DÓRETIWSHI TULǴALAR
.pdfBunda tek Taxtakópir, Qaraózektiń tariyxı, táriypi, azamatları sóz etilip qalmastan, respublikamızdıń hár tárepleme rawajlanıwına úles qosqan belgili tulǵalar ómirleri de sáwlelengen. Hesh bir xalıqtıń, qalanıń, tulǵanıń tolıq hám hár tárepleme tariyxı bir toplam, miynet penen ashıp berilmeydi. Sol sıyaqlı Taxtakópir tarıyxı ele de tolıqtırıla beredi. Súyek, nusqası dóregeniniń ózi az jumıs emes dep oylayman.
«Sóz marjanı» na kelsek, orta jasqa kelgen adam hár tárepleme tájiriybege iye boladı, aqıl-sanası tolıqlanadı, degen juwmaqqa keldik. Sonlıqtan adamda ómir boyınsha tájiriybeden dóregen hikmetler, danalıqlar, jańa pikir, usınıslar payda bolar eken.
Bul toplamǵa hikmetlerimdi, kewil eleginen ótkergen ómir tuwralı pikirlerimdi jámlegenmen.
Sonday-aq bir qansha drabller menen ózim tuwralı shayırlar arnawı, ilimpazlar bahası da toplamnan orın aldı.
—Keshe ǵana «Qaraqalpaq qosıǵı» kitabıńız basılıp shıqqanın bilemiz. Bul qosıq kitap pa? Siz qosıq jazbasańız kerek?…
—Bul kitapqa ózimniń dóretiwshiligimniń dáslepki dáwirinde dóretken povest, gúrrińler, intermediya, scenariyalar menen keyingi 3-4 jıllıq dáwirde jazǵan dóretpelerimdi toplaǵanman.
«Qaraqalpaq qosıǵı» yamasa nan jeńiz» dep atalǵan gúrriń tariyxıy-etnografiyalıq planda kórkem jazılǵan dóretpe. Onda qaraqalpaqtıń Noǵay ordası dáwirindegi turmısı, tariyxı, turmıs-kári, toy-sawıǵı, óneri, úrp-ádet, salt-dástúri, ádebiyat, folklorı, qońsı xalıqlar menen qarım-qatnası, tariyxıy tulǵaları, birinshi gezekte qaraqalpaq xalqınıń miymandoslıǵı, adamgershilik pazıyletleri, dosqa sadıqlıǵı ashıp beriledi.
Qaraqalpaqtıń bunday aǵla qásiyetlerin kórip, bilgennen soń qaraqalpaq palwanı Jawınǵırdı óltirmekshi bolıp kelgen basqa ult wákili — osetin Qaramırza bul pikirinen qaytıwǵa, kerisinshe onıń menen dos bolıwǵa májbúr boladı.
Mine, qaraqalpaq xalqı usınday jurttı tań qaldıratuǵın aǵla qásiyetlerge iye ullı xalıq.
«Ana haqqında oda» — Ata-anası ólimine sebepshi bolǵan nápák uldı Beyishtegi Ananıń Dozaqtan alıp shıǵıwı, «Malqora» gúrrińinde tentek, qosjaqpas, hayar uldıń ómir tájiriybesin alıwı isenimli sóz etiledi.
291
Gúrrińdegi Babaniyaz ákesiniń arqasında jıllı suwǵa qolın malıp otıra qoyajaq, yaǵnıy hesh miynet etpey, kottedjge iyelik etpekshi boladı. Ákesiniń salıp bergen qala shetindegi poselkadaǵı jaydı mise tutpaydı. «Kanalizaciya, vanna, basqa da qolaylılıqlar joq» deydi. Sonda ákesi: «Boladı. Kottedjge barasań, ol ushın taza jayıń janına malqora salıp berseń, iyesi almastırajaq» deydi.
Sonnan Babaniyaz malqora saladı. Kóp miynetten hám qıyınshılıqlardı bastan keshirgen ul eń keyninde taza imaratın almastırıwdan bas tartadı.
Áke-shesheniń qádirine jetedi.
