DÓRETIWSHI TULǴALAR
.pdftárepleri. Biraq sharayat, ómir bárqulla bulay emes. Sarayshıq dalaları buǵan qarama-qarsı. Usını jazıwshı júdá ob'ektiv túrde sheber súwretleydi.
Noǵaylılardıń eski mákanınıń kórinisi mine, usınday. Bizińshe tábiyattıń bunday qolaysızlıqları bir neshe jÚz jıllıqlardan soń, bálkim, qaytalanıp tursa kerek. Jáne usı jerde sonı aytıw kerek, K.Mámbetov peyzaj benen tábiyat qubılısların tariyxıy dáwirlerge say júdá ob'ektiv real hám kóbirek epikalıq stilde bergen.
Jazıwshı súwretlewleri qansha uzaq bolsa da olar oqıwshılardı zeriktirmeydi hám hámmemizge de estetik zawıq, bazda tereń oylar, geyde muń, geyde quwanısh baǵısh etip bara beredi. Olardıń barlıǵı da qaharmanlar háreket etken sharayatlardı ob'ektivlestirip, ayqınlastırıp, sol obrazlardıń tirisheńligin tábiyiylıǵın támiynleydi.
K.Mámbetov súwretlegen peyzaj hám tábiyat qubılıslarınıń ayrıqsha sıpatlı belgisi sonda, olarda ayrıqsha bir estetikalıq zawıq beriwshilik, jazıwshınıń ózgeshe janlı pafosı sezilip turadı. Bunday jaǵdaylarda jazıwshınıń tariyxıy temalarǵa ótmish dáwirdiń tábiyat kartinalarına da naǵız shayır tábiyatlılıq penen qatnas jasaǵanı ayrıqsha qızıqtıradı. Usı sózimizdiń dáliyli sıpatında tómendegi tekstti keltirip ótiw orınlı bolsa kerek.
«Erte báhárde Edil aqshamı ádewir payızlı boladı. Aspandı aylanıp qalqıǵan aq bult geyde asıqtay bolıp bólinip biyikten qulap túsedi de, birden birigip, teńizdey tunjırap, aspan álemin qara oqshıl gúmbez benen qaplaydı. Seńdey soqlıǵısıp qattı qáhárge minedi. Tum-tustıń bárin tamshı qaplap, aspannan adaq arba aydap ótken nayzaǵay birden zerebeńdi ushırıp jiberedi de nóserlep jawın jawıp ótedi. Kómilip ósken kók shóp qáddin tikleydi. Endi kóz jetpes aspan da, aylana átirap ta birden jan enip ketkendey. Janbawırda jılǵalardan julqınıp, suw sarqıramaları sıldırlap aǵadı. Kóterem bolıp qalǵan mal da bir kóklep esin jıyadı. óozılar quyrıǵın bılǵańlatıp, eshkiler emin-erkin otlap, serkeler sekirisip, seyis dáwranı baslanadı».
