas maqseti, balalardıń qıyalına qanat bolıp, olardı alıs alıs qıyallarǵa sharlawǵa qaratılǵan. Olar oylı-qırlı ómir jollarınan jıǵılmay, súrnikpey aman ótiwi ushın imkaniyatlardıń mol ekenligin sáwlelendiriwshi faktorlar menen tolıqtırılǵan.

Jazıwshınıń ―Eski mektepte‖ dep atalǵan povesti qaraqalpaq ádebiyatı tariyxındaǵı mazmunlıq, kórkemlik hám ideyalıq jaqtan jetilisken, milliy dóretiwshilik dástúrlerimizdegi salmaqlı gúrrińleriniń birinen esaplanadı. Povest 1930-jıllardıń aqırında jazılıp, 1940-jılı ádebiy almanaxtıń 3-sanında járiyalanǵan. Keyin bul shıǵarma birneshe mártebe jazıwshınıń ―Tańlamalı shıǵarmaları‖ toplamlarınan bir tomlıq kitaplarınan (1963, 1972, 1992 jj. ―Qaraqalpaqstan‖ baspası) orın alǵan. Povest rus tiline awdarılıp ―Nauka i religiya‖ jurnalında járiyalanıwı 60-jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatınıń ayrıqsha jetiskenlikleriniń biri boldı.

Usı awdarma ―V stroy shkole‖ degen atamada ―Moi vstrechi s tigrami‖ degen gúrrińler dúrkini menen birgelikte 1969-jılı ―Qaraqalpaqstan‖ baspasında járiyalandı. Povest milliy dóretiwshilik sheńberimizden shıǵıp, basqa kóplegen xalıqlardıń kitap oqıwshıların ótmishtegi turmısımızdıń ayrım ózgeshelikleri menen tanıstırıwǵa jol ashıp berdi.

Shıǵarmadaǵı kóterilgen másele, Orta Aziya xalıqlarınıń tariyxıy turmısı menen tıǵız baylanıslı bolǵan mashqalalardı diniy bilimlendiriw tarawındaǵı biypárwalıqlardı, burmalawshılardı, paydakúnemlerdi, Dámegóy­shilerdi sóz etiwge baǵdarlanǵan. Bul máselede kóplegen qońsılas xalıqlardıń ádebiyatında

46

ózlerine ılayıqlı túrde sáwlelengen. Geyparaları roman, povestlerde, dramalıq shıǵarmalarda syujetlik xızmet atqarsa, ayrımları epizodlıq yamasa bayanlap beriwshilik dárejesinde ǵana kórinip júrdi.

Ámet Shamuratovqa shekem eski mektep mashqalaların ádebiy-kórkem sáwlelendiriw ilajları arnawlı túrde qolǵa alınǵan emes. Bunnan tısqarı, povest qaraqalpaq ádebiyatında payda bolıp atırǵan jańa janrdı baslawshı hám qáliplestiriwshi ózgeshelikleri menen de daralanıp turadı. Bul tuwralı waqtında akademik M.Nurmuxamedov povestti ―Házirgi qaraqalpaq prozasındaǵı eń jaqsı shıǵarmalardıń biri‖ dep bahalasa, qánige izertlewshi J.Narımbetov ―Povesttiń unamlı tárepi bárinen de burın ondaǵı waqıya, epizod obrazlı súwretlew quralları hám kórkem detallardıń oǵada puqtalıq penen tańlap alınǵanlıǵında, xarakterlerdiń qatań izbe-izlikte rawajlanıp hám jetilisip otırıwında kórinedi‖ dep shıǵarmanıń jazılıw barısındaǵı avtorlıq sheberliklerdiń áhmiyetliligine tereń dıqqat awdaradı.

Haqıyqatında da avtor tańlaǵan tema, jazıwshınıń óziniń hám zamanlaslarınıń basınan ótkergen keshirmelerinen ibarat bolıp, ondaǵı sóz etiletuǵın waqıyalıq maǵlıwmatlardıń anıqlıǵı povesttiń túsinikli, tartımlı, ıqsham jazılıwına sebepshi bolǵan. Povest qaharmanları — balalar menen mektep mollaları arasındaǵı qatnaslar, ata-analar hám basqa da awıl turǵınları menen mollalar aralarındaǵı qatnaslar milliy turmısımızdaǵı orın alǵan real haqıyqatlıq negizinde sáwlelenedi. Mollanıń balalardı oqıtıw usılları, mollanıń járdemshisi qálpeniń atqaratuǵın wazıypaları, tálim alıwshılardıń hár qaysısınıń jeke psixologiyalıq xarakterleri birbiri menen baylanıspaytuǵın boslıqtı payda etip, eski mekteptiń pútkilley áhmiyetsizligin waqıyalar hám obrazlardı kem-kemnen tereńlestiriw járdeminde ámelge asırıwǵa erisedi.