«Jarılqasın jaǵımpaz, Nájim baslıq, altın balıq hám qaramaǵız qaranıń sulıwı Qaramıq xanım haqqında áńgime» gúrrińinde jaǵımpazlıqtıń ushına shıqqan jaǵımpaz hám hámelparaz obrazları eroniya, sarkazm súwretlewinde kúlkili de kórkem, qızıqlı ashıp beriledi.
—Siziń shıǵarmalardıń kópshiligi ózbek tilinde awdarılıp atır. Bunıń sebebi kórkemliginiń joqarı, mazmunınıń tereń, ideyasınıń kúshliliginen dep esaplasaq ne deysiz?
—Maqtaw, haqıyqat bolsa, kimge jaqpaydı. Álbette, tómen jazılǵan dóretpeniń basqa tilge awdarılıp járiyalanıwı siyrek gezlesetuǵın, bir málim sebeplerge baylanıslı ǵana bolatuǵın qubılıs, degen pikirdemen. Kóplegen shıǵarmalarım, sonıń ishinde «Jin-jıpırlar uyası» romanım 2007-jılı «Subhidam arafasida» atamasında, «Sawın sıyır» povestim «Tuzoq» hám bir qansha gúrrińlerim «Sharq yulduzi» jurnalında, «Eran sahiy» povestim hám gúrrińlerim «Yoshlik» jurnalında, bunnan basqa dóretpelerimnen úlgiler «Kitob dunyosi», «Tong yulduzi», «Bekajon» t.b. gazeta, jurnallarda ózbek tilinde járiyalanǵan.
2021-jılǵı 1-sanında «Sharq yulduzi» redakciyası «Iyt hám adam» povestimdi ózbek, «Zvezda Vostoka» jurnalı bolsa «Eren sáhiy» povestimdi orıs tillerinde basıp shıǵardı.
Ulıwma insanıylıq mashqala kóterilgen, Qaraqalpaq xalqınıń túpsaǵası sak, massaget dáwirinen sır shertken, ózime de unaǵan «Iyt hám adam», «Eren sáhiy» povestlerimniń ózbek hám orıs tilles oqıwshılarǵa jetip barǵanınan quwanıshlıman.
— Mazmunlı sáwbetińiz ushın minnetdarman.
Nókis.
292
ADAM ATÍN ARDAQLAP…
J.Xoshniyazov shıǵarmalarınıń dóretiliwi tuwralı
Jalǵasbay Xoshniyazov ilimpaz, shayır, awdarmashı jáne jazıwshı sıpatında xalqımızǵa tanıldı. «Dalalarım, babalarım», «Jasıl shawqım», «Quyashtıń jası», «Balalıqtıń buldır aspanı» sıyaqlı kitapları belgili.
Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim izertlew institutınıń, Qaraqalpaq folklorı bóliminiń baslıǵı, filologiya ilimleriniń doktorı.
Jalǵasbay Xoshniyazov Muxammed Xoshan laqabı menen qosıqlar,poemalar jazıp kelmekte. «Juldız aǵıp baratır» povesti «Ámiwdárya» jurnalınıń 1995-jılǵı 10-12- sanında jarıqqa shıqtı. «Jeti povest jazbaqshı edim» deydi ol. «Men Edilge baratırman» dep baslanadı shayırdıń bir tuwındısı. «Ámiwdárya» jurnalında 1991jılı 6-sanda Muxammed Xoshan laqabı menen «Keshikken joqshılar…» atlı qosıqlar dúrkimi jarıqqa shıqtı. Bunda «Joǵımdı izlep…» , «Men Edilge baratırman», «Qaraqalpaq awılları», «Edil qayda», «Sarayshıqta jasıl aq terek», «Taw ishinde el kórdim», «Matay tawdıń», «Uqsas aǵayin» shıǵarmaları jámlengen.
Shayır laboratoriyasınan faktlar keltiredi, qosıqlarınıń dóretiliw sebebin túsindiredi, «Kókireginde shayırlıq debdiwi bar hár qanday adam sapardan ilhamlanıp qaytatuǵını taqıyıq» degen sózler menen dúrkimniń jazılıw tariyxı tuwralı maǵlıwmatlar beredi. «Degen menen,biziń bul saparımızdaǵı oyımızǵa túyip qaytqan sezimlerimiz ózlerimizdi qanaatlandırmaydı» degen sózler menen shayır jazılıw tariyxı tuwralı taǵı maǵlıwmatların aytadı.