Mine bul haqıyqat báhár tábiyatınıń janlı hám janǵa jaǵımlı kórinisi ekenligi anıq hám onı talant iyesi sol turısında aynıtpay, qulpırtıp otırıp xatqa túsirgen. «Posqan el» romanında jazıwshınıń ayrıqsha pafos penen oǵada tásirli kózge ısıq boyawlar arqalı súwretlengen úlkesi. — Mine, usı Edil boyları hám Edil dáryası…Ol usı bir ana dáryamızdıń kelbetin geyde óz qaharmanlarınıń da, dál óziniń ayrıqsha ishki psixologik keshirmeleri, ózgeshe súyispenshiligi arqalı asqan sheberlik penen súwretlegenine tańlanıp qaramaw múmkin emes. Atap aytqanda qálemi ótkir talant óz qaharmanı Ismayıldıń oy-sezimleri menen mınaday kartinanı elesletedi:
«Edil dáryasınıń ernegindegi bolǵan sapardaǵı waqıyalar sultannıń qıyalında tolıq saqlanıptı. Oaqıya yadına túskende azǵantay mıyıq tartqanday keyip bildirdi. Edil
21
dáryası ádewir enli bolǵanı ushın basqa dáryalarǵa usap tolqınlanıp, eserlenip aǵıp jatpaydı. Kenarı hádden zıyat keń bolǵanı ushın da tınıp, jayılıp aǵadı. Dáryanıń saǵasında tawdan qulaǵan gúmis sarqıramalar bar. Olar da berregirek kelgennen keyin ábden jayılıp ketedi. Taw qısnaqlarındaǵı pátli aǵıslardı esapqa almaǵanda ulıwma tınısh dárya. Aqbas tolqınları sıńq-sıńq etip kúlip keledi de, óazannan ótkennen keyin-aq tap kól suwlarına usaydı. Biraq túsi aq. Al, ayırım aylanbalar payda bolǵan jerler dáryadan góre kólge kóbirek usaydı. Geypara dáryalar sıyaqlı suwı qara kókshil ılay emes. Tıp-tınıq. Samal bolmaǵan kúnleri tolqındı da sezbeyseń».
Jazıwshı ilimpaz bul arqalı óz qaharmanı Ismayıldıń da, óziniń de ishki psixologiyalıq keshirmeleri: sezimtallıqtı tábiyattıń gózzallıǵınan estetik zawıq alıwdı, ekinshiden, ana-topıraq, ana-dáryaǵa zor súyispenshilik-patriotizmdi oǵırı tásirli ashadı. Bizińshe onday sheberlik eki jazıwshınıń birewiniń qolınan kele beretuǵın is emes!
K.Mámbetov dóretpede geypara jaǵdaylarda óz qálemlesleri Sh.Seytov, U.Pirjanov, K.Allambergenov, O.Ábdiraxmanov h.t.b. sıyaqlı belgili qálem iyelerine uqsap tábiyat kórinislerine hám tábiyat qubılıslarına simvolikometaforalıq qásiyetler berip súwretleydi. Ol da álbette, basqa bir tamannan alıp qaraǵanda tábiyatqa, qorshaǵan tiri haywanatlar dúnyası tirishiligine de baylanıslı salıstırıp, astarlap, obrazlı etip pikir júritiw psixologiyası-bul xalqımızdıń kórkem dúnya tanımına ázelden tereń sińip ketken qásiyet. Mine, jazıwshı dóretken geypara súwretlemelerden usınday sıpatlardı kóremiz.
«Qońır salqın samal esti. Aspanda ala sharbı bult qalqıp júr. Biraq tuww uzaqta, kóp jiyekte qalıń bult kórinedi. Dawıl ákele me, nóser me, biymálim. Sonda da házirshe tınıshlıq. Alaman da únsiz. Dúbeley dawıl aldındaǵı jım-jırtlıqqa usaydı. Ilaysańı sońında emes pe eken?…».
Romanda jazıwshı tábiyatqa baylanıslı bul janlı detaldı birinshi kitaptıń eń aqırında, yaǵnıy Ismayıl Sultan jerlenip bolǵannan soń beredi. Onda ne degen keń túrdegi tariyxıy aspekttegi máni jatır deysiz?! Sebebi noǵaylılar, qaraqalpaqlar bunnan soń da esapsız ılaysań-dúbeleylerdi bastan keshirdi.
