DÓRETIWSHI TULǴALAR

Ismin ulıǵlap este saqlaydı mudam.

Kókiregine túyip namıs hám ardı,

Azamatı ushın otta taplandı.

«Táwekel ettim» dep qızın ertti de,

Qaraózekten Volgogradqa atlandı.

Talay kórsedaǵı xorlıq, qısımdı,

Záberdeslik miynet penen ısıldı.

Qaraózek-Volgograd arasın,

Ol haqlıqtıń gúresi dep túsindi.

Erlik isiń qaldı esinde eldiń,

Apa qıyınshılıqtı márt bolıp jeńdiń,

Qolıń menen kestelep tikken shay qaltań,

Baxalı eksponatı Berdaq muzeydiń.

«Adam adamnıń quyashı» ocherki telejurnalist Biybajar Nurnazarova haqqında. Ol xızmet babında Moynaq, Taxta­kópir, Tórtkúl, Qońırat qullası ol barmaǵan awıl joq shıǵar. Ol gá hayallardıń miynettegi záberdesligin jırlasa, gá qayin eneniń kelin, biykesh penen jeńge ortasındaǵı qatnaslar, hayal-qızlar miynetinen dóregen buyımlar, analar qálbindegi muqáddes tuyǵılar haqqında pikirlesiwler shólkemlestirip, kórsetiwler tayarlasa, gá xalqımızdıń milliy miyrasları, atababalarımız uslap tutqan buyımlardı respublika jurtshılıǵına kórsetiwge asıǵadı. Jurnalist kásibiniń mashaqqatı hám maqtanıshı ayrıqsha detallarda sızıp berilgen. Miynetke pidayılıq, kásipke sadıqlıq teması ashılǵan.

«Xalıq tariyxı xudojnik dóretken kartinalarda» maqalasında Barlıqbay Aytmuratov tárepinen salınǵan kartinalar hám ondaǵı tariyxıy shaxslar portreti tuwralı sóz etilgen.

«Awılda tań attı» maqalası qaharmanı kenemexli qosıqshı Nurgul Bazarbaeva haqqında bolıp, avtor alıstaǵı aǵayınler boyınsha jazǵan kóp bólimlı maqalalar dúrkininde qaraqalpaq qosıqshılıq mádeniyatına úles qosqan kenemexli qosıqshı portretin jasaydı.

31

«Qálbimdegi guzar», «Hár kimniń de bolsın shıraǵı» maqalalarında qaraqalpaq ádebiyatı hám mádeniyatında ornı bólek dóretiwshi hayal-qızlar portreti ashılǵan. G.Matyakupovanı «Eki dáryanıń balıǵı» dep táriyplese, G.Shamuratovanı «Ayımxan menen ámettiń shıraǵı» dep obrazlı teńew bergen. Bunday obrazlı bayanlar artında sáwbetlesiwlerden alǵan zawqı, quwanıshı hám tásirleri menen ortaqlasadı.

«Tariyxta dańq taratqan hayallar» toplamı shın mánisinde hám tariyxıy maǵlıwmatlar tolı hám ruwxıy tásirsheńligi menen tárbiyalıq áhmiyetke iye. Toplam tariyx­qa qızıǵıwshı hám milliy qádiriyatlarımızdı qásterlewshi oqıwshılarǵa arnalǵanı menen qunlı.

Ziyada Qojıqbaeva, Filologiya ilimleri kandidatı, docent.

32

QARAQALPAQSTANBAXTÍŃ ASHÍLDI: RAYA ERNASHEVA

Balalıǵım eske túser Yadqa tústi balalıǵım – Toǵaylıqtan ótken jol, Qızlar menen juwırısıp, Ámiwdáryaǵa atardıq boy.

Qırǵalaq oynaǵan qırǵaqlar,

Jigildikler tergen toǵaylar,

Qalıń sayalı daraq basında –

Túrli-túrli quslar sayrar.

Dárya aǵar edi Máwij urıp,

Appaq sazan oynaqlap súzip,

Balıqlarǵa qarmaq qurıp,

Otırar edi balıqshılar.

Hár báhárde tolıp-tasıp,

Dárya Aralǵa asıǵar edi.

Korabller dáryada súzip,

33

Aral balıǵı tasılar edi.

Qırǵalaq oynaǵan qırǵaqlar –

Endi ǵáriypgene jatar…

Aral alaqanday kishireygen

Kórinisi kózge awır batar. Balalıǵım qaytsa endi mágar, Ámiw bayaǵıday tasar?! Balalıǵım, seni saǵındım! Qáne endi atam ekken baǵlar?! Balalıqtay ǵayıp boldı,

Ertek búgin Máwij urǵan tolqın Ámiwimsiz, Aral teńizsiz –

Ana-jerim, júzleriń solǵın.