293
«-Men Edilge
baratırman,
ármanlarım
barshılıq.
Sátli sapar tilep
qalıń jolıma!
Babalardıń
kewlindegi sarsıǵın,
Uslap turıp
kórejaqpan qolıma…».
Shınında da, T.Niyetullaev, O.Sayımbetov, Á.Koshanov tórtewi Astraxan, Volgagrad, Saratov, Qazaqstanda ilimiy saparda bolıp qayttı. Bul haqqında «Ámiwdárya» jurnalında 1990-jılı 7-sanında «Saparnama» rubrikası astında «Ótmishten dárek izlep» atlı tórtewiniń maqalası daǵazalandı. Usı jol jazbalarda «Sarayshıqta jalǵız aq terek». «Matay tawdıń shoqqısı», «Edil qayda,el qayda?», «Astraxandaǵı qaraqalpaq awılları» sıyaqlı atamalar qosıqlar dúrkimi tuwılıwına tásir etkenligi belgili. Demek, dáslep sapar tásiri menen sayaxatnamalar jazıldı, soń dúrkim dóregen, sońra bul temanı shayır jáne qozǵaydı. «Edil qayda…» qosıǵı tolǵawlar dástúrinde jazıldı.
«-Edil qayda,el qayda,
Jayıq qayda,jay qayda?
Babalardıń qayǵısın
Usı sózden bayqayman.» «Qaraqalpaq awılları» qosıǵı oqıwshını oylandıradı.
«-Ótmishti araladım,
Oyımdı daraladım,
Jayıqtıń jaǵaları,
Qaraqalpaq awılları.
Duwtarı tartılmaǵan,
294
Ǵobız joq ǵańqıldaǵan,
Bundaydı kár qılmaǵan,
Qaraqalpaq awılları.
Úmitten bezgeni kóp,
Qısqıǵa tózgeni ǵoy,
Atı bar ózleri joq,
Qaraqalpaq awılları.»
«Adam atın ardaqlap» dúrkimi de usı jurnalda járiyalandı. «Iskenderdiń shaqı joq» qosıǵında Iskender Zulqarnayın, yaǵnıy Aleksandr Makedonskiy qatnasadı.
J.Xoshniyazov 1967-jıldan berli Ózbekstan Respublikası Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bóliminde islep kelmekte. Filologiya ilimleriniń doktorı, úlken ilimiy xızmetker. 1978-jılı Tashkent qalasındaǵı A.S.Pushkin atındaǵı til hám ádebiyat institutınıń qánigelestirilgen keńesinde «Alpamıs dástanınıń qaraqalpaq versiyasına tariyxıy-folklorlıq sıpatlama» degen temada kandidatlıq dissertaciya jumısın tabıslı qorǵadı. Onıń ilimiy isleri 1988-jıl «Qaraqalpaq folklorındaǵı etnografikalıq motivler» (Tashkent, «Fan»baspasınan, 1988jılı shıǵarıldı, hám birgelikte) degen monografiyası baspadan shıqtı. Ol «Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı Alpamıs» (Nókis, «Bilim»,1992-jıl) hám «Milliy ruwxıy dúnyamızdıń saǵaları» (Nókis, «Qaraqalpaqstan» baspasınan 2007-jılı), «Epikalıq dástúrlerdiń dawamı», (Nókis, «Bilim» baspasınan, 2013-jılı), «Ájiniyazdıń qırda dóretilgen qosıqları hám qazaq shayırları menen ruwxıy pikirlesligi» atlı kitabı (Nókis, 2015jıl), «Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanları-milliy qádiriyatlar dáregi» (Nókis, 2017jıl) sıyaqlı ilim-izertlew monografiyalarınıń hám kitaplarınıń avtorı sanaladı, 100 den artıq ilimiy maqalaları, ilimiy konferenciya materialları baspadan shıqqan. Xoshniyazov Jalǵasbay 1970-2022-jıllar barısındaǵı ilimiy islerdiń juwapkerli orınlawshısı hám avtorı bolıp tabıladı. Ol tiykarınan bul jıllar dawamında «Alpamıs» dástanı, qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarınıń tariyxı, xalıq etnografiyası máseleleri, házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatı jónelisleri, poeziya, proza, romanlar, povestler boyınsha ilimiy-izertlew jumısların alıp baradı. Qaraqalpaq folklorınıń 106 tomlıǵın baspadan shıǵarıwda elewli xızmet etti, belsendi qatnasıw menen birge juwaplı redaktorı esaplanadı. Mámleket grantı tiykarında «óaraqalpaq folklorı hám ádebiyatı janrların izertlew máseleleri» hám «Xalıq qosıqların tekstologiyalıq izertlewdiń bazıbir máseleleri» degen temalarda
295
ilimiy jumıslar alıp bardı. 2007-jıldan qaraqalpaq folklorı hám ádebiyatı bólimi baslıǵı hám mámleket grantlarına basshılıq etti.