Máselen, oqıwǵa barǵanda qolıńa qaraytuǵın molla, aparǵan jumalaǵıń bolmasa beriletuǵın jaza há demey-aq bas qaharmandı qıyın awhalǵa salıp qoyadı. Áwliyeánbiyalardıń ­ruwxlarına oqılǵan pátiyaǵa qol kótermegen ballardıń jazaǵa tartılıwı, Abılla ǵarrınıń aqlıǵın mollaǵa tapsırıw máresimin, Gulparshınnıń awırǵan shaqalaǵın mollaǵa ákelip emletiwi, ólgen náresteniń janazasına mollanı shaqırıp kelgendegi nemquraydılıq, ózlerin qápeste sezinip júrgen ballarınıń molla shıǵıp ketkennen keyingi ballarınıń, hár qıylı ballar oyınında aytılatuǵın aytımlar, suwǵa shomılǵanları ushın molla tárepinen jaza alıwları, úy jumısları, bazardaǵı waqıyalar, iyt talastırıw, máyek urıstırıw, qoraz urıstırıw, haytlıq bayramlardaǵı sawǵalar ısırapqorlıǵı, qorasındaǵı jalǵız sıyırdıń haytqa soyılıwı, meshitke jıynalǵan sadaqa inamlardıń qaharman psixologiyasına keri tásirleri, diniy oqıwlıq kitapları: ―Áptiyek‖, ―Quran‖, ―Suwpı-Allayar‖, ―Sharkitap‖ hám taǵı basqa tálimler boyınsha balalardıń bir-birin sınap kóriwge umtılıwları, olardan hesh nárse

47

úyrene almay atırǵanların anıqlawshı faktorlar, hajı saparına jıynalǵan qárejet járdemlerdiń arqasında mollanıń ózine menshik dúkan ashıp alıwı hám taǵı basqa waqıyalardıń súwretleniwi tikkeley haqıyqıy turmıslıq waqıyaları bolıp tabıladı.

Povestte obrazlardıń ashılıwı menen birqatarda sol Dáwirdegi jámiyetlik kózqaraslardıń tásirindegi waqıyalarǵa da keń orın ajıratılǵan. Jazıwshı alıs túpkirdegi bir mektep arqalı, barlıq eski mekteplerdiń jaǵdayların Dáwirlik hám jámiyetlik kózqarastan dálillep beriwge erisken. Eski tálim-tárbiya usıllarınıń házirgi Dáwir ushın jaramsızlıǵın tárbiyashılardıń ádalatsızlıǵın, nemquraydılıǵın, sawatsızlıǵın sıpatlap beriwshi, shákirtlerdiń eski mektepten biyzar bolıw sebeplerin tastıyıqlawshı faktlerdi kórkemlestiriw menen milliy ádebiyatımızdı taǵı bir jańa tema menen bayıtıwdı ámelge asırdı.

Povest waqıyalarınıń din wákilleriniń biypárwalıqlarına qaratılǵanlıǵı jazıwshınıń dindi moyınlamawınan emes, al, dindi burmalawshılardıń olardan payda kóriwshilerdiń háreketlerine qarsı, insapsızlıqların, nápsiqoylıqların áshkaralawshı maqsetlerden ibarat dep túsiniwimiz maqul boladı. Sebebi, jazıwshı keltirgen faktler: pátiya beriw, sadaqa beriw, haytlıq máresimlerdegi hár qıylı inamlar, hajı saparı realiktlik isenimler dárejesinde biykarlanbaydı. Kerisinshe, olardı óz paydası ushın ózlestiriwshilerdiń ersi qılıqların pash etiw názerde tutıladı.

Usınıń ózi de milliy dástúrli kózqarastan jazıwshınıń din máselesinde belgili baslı poziciyaǵa iye bolǵanlıǵınan dárek beredi.