Raziyabegim tús kórer –

Qırǵawıllar patırlap ushar,

Jup aq quwlar moyınların

Sozıp ushıp, teńizge qaray.

Háwes penen qaraydı buǵan –

Aspan tolı ay hám juldızlar.

Sonday bolǵan edi bir waqlar!

HAYALLAR

Jaqsı hayallar júzlerinde perishte, Sózleri de, isleri de orınlı.

Olar ózin kórsetedi hár iste,

34

Bergen shayı, awqatı da qonımlı.

Tas kelse kemirer, suw kelse simirer,

Qıyınlıqtı bir iyinnen atqarıp, Iyni menen ornı kelse sóz sóyler,

Buǵıp qalmas dushpanlardan jasqanıp. Ulı-qızın tárbiyalap baplaydı,

Alǵır etip, bilgir etip ósirer.

Balları da búrkit qustay sharıqlaydı, Sózdiń, istiń túbelegin túsirer.

Jaqsı hayalǵa bap qosılsa jaqsı er, Qalmas kewillerde árman menen sher. Jaqsı hayalǵa mádret bolsa pás jigit, Kewillerde tuwdıradı kóp gúdik.

Jaqsı hayallar jeńer, jeńedi bárin.

Perzentlerge talmas qanat beredi.

Jaqsı bolıp jasaǵanǵa ne jetsin, Kimniń kim ekenin xalıq biledi. Raziyabegim biykarǵa sóz sóylemes, Kórgenlerin aytar, yalǵan sóz demes. Bul dúnyada jaqsı hayallar kóp bolsın, Er jigitler jaqsı hayalsız kágermes!

ANA JÚREGI

Gáp bar áyyemgi zamanda

Aqır zaman bolǵan-emish.

35

Dúnya qalıp tas qamalda,

Topan suwı alǵan-emish.

Qır-átirap tas túnek, Tirishilik qalǵan toqtap, Kóz ushında kóriner tek, Jalǵız sáwle jıltırap. Ziya taratıp ózinen, Ómir dawam etsin degen, Qıylansa da ólmegen,

Ol Ana júregi eken. Yadımda qaldı usı sóz, Esitken bir áńgimeden. Ómir jalǵasadı eken, Analardıń júreginen.

QANDAY JAQSÍ

(Nawrız bayramı menen qutlıqlaw)

Qanday jaqsı!

Hár kóshede, hár úyde, Jańlamaqta shadlı qosıqlar, sazlar.

«Súmelek qaynatqan jeńgey»lerdiń de Ájayıp bir yoshı, qálbinde jaz bar. Ózgerip,

Jasarıp,

Jaynap Nókisim,

36

Jańasha kelbet penen jaynaydı túsi. Tanısın, tanımasın jıllı júz benen,

Bir-birin qutlıqlar kórgen hár kisi.

Bul bayram miyrasdur ata-babadan,

Tapqanın dásturxanǵa úygen hár adam, Tanısın, tanımasın qolın bılǵap,

«Miyman bolıp ket!» dew dástur burınnan. Stollar mayısar.

Jay joq kesege,

Ańqıldaǵan aq kewil xalıq, saw bol! «Prezidentimiz sharapatı menen, Jaqsı ózgerisler bolıp atır, dep,

Saw bolsın!» tiler haq kewli menen. Haq peylińe berip, bulaq ashıldı. Qaraqalpaqstan, ıǵbal-baxtı ashıldı! Suwsız, boranlardan aman ótip, Basına baxıttıń nurı shashıldı. Bulaq kózi kóbeysin! Aralım tolsın! Dásturxanda ırısqalıń mol bolsın.

Xalqım, qutlı bolsın, Nawrız bayramı! Hár kósheń, hár úyiń shadlıqqa tolsın!

TAWǴA SHÍQTÍM

Tawǵa shıqtım – ájep sulıw jaylar eken,

37

Taw bawrında gózzal ómir qaynar eken. Tawdı tesip ósken dolana, ǵozalar, Qaslarınan dacha qurǵan baylar eken.

Biyik tawlar nege basıńız dumanlı? Ya jasırǵan sırıńız barma gúmanlı?

Oynap shıqtım eń biyik bir shıń basına, Bolarmısań tap menińdey shıdamlı? Dolanalar tógildi ayaǵıma,

Hátte ǵozı qaq bólindi lábim tiyse. Tolqıp ketip juwap qaytardı tawlarda,

«Seni búgin kórmesem bolmas…» desem. Tawǵa shıqtım, kórinbeyseń, qaydasań yar? Izlep keldim… jangenemdi aldı jabbar, Tawlar juwap berdi hátte, al sen tırtım – Háyyy! Tasbawır bolarmısań bunshalar?! Izlerime zar bolasań, men bilemen! Qarlıǵashtay ushıp ketsem uzaqlarǵa… Kelgenimdi umıtpasın dep, oyǵanman men – «RAZIYABEGIM» dep oyıp jazıp taslarǵa.