Ol Respublikamızda hám shet mámleketlerdegi ilimiy konferenciyalarǵa qatnasıp óz pikirlerin ańsat hám logikalıq jaqtan tuwrı bildire aladı. Respublikadaǵı baspasóz betlerinde mádeniyatımız hám ruwxıylıǵımız jetiskenliklerin úgit-násiyat etiwshi ilimiy ortalıq jumıslarınıń avtorı sanaladı. Sırt mámleketlerde (Rossiya, Polsha, Qazaqstan) bir neshe ret ilimiy maqalaları hám tezisleri basılıp shıqqan.
J.Xoshniyazov Respublikanıń mádeniy hám ruwxıy rawajlanıwın óziniń aldına wazıypa etip qoyǵan jankúyerlerdiń biri bolıp sanaladı. Ol Ózbekstan Respublikası hám Qaraqalpaqstan Respublikası jazıwshılar awqamınıń aǵzası. Kóplegen kitaplardıń avtorı. Klassikalıq ádebiyat shayırlarınıń hám zamanagóy shayırjazıwshılardıń dóretpelerin qaraqalpaq tiline awdarma etiw menen de shuǵıllanadı.
X.Utemuratova,
filologiya ilimleri kandidatı, docent.
296
ÁZIYZ INSANÍM, ÁDIWLI USTAZ: TÓLEPBERGEN QAYÍPBERGENOV
On segiz jasımnan baslap kúndelik tutaman. Kún be kún emes, ómirimde áhmiyetli dep esaplaǵanlarımdı betlerine túsirip baraman. Tómendegi eslewler soǵan tiykarlanıp jazıldı.
1994-jılı 13-iyul kúni meni rayonlıq xalıq bilimlendiriw bólimine shaqırdı.
— Aǵa, erteń Nókiske dóretiwshi muǵallimlerdiń ánjumanı boladı, soǵan barıp qaytasız, — dedi qánige, bunnan eki ay burınıraq taslap ketken, ishinde usı ánjumanǵa usınılǵan shıǵarmalarım bar papkanı maǵan usınıp.
Ánjuman Respublikalıq oqıw-metodikalıq orayınıń imaratında bolıp ótti. Sekciyalar proza, poeziya, dramaturgiya, sın dep bólinsede qatnasıwshılar jazıwshı-shayırlar (Tóreshiler quramı baslıǵı Tólepbergen aǵa Qayıpbergenov, aǵzaları Ábdirazaq Seyitjanov, Sádirbay Ismailov, Pátiyma Mırzabaeva, Minayxan Jumanazarova) menen bir orında pikir alıstı. Sebebi qatnasıwshılardıń derlik bári qosıq jazıw menen aynalısadı eken.