Jazıwshınıń ótkir qáleminen shıqqan tómendegi kórinisler de joqarıdaǵı mısalǵa únlesedi. «Tulpar kisnedi. Tay súrnigip jıǵıldı. Dawıl bolıp uytqıp, dúbeley bolıp quyılıp, Edil betten umbar-jumbar bolıp aǵıtılıp, kelgen bir bále Aqtubanıń eńsesine kelip quladı. Alań-burqan shańǵıttıń bas-ayaǵı kórinbeydi. Batıs jaqtıń bárin túwel qaplap kiyatır. Eldiń etegine birden kelip qalǵan alasapıran shańǵıt dawıl ma, dúbeley me, ásker me, bir qudanıń ózi biledi. Quyın bolǵanda qum
22
aspanǵa kótirilip barıp tarqalar edi. Al, mına turısı aspannıń astın qaplap alǵan tas túnek bir bále…»
Mine, usınday hám biz ele tolıq keltiriw múmkin emes, kóplegen fakt-mısallar K.Mámbetovtıń «Posqan el» romanınıń basqa da súwretlew usılları menen birigip bir tutas dóretpeniń kórkem poetikalıq sıpatın belgileydi. Olardıń barlıǵı da qaharmanlar xarakterin, olardıń ruwxıy dúnyasın tereńlestirip, sharayat-tariyxıy dáwirlerdi ob'ektiv, realistlik penen sáwlelendiriwge xızmet etedi.
Ulıwma alǵanda XX ásirdegi qaraqalpaq milliy kórkem prozasında peyzajdı súwretlew kem-kem jetilisip, ol hár bir talant qálem iyeleriniń dóretpelerinde túrlenip bardı. Usı arqalı kórkem prozanıń estetikalıq mádeniyatı artıw menen qatar qaharmanlar minez-qulqın tereńnen ashıw, olardıń ómirge jaqınlıǵı, turmıslıq tásirsheńligi arttı. Bulardıń barlıǵı biziń zamanlaslarımızdıń ruwxıy dúnyasınıń hár tárepleme bayıwına xızmet etedi.
1980-jılları batıl aralasıp, al 90-jıllarǵa kelip bir neshe tabıslı romanlar sawǵa etken jazıwshı K.Mámbetovtıń dóretpeleri de basqa da sıpatları menen qatar portret jasawdaǵı sheberligi menen kózge túsip, dıqqattı ózine tartadı. Onıń kólemli shıǵarmaları: «Posqan el», «Túrkstan», «Hújdan» atlı romanlarınan biz usılardı anıq ańlaymız. Atap aytqanda «Posqan el» romanında jámlengen «Zobalań», «Topalań» degen eki kitapta bir-birin ishki hám sırtqı belgileri menen de qaytalamaytuǵın bir neshe qaharmanlardıń portretlik sıpatları dáwir shınlıǵı, tariyxıy haqıyqatlıqqa say júdá sheberlik penen sızılǵanı quwandıradı. Olarda qáhárli orıs patshası Ivan Groznıy, knyaz Andrey Shuyskiy, elshi Petr Turgenev, knyaz Trubeckiy, qalmaqtıń qan isher jawız patshası Xo Urlıq, Noǵaylılar sultanı Ismayıl menen YUsup, onıń balaları Tınaxmet, Ormanbet, YUsup sultannıń gózzal qızı Súyinbiyke sulıw, Kavkaz qızı Malxurab Cherkesskaya, Ormanbettiń qızı Sarısha ayım, Sárbinaz begim, Qazan xanları Janáliy menen Shaxáliy, qazaq biyi Xaqnazardıń sırtqı tulǵaları aynıtpay sızılǵan dese de boladı. Olardıń bet júzi, shırayları, kiyim-kenshekleriniń barlıǵı da bizlerdiń tap qasımızda, ózlerimiz benen birge otırǵanday etip sáwlelengen. Bul baǵdarda qaraqalpaq prozasında K.Mámbetov qaharmannıń sırtqı kelbetin sheber ashıwǵa eń kóbirek qızıqqan, oǵan shın pafos penen berilgen jazıwshı dese artıqmash emes.
Jazıwshınıń portret jasawdaǵı ózgesheligi sol, onıń qaharmanlarınıń sırtqı kelbeti roman betlerinde basqa jazıwshılardıń dóretpelerine salıstırǵanda da tolıq hám tutas halında kórinedi. Sonday-aq olarda portretler geyde bir-birin tolıqtırıp barsa, bazda olar mimikalıq hám t.b. psixologiyalıq, fizeologiyalıq ózgerislerge ushıraǵan halında da kózge taslanadı.