XATIKO

―Xatiko‖day aqıllı iytim bar edi, Úyimizdi bárha qorıqlar edi. Túpkirde, mal qora bette jatsa da, Kim ótti kósheden, ańlar edi.

38

…Bir kún ―piyrim‖ óz-ózinen kúledi, ―Haw ne boldı?‖ desem, sózden iledi: ―Búgin bir áhmiyetli jańalıq ashtım – Bizden góre iytimiz úydi súyedi!‖ ―Kelsem, mına jerge tınbay úredi, Esime tústi bel shanshqanım azanda. ―Bel qayda?‖ Qońsı úyge qaray júredi, Barıp dárwazasın qaqtım solmanda‖. ―Beldi alıp ketipseń, iyt ayttı‖ dedim, Dedi qońsı: ―Iytińnen qorǵanıp edim, Jaman úrdi, ketip baratır edim…‖ Ótirigine men de isengen boldım… …Táǵdirme, kóship kettik ullı sháhárge, Qıymas iytim qaldı eski qonısta.

Meyli gúzde, qısta, jazda, báhárme… Izlesem iytim kórinbes, qaysı quwısta?! Náyilaj qaldırǵan sol jaqsı iytim, Tabılmasım bolıp qala berdi.

Hár waqta ―Xatiko‖ kinosın kórsem, Kózlerime jas aylana berdi… Qansha qádirdandı joǵaltpadıq!… Eske tússe júrek-bawrıń eljirer. Jaqsı iytimizdi izlep tappadıq, Kózlerge shúyeldey batar qábirler!

Raya ERNASHEVA

39

RAYA (RAZIYABEGIM) ERNASHEVA

Belgili shayır, dilmash Raya Ernasheva (Raziyabegim) 2022-jıldıń 28-yanvar kúni uzaq dawam etken keselleniwden keyin 69 jasta dúnyadan ótti. R.Ernasheva 1953jılı 7-yanvarda Nókis qalasında dúnyaǵa kelgen.

1958-jılı bes jasında Ámiwdárya rayonınıń Nazarxan awılı Berdaq atındaǵı mákan puqaralar orayındaǵı mektepke 1-qaraqalpaq klasına oqıwǵa barıp, 1968-jılı orta mektepti tamamlaǵan. Toǵız-on jasınan baslap jazǵan qosıqları mektep diywalı gazetasında, al baspasózde 1970-jıldan respublikalıq gazeta-jurnallarda, jaslar almanaxlarında basılıp shıǵa baslaǵan. Fizika hám matematika pánine qızıǵıwshılıǵı sebepli Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında usı pánler boyınsha joqarı bilim alǵan. 1993-jılı Xalıq universitetiniń arab tili boyınsha arnawlı kursın pitkergen.

Miynet jolın respublikalıq jaslar gazetasında ádebiy xızmetker bolıp islewden baslaydı. Bunnan keyin «Qaraqalpaqstan» baspasında redaktor bolıp 40 jıldan aslam waqıt miynet etip, usı dáwirde hár qıylı pánler boyınsha kitaplardıń sapalı basılıp shıǵıwına belgili dárejede úlesin qosqan talantlı redaktor boldı.

2000-jılı Qaraqalpaqstandaǵı dáslepki balalar hám jas óspirimler ushın «óarlıǵash» jurnalın ashtı hám onıń shıǵıp turıwına bar kúsh-jigerin sarpladı.

Túrli jıllarda shayırdıń «Meniń gúlim», «Bile-bilgenge», «Ómir tolǵanısları», «Silkin, humay yańlı óz qanatında» poeziyalıq kitapları hám balalarǵa arnalǵan «Pal bóbegim sóylese», «Adımlawshı mashina» kitapları, sonday-aq, qaraqalpaq hám ózbek tillerinde «Shıǵarmalarınıń 3 tomlıǵı» (Tashkent, 2010), rus tilinde «Nochnoe puteshestvie» (Moskva, 2015), ózbek tilinde «Saylanma» (Nókis, 2019), qaraqalpaq ádebiyatında bes kitaptan ibarat «Xamsa» (Tashkent, 2020) shıǵarmasın arnawlı kitap etip baspadan shıǵarıp, xalqımızdıń ruwxıy baylıǵınıń rawajlanıwına bar talantı hám kúsh-jigeri menen salmaqlı úles qostı.

40