Povesttiń taǵı bir áhmiyetli tárepi, biziń házirgi kúnimiz ushın zárúrli bolǵan diniy terminlerdiń, diniy dástúrlerdiń, xalıqlıq túsiniklerdiń bunnan bir ásirge shamalas burınǵı jaǵdaylarınıń sáwlelenip qalıwında bolıp tabıladı. Povest mazmunlarınan umıt bolǵan diniy terminlerdi, geypara bizge belgisiz hám túsiniksiz dástúr qaldıqlarınıń izlerin, hátteki, házirgi turmısımızǵa aralasıwǵa urınıp atırǵan fundamentalistlik hám ekstermistlik ideyalardıń ápiwayı túrleriniń belgilerin ushıratıwımız múmkin. Jazıwshı povestke estetikalıq mazmun beriwde eń birinshi gezekte eski mektepte tálim-tárbiya alıwdıń nátiyjesizligin ashıp beriwge baǵdarlaydı. Bas qaharmandı eski mektepten pútkilley túńiltedi. Yaǵnıy, jazıwshı óz oqıwshılarına turmıstı keri tásirlerin sıpatlap beriw arqalı, jańa ǵalaba sawatlanıw barısındaǵı islenip atırǵan zamanagóy ilajlardı ámelge asırıwǵa shaqıradı.

Povest bastan-ayaq turmıs haqıyqat­lıǵına tiykarlanıp dóretilgen. Onda oylap tabılǵan yaki fantaziyalıq xarakterdegi syujetler joq derlik. Shıǵarma usı tárepi menen de qaraqalpaq ádebiyatı tariyxındaǵı realistlik pikirlew múmkinshilikleriniń

48

betin ashıp bergen hám milliy dóretiwshilik sheberliklerimizdi janrlıq, kórkemlik jaqtan bayıtıwshı ózgeshelikleri menen kórinedi.

Ámet Shamuratovtıń taǵı bir dóretiwshilik tabıslarınıń biri, qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimine hám shıǵarmalarǵa sın pikirler bildiriw uqıplılıǵına iye bolıwı menen de kórinedi. Ol ózi hár qıylı janrlardaǵı shıǵarmalar dóretiw menen birgelikte, milliy kórkem ádebiy dástúrlerimizdiń bunnan bılay da rawajlanıwı ushın zárúrli bolǵan talaplardı hám olardıń ámeliy ilajların birinshilerden bolıp ortaǵa shaqırıwǵa eristi.

Máselen, ol ―Qaraqalpaq ádebiyatı 20 jılda‖ degen juwmaqlawshı maqalasında, milliy ádebiyatımızdıń sońǵı 20 jıl ishinde qolǵa kirgizgen jetiskenlikleri, kemshilikleri haqqında sóz etip, aldaǵı turǵan wazıypalardı da keńnen belgilep ótedi. Qaraqalpaq ádebiyatınıń qánigelesiwine kúshli tásir jasaǵan xalıq awızeki dóretpeleriniń áhmiyetine dıqqat awdarıp, xalqımızdıń basınan keshirgen tariyxıy jámiyetlik turmısınan maǵlıwmatlar keltiredi.

Al, ―Nikolay Vasilevich Gogol‖ maqalasında bolsa, Dúnya júzilik ádebiyatta belgili ornı bar dóretiwshiniń shıǵarmaları menen qaraqalpaq oqıwshıların tanıstırıwdı bas maqset etip qoyadı hám onı salmaqlı, iri baslı shıǵarmaları tuwralı pikirler bildirip, belgili jazıwshılardıń dóretiwshilik tájiriybelerinen úlgi alıp, qaraqalpaq ádebiyatın milliy baǵdarda tolıqtırıw múmkinshiligi mol ekenligine dıqqat awdaradı.

Ámet Shamuratovtıń qısqa ómiri ishinde jazıp úlgergen maqalaları oǵada shegaralanǵan bolıwına qaramas­tan, sońǵılıqta usı tarawdaǵı jumıslardıń qáliplesiwine baslama boldı. Belgili bir shıǵarmaǵa pikirler bildiriw, recenziyalar jazıw, sın maqalalar dóretiw sıyaqlı birqatar ilimiy-ámeliy baǵdardaǵı baqlawlar, izertlewler júrgiziwdiń zárúrliklerin, milliy-ádebiy kritikalıq pikirlewdiń óz aldına jańa talaplar qoyıwdı talap etetuǵın janrlıq sıpatların ashıp beriwge eristi.

Jazıwshı jeke dóretiwshilik qábiletlerin bekkemlew menen birge, qaraqalpaq xalıq folklorınıń ayrım úlgilerin jıynawshı hám járiyalawshı sıpatında da kórine basladı. Onıń tikkeley basshılıǵı menen qaraqalpaq xalıq dástanı ―Qırq qız‖ jazılıp alındı.