23
Bul patshanıń avtor sózi menen jetkerilgen sırtqı kelbeti. Álbette bunda dálmedállik bar. Sonlıqtan bunı tek ǵana ayırım portretlik shtrixlar dep bolmaydı. Al endi usı orıs patshasın Ismayıldıń oy-sezimleri menen de jazıwshı bılayınsha jetilistirip hám tolıqtırıp beredi:
«Taxttıń tórt jaǵına tórt gúmis baǵana ornatıp, ústin shertektey etip bastırıptı. Baǵanaları túyilisken jerde basın joqarı qaratıp gúmisten islengen kishkene tórt arıslannıń bası kórinedi. Barlıǵı jalt-jult etken jáwhar. Áytewir basıń aylanadı.
Ústinde shashaqlı tajı bórik kiygen, qarshıǵa kózli qaysar Ivan Groznıy otır. Patsha degenniń bári solay ma? Áytewir Ivannıń júzi ádewir qáhárli. Ózine talay mártebe jumsaq sóz benen nama jazǵan bolsa da altın taxtta otırǵan Ivan Groznıydıń qılıshtay júzin kórip birden qorqıp ketti».
Haqıyqatında bul onnan aldıńǵı sıpatlamalardı jáne de tolıqtırıw menen qatar Ismayıldıń ishki dúnyasındaǵı psixologiyalıq tolǵanıslardı ashıwǵa da sebepshi boladı.
«Posqan el»de jazıwshı Qazanlı-tatarlar elatında óz gózzallıǵı, sırtqı sulıwlıǵı menen tańlandırǵan Súyinbiyke sulıw zindanǵa túsip, qor bolǵannan keyingi kelbetin onıń ruwxıy keshirmeleri menen qosa alıp júdá anıq súwretleydi. Ulıwma bılayınsha aytqanda romanda biziń kóz aldımızda eki túrli Súyinbiyke eki túrli halatta eleslegendey boladı. Endi onıń jawızlıǵı menen satqınlıǵı hám miyrasxorlıq ushın da ayıplanıp zindanda jatqan kelbeti mınaday ayanıshlı halda kórinedi:
«Izǵar urıp ketken tas diywaldıń erneginde qarshıǵa menen qarsılasıp moynı úzilip ketken aq quwday bolıp hálsiz jatırǵan hayal kózin bir ashıp jumǵanı bolmasa itibar bergen joq.
Qaharmanlardıń ishki ruwxıy dúnyası sıyaqlı olardıń sırtqı kelbetiniń sharayat hám basqa faktorlarǵa baylanıslı ózgerislerin de usılayınsha óz dinamizmi hám dramatizminde alıp, dál ómirdiń ózindegidey janlı halda kórsete alıw jazıwshılar sheberliginiń jemisi dep bahalanadı. Bul evolyuciyalıq dinamikalıq súwretlew, álbette, qaharmanlar obrazın tayar kesteler boyınsha burınǵıday ideallastırıp súwretlewlerden de qutqaradı…
K.Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı portretlerdiń jáne bir ayrıqsha tamanı sol, olar ayrıqsha estetikalıq áhmiyetke iye bolıp oqıwshılarda gózzallıqqa qushtarlıq oyatadı. Sebebi ilimpaz-jazıwshınıń ózi kórsetkenindey kórkem ádebiyat ayrıqsha estetikalıq wazıypalar atqaradı.
24
Kórkem sóz sheberi talantlı qálem iyesi «Posqan el»de Malxurab Cherkesskayanıń portretin úlken pafos penen sıza otırıp hám Moskvada patsha miymanxanası diywalındaǵı súwretke Ismayıldıń ash názeri menen qaray otıra usınday kórkem estetikalıq hám ádebiy-ámeliy kózqarastı jaqlaydı, jáne onı tolıq, sheber túrde iske asıradı. Bul qálem iyesinde usı máselelerde ilimiy ádebiy teoriyalıq oy menen kórkem obrazlı pikirlewdiń sheber sintezlengenin ańlatıp turadı.