Tólepbergen aǵa pikir alısıwlardı dawam ettiriwdi usınıs etti de, papkalardı ashıp dóretiwshilik islerimiz benen tanısa basladı. Endi usı jerde kúndelikten hesh ózgerissiz kóshirme keltiremen:
«Tólepbergen aǵa Qayıpbergenov meniń «Ássalam, quyash!» qosıqlar toplamı kitapshamdı paraqlap kóre basladı. Állen waqıtta tóreshiler quramı aǵzalarınıń, qatnasıwshılardıń dıqqatın ózine awdarıp bılay dedi:
297
— Maǵan Japaqtıń mına tórtligi unap qaldı. «Eń dáslep qız lábin shayırlar tatqan». Durıs, eń dáslep qız lábin shayırlar tatqan ba, joq pa, gáp onda emes, shayırlıqtıń iláhiydalıǵın ózinshe kórsetiwinde. Tórtlikti tolıq oqıyman:
Eń dáslep qız lábin shayırlar tatqan,
Oǵan dálil aytıp hesh qarsılaspań.
O, shayır mıń qızǵa ashıq bolsańda,
Óz yarıń aldında súttende aqsań.
Japaq bul kitapshadan ózińde bar shıǵar, mınanı alıp qalaman, — dedi Tólepbergen aǵa kúlimsirep.
Tóreshiler quramı aǵzaları Tólepbergen aǵadan Qalbay Matrazov, Jumanbet Aytmuratov hám meni Jazıwshılar awqamınıń «Húrmet jarlıǵı» menen sıylıqlawdı usındı. Sonda kórnekli jazıwshımız bılay dedi: «Qatnasıwshılar hár rayonnan birew, ekew. Demek, mańlaylarına tutqan qálemkeshleri. Tek úshewi emes, olardıń hámmesi de «Húrmet jarlıǵı» menen sıylıqlanadı». Solay boldı da».
2002 jıl 22-avgust. Usı sánede Tólepbergen Qayıpbergenov penen Jazıwshılar awqamında ushırasıwım kerekligin, shaqırtqanlıǵın rayonlıq hákimiyattan maǵan xabarladı.
Nege shaqırtqanlıǵı namálim, qaraqalpaq jazıwshılarınıń sárdarı Tólepbergen aǵa Qayıpbergenovtıń kabinetine júreksinip-júreksinbey kirdim. Qos qollap sálem berdim, ol da tap solay álik aldı. Otırıwǵa mirát etti.
Aldındaǵı stolda meniń usı waqıtqa shekem respublikalıq «Erkin Qaraqalpaqstan», («Amu tongi») házirgi «Qoraqalpoǵiston tongi», «Ustaz jolı», «Qaraqalpaqstan jasları» hámde rayonlıq gazetamız «Jeńis bayraǵı» (házir «Qońırat haqıyqatı»)nda járiyalanǵan Hákim ata tuwralı maqalalarım jayıwlı. Arasında «Ássalam, quyash!» toplamı kitapsham.
—Japaq, burın bir-birimiz benen ushırasqanbız ba?
—Ushırasqanbız, — dedim hám joqarıda bayanlanǵan waqıyanı qısqasha aytıp berdim.
—Qoltańba jazılmaǵan bul kitap úy kitapxanama qalay kelip qalǵan dep júrsem, usınday jaǵday bolǵan eken dá, qoltańba jazıp beresiz onda, – kúlimsiredi Tólepbergen aǵa (ullı jazıwshınıń háwesker bir qálemkeshten qoltańba sorawı
298
aqılǵa sıyǵısız, bul onıń oǵada kishipeyilliginen, mıń qısılıp, qımtırılıp qoltańba jazǵanman sonda).
—Seni shaqırtqandaǵı maqsetim,jerlesimiz, babamız, pútkil musılman túrkiy dúnyasında dańqı shıqqan ullı shayx hám tásawıfshı shayır Hákim ata-Sulayman Baqırǵanıy tuwralı gazetalarda járiyalanǵan maqalalarıńdı turaqlı gúzetshi, oqıp, jıynap kiyatırman, ayırımların tanıs-bilislerge tapsırıp taptırttım. Maqalalarıńda kóplegen ilimiy ádebiyatlardan paydalanǵansız, kóshirmeler keltirgensiz, bazılarında silteme jasamaǵansız. Onıń ústine maqalalarıń kólemli emes. Babamızdıń tuwılǵan, qaytıs bolǵan jılların anıq belgilepsiz, óziń buǵan iseneseń be?