Dástannıń saxnalıq variantların islep shıǵıwǵa da usı qızıǵıwshılıǵı tiykar boldı. Qanlıkólli Qulamet jırawdan ―Sháryar‖ dástanınıń jazılıp alınıwı Ámet Shamuratovtıń xalıq dóretpeleriniń ǵáziynelerine bolǵan ıqlas húrmetiniń nátiyjeleri dep túsiniwimiz lazım. Onıń jazıp alǵan usı eki dástanı da birneshe mártebe qońsılas túrkiy tilles xalıqlarınıń hám rus tillerine awdarılıp, milliy dóretiwshilik mádeniyatımızdıń abırayın asırıwǵa xızmet etip kiyatır.

49

Ámet Shamuratov qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı wákilleriniń ayrım dóretpelerin xalıq awzınan jıynawǵa hám járiyalawǵa belsene qatnastı. Bul istiń eń áhmiyetli tárepi, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq sıyaqlı shayırlarımızdıń qosıqların yadqa biletuǵın adamlardıń olar tiri waqtında jazılıp alıwına ayrıqsha itibar berilgenliginde bolıp tabıladı. Sebebi, áwladlar ózgergen sayın, umıt bolıp ketiwi múmkin bolǵan poetikalıq dúrdanalarımız Ámet Shamuratov hám onıń zamanlas kásipleriniń pidayı, qalıs xızmetleriniń arqasında qayta tiklendi. Milliy ruwxıy qádiriyatlarımızdıń sepsip ketiwiniń aldı alındı. Usınday óz waqtında islengen miynetler tiykarında endi biz milliy ádebiyatımızdıń tariyxın, qáliplesiw, rawajlanıw jolların tolıq hám anıq bahalaw imkaniyatlarına iyemiz. Xalıq awızeki dóretpeleri bolsın, qay-qaysınıń da jıynalıwı hám járiyalanıwı jańa milliy ádebiyatımızdıń hár tárepleme rawajlanıwına, kórkemlik hám janrlıq jaqtan bayıp barıwına kúshli tásir jasaydı.

Kommunistlik siyasattıń qıspaǵında turıp xalıqtıń yadına, sana-sezimlerine arqa súyep dóretiwshilik penen shuǵıllanıw dástúri ámet Shamuratovtıń da ámeliy ilajlarınıń tiykarı boldı desek artıq aytqan bolmaymız.

Ámet Shamuratov dóretiwshilik jumısları menen birqatarda shólkemlestiriwshilik jumısların da óz-ara birlikte alıp barıwǵa miyasar bolǵan jeke-siyrek jámiyetlik iskerlerdiń de biri bolıp tabıladı. Ol ápiwayı muǵallimnen mámleketlik basqarıw lawazımlarına shekem ósip jetilisken uqıplı, istiń kózin biletuǵın qánige sıpatında da izgi áwladlardıń izzet-húrmetine ılayıq xızmet etti.

Ol bilimlendiriw tarawlarında kitapxanalar boyınsha inspektor, Qaraqalpaqstan baspasınıń juwaplı redaktorı, kórkem ádebiyatlar bóliminiń baslıǵı, Ózbekstan mámleketlik baspasınıń kórkem ádebiyatlar bóliminiń direktorı, Qaraqalpaqstan xalıq komissarlar keńesiniń baslıǵı, Til hám ádebiyat ilimiy institutı direktorınıń orınbasarı, Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, Nókis qalalıq partiya komitetiniń sekretarı lawazımlarında xızmet atqarıp jámiyetimizdiń mádeniytariyxıy jaqtan bekkemleniwine hám rawajlanıwına óz úleslerin qostı. Ol qanday basshılıq jumıslardı alıp barıwına qaramastan, onıń dıqqat orayında ádebiy kórkem dóretiwshilerdi qollap-quwatlaw, olardıń dóretpelerin xoshametlew, tańlawlar tiykarında kózge túsken jaslardıń dóretiwshilik uqıplılıqların asırıwǵa ilajlar kóriw, estetikalıq tuyǵıların bayıtıwǵa, sana-sezimlerin ruwxıy jaqtan jetilistiriwge tásir jasaytuǵın imkaniyatlardı iske qosıw sıyaqlı iygilikli wazıypalar turdı.

Usınday juwapkershilikti úlgergeninshe ámelge asırǵan Ámet Shamuratov búgingi kúnde, qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında belgili ornı bar shayır, jazıwshı, dramaturg alım sıpatında kásiples shákirtleriniń ortalıǵında úlken húrmet penen tilge alınadı. Onıń kóp ǵana baslamaları, obrazlar dóretiwdegi ózinshelikleri, shıǵarmanı

50