Ulıwmalastırıp aytqanda, K.Mámbetovtıń «Posqan el» dialogiyası qaraqalpaq prozasın janrlıq hám kórkemlik jaqtan rawajlandırıwǵa qosılǵan úlken úles bolıp, jaslardı xalıqtıń tariyxın tereńnen biliwde, ádebiy tilin bayıtıwǵa hám estetikalıq jaqtan tárbiyalawǵa belgili dárejede áhmiyeti bar.
Gúlsáwir Yusupova.
25
TALANTLÍ ILIMPAZ HÁM JAZÍWSHÍ EDI: KAMAL MÁMBETOV
Hár bir xalıqtıń tariyxında jańa bet ashqan ájayıp talantlı perzentleri boladı. Kamal Mámbetov usınday insanlardıń biri edi. Ol óziniń azǵana ómiri dawamında qaraqalpaq ádebiyatınıń izertlenbegen betlerin ashtı, ájayıp shıǵarmalar jazdı, sharshamay miynet etti.
K.Mambetovtıń miynetlerine baha beriw, onı talqılaw ańsat emes. Sebebi, ol kóp qırlı, kóp sırlı ilimpaz hám jazıwshı. Ilimniń úlken bir dáwirin izertlew kútá awır másele. Kamal Mambetov qaraqalpaq ádebiyatınıń áyyemgi dáwirin birinshi bolıp izertlegen, qaraqalpaq ádebiyatı da basqa xalıqlar ádebiyatı sıyaqlı saǵasın áyyemgi dáwirden alǵan ádebiyat ekenligin dálillegen ilimpaz. Ol qaraqalpaq ádebiyatın janrlıq jaqtan bayıtqan talantlı jazıwshı hám jurnalist, qanshadan-qansha bilimli kadrlardı tárbiyalaǵan ádiwli ustaz. Ol Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı, filologiya ilimleriniń doktorı, professor, belgili alım hám jazıwshı.
Onıń ómirbayanı qısqa. 1940-jılı 14-mayda házirgi Kegeyli rayonınıń Máteke Jumanazarov xojalıǵı aymaǵında tuwıldı.1958-jılı mektepti pitkerip, Tashkenttegi Orta Aziya mámleketlik universitetiniń jurnalistika bólimin tamamlaǵannan keyin 1963-jıldan baslap respublikalıq házirgi «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında miynet jolın basladı. 1964-jılı aspiranturaǵa túsip, professor N.Mallaev basshılıǵında 1968-jılı 20-noyabrde «XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında Shıǵıs klassikleri dástúrleri» temasında filologiya ilimleriniń kandidatı ilimiy dárejesin alıw ushın dissertaciya jaqladı. Ol qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń aǵa oqıtıwshısı, docenti, Ózbekstan Respublikası xújjetli filmler
26
studiyası Qaraqalpaqstan filialınıń direktorı, 1976-1981-jılları Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń «Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrasınıń baslıǵı, fakultet dekanı, universitet rektorı, 1995-1996-jılları Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Sociallıq rawajlanıw, ilim hám mádeniyat máseleleri boyınsha komitet baslıǵı, 1996-jıldıń noyabr ayınan baslap ómiriniń aqırına shekem Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universiteti filologiya fakulteti «Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiyat teoriyası» kafedrasınıń baslıǵı lawazımlarında isledi. 1984jılı «Qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵaları hám qáliplesiw dárekleri» degen temada doktorlıq dissertaciyasın tabıslı jaqladı.