—Babamız tuwralı mende «qayta qurıw» waqtında (1985-1991), ǵárezsizlikten keyingi jıllarda gazeta-jurnallarda, ilimiy ádebiyatlarda járiyalanǵan maǵlıwmatlar bir talay. Sonday-aq babamızdıń dóretpelerin óz ishine alǵan 1848 jılǵı óazan baspası tiykarında 1991 jılı Tashkentte shıǵarılǵan «Baqırǵan kitabı» da, hátte sovet dáwirinde ol reakcion shayır dep qaralanǵan kitaplarda bar. Gazetalarda maqalalarımdı kólemli etip shıǵarıw imkanım joq, redakciyadaǵılar qısqa bolıwın talap etedi. Kóshirmelerge siltemeler geyde negedur alıp taslanadı. Babamızdıń tuwılǵan hám qaytıs bolǵan jıllarına kelsek, qolımdaǵı maǵlıwmatlardı óz-ara salıstırıp, usınday juwmaqqa kelgenmen.
Sáwbetlesiwimiz barısında Tólepbergen aǵa maǵan qolımdaǵı maǵlıwmatlardan ónimli paydalanıp, kólemli shıǵarma jazıwımdı, onıń «Ámiwdárya» jurnalında járiyalanıwına járdem etetuǵınlıǵın ayttı.
Tólepbergen aǵanıń qáwenderliginde «Hákim ata-Sulayman Baqırǵaniy» ilimiy ómirbayanlıq qıssam «Ámiwdárya» (3,4,5-6-sanları 2008 jıl) jurnalında járiyalandı.
Dúnyanıń kóplegen ellerinde shıǵarmaları súyip oqılıp atırǵan dáwirimizdiń belgili jazıwshılarınıń biri Tólepbergen aǵa Qayıpbergenov tuwralı qısqasha eslewlerim usı, keleshekte jazılajaq, júregim tórinde saqlawlı aytajaq sózlerim ele de kóp.
Bul insan men ushın oǵada áziyz hám ádiwlidur.
J. Shamuratov,
Ózbekstan Respublikası xalıqbilimlendiriwi aǵlası.
299
JÍLLAR HÁM JANRLAR: QALÍY JUMANIYAZOV
Qalıy Jumaniyazov
XX Ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń 60-90-jıllarında óziniń poeziyası, prozalıq dóretpeleri menen ayrıqsha kózge túsken jazıwshılardıń biri Qalıy Jumaniyazov bolıp, óziniń zamanlasları bolǵan T.Jumamuratov, I.Yusupov, Ó.Xojaniyazov, T.Seytjanov, X.Turımbetov h.t. basqalardıń dóretiwshiligi arasında óz hawazı, stili menen ózgeshelenip turdı.
Qalıy Jumaniyazovtıń ómiri hám dóretpeleri haqqında toqtap ótetuǵın bolsaq, ol 1924-jılı 10-mayda Shımbay rayonındaǵı Tazajol awılında tuwılǵan. Watanǵa shın ıqlası menen xızmet etiw hám ana watan topıraǵın dushpanlardan qorǵaw maqsetinde birinshilerden bolıp óz arzası menen urısqa atlanıp, 1942-jılı 2 hám 3- Ukraina frontı qatarında pútkil Ukraina, Moldaviya, Rumıniya, Vengriya, Bolgariya hám YUgoslaviyanı dushpanlardan azat etiwge qatnasadı.
Solay etip 1941-1945-jılları ekinshi jáhán urısı frontlarına qatnasıp, watandı qorǵawǵa jan-táni menen úles qosıp, haqıyqıy qaharmanlıq isleri menen ulıwma insanıylıq sezimlerin kórsetti. Onıń bunday qaharmanlıq isleri hám ulıwma insanıylıq sezimleri búgingi ǵárezsizlik dáwirdegi jaslar tárbiyası ushın úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye. 1947-jılı Áskerlikten qaytıp kelgennen soń mektepte muǵallim bolıp isledi. 1950-jılı pedagogikalıq uchilisheni sırttan oqıp pitkeredi.
1955-jılı óaraqalpaq mámleketlik pedinstitutın ishten pitkerip, «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasına jumısqa kelip, bul jerde dáslep ádebiy xızmetker, sońınan bólim baslıǵı, 1958-77-jılları «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasınıń óz
300