Ol qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde tuńǵısh shıǵıstanıwshı, ózbek tilin ayrıqsha meńgergen, qazaq, tatar, bashqurt tillerin tereń biletuǵın ilimpaz edi. Shıǵıs klassikleriniń muxallesleri menen qaraqalpaq ádebiyatınıń baylanısın Ájiniyaz shıǵarmaları arqalı dálillep, biziń klassikalıq ádebiyatımızdıń Shıǵıs klassikası menen qosılıp shıńǵa kóteriliw sebebin ilimiy jaqtan anıqlap berdi. Bul boyınsha onıń 1991-jılı «Nawayı hám qaraqalpaq ádebiyatı», 1992-jılı «Ózbek hám qaraqalpaq ádebiy baylanısları», 1993-jılı «Shıǵıs ádebiyatı tariyxı» miynetleri jarıq kórdi.
K.Mámbetov jańalıqqa janı qumar, bárqulla jańa ideyanı, jańa oylardı izlep júretuǵın, onı batıl túrde kóterip, sol boyınsha óziniń jańalıǵın ashıwǵa umtılǵan miynetkesh, ájayıp insan edi. Onıń 1976-jılı «Áyyemgi qaraqalpaq ádebiyatı» miyneti jarıq kórgende, jámiyetshilik qaraqalpaq ádebiyatınıń áyyemgi dáwir tariyxına iye ekenligin bildi. Usı miyneti menen ádebiyatımız tariyxınıń jańa beti ashıldı. Bunnan soń ol usı máseleni tereń dálilleytuǵın «Karakalpakskaya literatura XIV-XVIII vekov», «Erte dáwirdiń ádebiy estelikleri», «Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı», «Qaraqalpaq tolǵawları», «Ájiniyaz» (monografiya) miynetlerin baspadan shıǵardı.
Kamal kóp qırlı ilimpaz edi. Ol ádebiyattanıw iliminiń túrli tarawın izertledi. Ádebiyat teoriyasınan baslap qaraqalpaqlardıń tariyxı, etnografiyası, folklorı, mádeniyatı haqqında da izertlew jumısın júrgizdi. «Qaraqalpaq shejiresi», «Qaraqalpaqlar tariyxı», «Qaraqalpaqlardıń etnografiyalıq tariyxı», «Ámir Temur hám Edige», «óuran táliymatları», «Tariyx tórkinleri» miynetleri jarıq kórdi.
Ol xalqımızǵa jazıwshı sıpatında da keńnen belgili. Onıń «Gójek», «Tırnalar» gúrrińler toplamı, «Men onı súyer edim» povesti, «Bozataw», «Posqan el», «Xújdan», «Túrkstan» romanları, basqa da kóplegen kórkem dóretpeleri qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwında belgili orınǵa iye.
27
K.Mámbetovtıń miynetleriniń úlken bir bólegi respublikamızdıń mektep hám joqarı bilimlendiriw baǵdarları menen bekkem baylanıslı. Ol 1982-jıldan baslap qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha joqarı oqıw orınları studentlerine, jas ilimpazlarǵa arnalǵan baǵdarlama hám sabaqlıqlar járiyaladı. Bul baǵdardaǵı «Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı», «Ádebiyat teoriyası», «Shıǵıs ádebiyatı tariyxı» sabaqlıqları házirge shekem joqarı oqıw orınları ushın birden-bir sabaqlıq bolıp kelmekte. Kamal ádebiyatta jazbaǵan másele joq desem qátelespeymen. Ol áyyemgi dáwir esteliklerinen baslap orta ásirdegi túrkiy xalıqlarına ortaq bolǵan ádebiy miyraslar haqqında, Nawayı, Axmet Yassawiy, YUsup Xas Xajib, Ál-Buxariy, Saadiy, Babur shıǵarmalarınıń qaraqalpaq ádebiyatına tásiri, Ámir Temurdıń tariyxıy portreti, Ámir Temur menen Edigeniń qatnasları, XX ásir ózbek ádebiyatı wákillerinen Abdulla Qadiriy, Fitrat, Ǵafur Ǵulam, Abdulla Aripov dóretiwshiligi, qazaq ádebiyatınan Shoqan Uáliyxanov, qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń wákilleri dóretiwshilikleri haqqında jazıp, olarǵa baha berdi.
Ol ilimniń tar jol, tayǵaq keshiwin keshken, óziniń barlıq sanalı ómirin ilimge arnaǵan haqıqıy ilimpaz edi. Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi onıń izertlewleri menen joqarı basqıshqa kóterildi, ádebiyattıń tariyxı, teoriyası, ádebiyattıń rawajlanıw jolları, ádebiyattıń kórnekli wákilleriniń dóretiwshiligi onıń miynetlerinde bas tema boldı.
Kamalda artistlik talant bar edi. Ol qosıq oqıǵanda, hár bir adamnıń manerasına salıp sóylegendegi ayrıqsha talantın moyınlamawǵa haqımız joq. Ol 5 gúrriń hám ocherkler, 6 roman hám povestler toplamın, 11 orta hám joqarı oqıw orınları ushın sabaqlıq hám metodikalıq qollanba, 19 ilimiy-izertlew jumısların, 166 ilimiy maqalaların járiyaladı. Onıń shıǵarmaları ózbek, qazaq, rus tillerine awdarılǵan.
K.Mámbetov xalıq isenimine erisken jámiyetlik isker sıpatında da kózge tústi. Eki márte Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń deputatı bolıp saylandı.
Bıyıl Kamal Mámbetovtıń tuwılǵanına 80 jıl toldı. Álbette, talantlı ilimpaz hám jazıwshı, jámiyetlik hám mámleketlik ǵayratker, ádiwli ustaz xalqımızdıń tariyxında úlken xúrmetke iye.
S.Bahadırova, filologiya ilimleriniń doktorı, professor,
Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri.
28
ÓMIRI ÓRNEK SHÁRIGÚL
Shárigul Payzullaeva milliy mádeniyatımızdıń jankúyeri, xalıq súygen perzentlerin áwladtan-áwladqa jetkiziwde xızmetleri úlken. Ol kitap oqıwshılarına shayır hám jazıwshı sıpatında tanıs. Ol dóretiwshi sıpatında «Soqpaq», «Analardı uran etken xalıqpız», «Az emesdur, qaraqalpaq kóp», «Alıstaǵı aǵayın», «Ómiri órnek bolǵan azamat», «Parasat biyligindegi hayal», «Berdaq dáwirindegi qorǵan – qalalar», «Muzey mıń jıllar tariyxın tolǵaydı», «Berdaq – milliy mádeniyatımızdıń bayteregi», «Qız kamalǵa kelgende» atamasındaǵı poeziyalıq, prozalıq, publicistikalıq shıǵarmalardıń avtorı, sonday-aq Akmal Saidovtıń «Házireti Záńgi ata» kitabın, Sulayman Baqırǵaniy Dástanların, hikmetlerin qaraqalpaq tiline awdarıwǵa eristi. «Tariyx dańq taratqan qızlar» toplamında bolsa hújjetli povest, gúrriń hám maqalalar jámlengen.
Hár bir dáwir óz dáwiriniń pidayı anaların jaratadı. Analar dáwir jılnamaların jırlaytuǵın perzentlerin tárbiyalaydı. Usınday dańq taratqan perzentler arasında hayal-qızlar da bar. Xalqımızdıń ázelden qızlarǵa bolǵan húrmet-izzeti, ıqlası bálent. Hayal-qızlarımız uran bolǵan, qızlarımızdıń atı menen ańız-áńgimeler, dástanlar dóregen. Avtor mine usınday ańızlarǵa aylanǵan hayal-qızlarımızdı jırlawdan sharshamaydı.
Tórebek xanım, Nazlımxan sulıw, qız baqsı Húrliman haqqında ańız-áńgimelerdi jańasha variantlarda usınadı. Onıń «Hayallar haqqında haqıyqatlıq», «Bir gezleri Berdaq júrgen jerlerde» maqalalarında qanday qıyınshılıqlar basınan ótse de óziniń begligin buzbaǵan márt xalqımızdıń sabırlıǵı menen danalıǵın sóz etken.
Hayal-qızlarımız haqqında hádiste, shayırlar tilinde bayanlanǵan teńewlerdiń mánis-mazmunına shıp beriwde Shárigúldiń óz usılı, óz ideyası bar. Xalıq arasında áwladtan-áwladqa jetip kelgen ápsanalar tegin emes. Olarda az da bolsa, tariyxıy shınlıq, haqıyqatlıq jasırınǵanday.
29
«Hayal haqqında haqıyqatlıq» shıǵarmasında avtordıń pikirlew diapozonı bir qansha keń. Ol aqıl parasatı, kewil keńligi tuwralı sóz etkende ataqlı húkimdar Ámir Temur boyınsha bir ráwiyattı keltiredi. Húkimdardan «Kimge minnetdarsız?» dep soraǵanda úsh ret «hayalıma» dep juwap bergen.
«Birinshiden, hayalıma qarasam, anam yadıma túsedi. Anam meni dúnyaǵa keltirgen bolsa, hayalım meniń zurriyadlarımdı dúnyaǵa keltirip qoyıptı. Ózimniń anam ne, balalarımnıń anası ne, bári bir ana-dá. Ekinshiden, ol meniń perzentlerimdi meniń atıma ılayıq etip tarbiyalap atır, perzentlerimnen ózime mehir kóremen, onı da hayalım nasiyatlap qoyıptı. Úshinshiden, men qashan qay jaqtan keleyin, jeńis penen be, jeńilis penen be, birinshi bolıp kútip alatuǵın hám qabaǵıma qaraytuǵın da hayalım» degen eken.
Aqıl-parasatlı hayal er diyanatınıń yarımı delingen hádiste. Solay eken, shańaraqtıń bereketi, perzentlerdiń keleshegi haqqında sóz bolǵanda hayaldıń ornı bólek. Avtor bul máselede, tariyxta ótken dańq taratqan qaraqalpaq hayal-qızları haqqında baslaǵan pikirin, búgingi zaman mısalında, zamanlasları tımsalında dawam etedi.
«Sóz sóylese sınǵan kewil quralar» atlı ocherki Abadan Saparova haqqında sóz etedi. Ol qaraqalpaqta skripka saz áspabınıń birinshi qánigesi. Sh.Mambetniyazov sózine «Pal hárresi yańlı izledim seni», Sh.Dawletaliev sózine «Quyash qızıl nurın shashıp» qosıqlarına jazılǵan namaları menen qaraqalpaq muzıka mádeniyatına jańasha ırǵaq alıp kelgen kórkem óner ustası, Ózbekstan Respublikası xalıq aralıq «Altın miyras» qayırqomlıq qorınıń Qaraqalpaqstan bóliminiń baslıǵı. Ol basqarǵan qayırqomlıq qorı xalqımızdıń teberik Dásturleri menen ónerin ádiwli miyraslarımızdı qásterlewdi maqset etken. Bunday iygilikli maqsetti iske asırıwda Abadan Saparovanıń pidayı xızmetleri kóp.
«Parasat biyligindegi hayal» hújjetli povestindegi qaharman Bibaysha apa urıs dáwirinde kúyewin izlep qolındaǵı qızı menen frontqa atlanadı, urıs dáwiriniń awır mashaqatların bastan keshirgen márdana hayal. Povestte avtordıń kewil keshirmeleri prozadan poeziyaǵa kóship ótedi. Bunday usılda jazılǵan povestti oqıp tek qaharmandı emes, onıń tımsalında jazıwshı qalbinde oyanǵan sezimlerdi de oqıymız.
Ilgir ziyni menen kópke unaǵan,
Qansha qıyın bolsadaǵı shıdaǵan,
Záberdes qız Biybayshanı xalqımız,
30