DÓRETIWSHI TULǴALAR

Ekinshi bólim «Monǵolsha usıl» dep ataladı. Bul bólim basqa bólimlerge qaraǵanda kórkemligi, tariyxıylıǵı hám faktlerdiń keltiriliwi menen ayırılıp turadı. Bólimde avtordıń atası Nasrulla biydiń Toqımbet bolıs basshılıǵında qaraqshılar tárepinen óltiriliwi bayan etiledi. Bul processti ashıp beriwde avtor Shımbay sháhári hám aymaqta tutqan ornı, Toqımbet bolıs hám onıń qaraqshı sherikleri Basbay, Buyra, Qurban, Turman dilmash, Xalmurat bay, Aǵajan iyshanǵa baylanıslı waqıyalardan paydalanadı hám olardı sheberlik penen bir pútin sistemaǵa birlestiredi.

Nasrulla biy Toqımbet bolıstıń qaraqshılar menen til biriktirip jurttıń malların urlap, olardı Shımbay bazarında satıp júrgenliginen xabardar bolıp, onı jurtqa málim etken edi. Sonıń ushın hám ózleriniń aldındaǵı tosıqtı alıp taslap ózleriniń qaraqshılıǵın ele de ulǵaytıw ushın olar reje dúzedi. Olar bul rejesin ámelge asırıw ushın Shımbayda abıraylı bolǵan Turman dilmashtiń úyine barıp, onı aljastırıp, para berip juma namazı kúni úyinde adam bolıw-bolmawın biledi. Sebebi hár juma kúni juma namazına keliwde Nasrulla biy Turman dilmashtıń qorasına atın baylap, bir shaynek shay iship ketetuǵın bolǵan. Qaraqshılar sonnan paydalanıp Nasrulla biydi óltiredi. Bul aqır-aqıbet Xalmurat bay tárepinen áshkar etiledi.

Mine usı jerde avtor detektiv janrınıń elementlerinen paydalanadı.

Nasrulla biydi óltiriwde qaraqshılar «monǵolsha usıl»dan paydalanadı, yaǵnıy qum toltırılǵan qapshıq penen adamnıń omırtqasına qattı urıw arqalı maqsetine jetedi. Bul usıldı burın monǵollar qas dushpanına qarsı qollanǵan dep túsindiredi.

Bunnan keyingi waqıyalarda Toqımbettiń yawmıt túrkmenleri qaraqshısı Kóklen menen baylanısıp Shımbaydı túrkmenlerge talatadı. Sonıń arqasında Shımbayda úlken búlginshilik boladı. Avtor bul jerde tariyxıy adamlar bolǵan qıssaxan Qáwender Xojaniyaz ulı hám Shımbay qazısı Máwdit Bekmuhammed ulı atların atap ótedi hám konkret faktlerdi keltiredi. Mısalı: «Sońınan anıqlanıwınsha sol kúni segiz zergerlik dúkanı talanǵan, birde-bir qımbat gilem, tekiymet, gezleme, tawar, kiyim qaldırılmay urlap áketilgen…», «Xalıqtıń qabırǵasın qayıstırıp jibergen qayǵınıń eń awırı eliw úsh biygúna adamnıń haq qanınıń tógilgeni edi.» (58-bet) óaraqshılar qaladan quwıp salınǵannan keyin Toqımbet atıp, Basbay qala xalqı tárepinen baltalanıp, Buyra qazaqqa qasharda yawmıttıń oǵınan, óurban bolsa Xalqabadta atıp óltiriledi.

«Bulǵarı qara kurtka» dep atalǵan úshinshi bólimi óziniń kólemliligi menen ajıralıp turadı. Bul bólimde xirurg Svyatoslav Fedorov, kolxoz baslıǵı Bekbay Óteniyazov, ózbektiń belgili kinooperatorı Málik Qayumov, Tájimurat arbakesh penen Xojaniyaz etikshi, baǵman Saparbay Áwezimbetov, mektep direktorı

221

Allamjar aǵa, avtordıń bala gezindegi dosları Nuran menen Qońıratbay, Reyipnazar miliciya, Jollıbay, professor Temirbek Bekeev, agronom Vladimir Michurin, ataqlı qosıqshı Galina Vishnevskaya, usta Aznalı Muhammetshin, Srajatdin Xudaybergenov, Dosalı, Tolıbay hám Ayımgúl, artistler Toqta Raxmanova, Haliyma Nasirova, Yaqıp bir qulaq, Yuldash Axunbabaev, Nızan kók kóz Qudayqulov, Orazbay usta, baqsı Saqıy Jabbarov, Tilewmurat hám ájiniyaz, Nikolay Marr, Qarajan batırlar hám olarǵa baylanıslı waqıyalar bayan etiledi. Bul adamlardıń barlıǵı da tariyxta bar, kópshiligi avtor menen zamanlas jasaǵan.

Bólimniń «Bulǵarı qara kurtka» dep atalıwınıń sebebi K.Smamutovtıń awılına belgili kinooperator Málik Qayumov «Qaraqalpaq elinde» dep atalǵan hújjetli kino alıw maqsetinde keledi. Onıń ústinde bulǵarı qara kurtka boladı, bunı ákesi kórgende qorqıńqıraydı. Mine usınnan bulǵarı qara kurtka boyınsha waqıyalar bayan etilip baslanadı. Bulǵarı qara kurtkanı óz waqtında «qara quzǵın» dep atalǵan mashinada kelgen NKVD xızmetkerleri de kiyip kelgen bolıp, ákesin talay ret áketedi. Usı nárseden adamlarda hám avtordıń ákesinde qorqınısh sezimi saqlanıp, onıń oyında qara kurtka kiyip kelgen adamlardıń barlıǵı jawız degen túsinik aylanıp júredi. Biraq ta kino túsiriw processinde Málik Qayumovtıń jaqsı adam ekenligin biledi. Málik Qayumov ápiwayı qaraqalpaq awılın hám onıń adamların, úrip-ádet dástúrlerin kino lentalarına túsirip xalıq alǵısına bólenedi.

Belgili qosıqshılar Toqta Raxmanova hám Haliyma Nasirovanıń dóretiwshiligi, olardıń zaman qısımına duwshar bolıwı sóz etiledi. Avtor tárepinen olardıń talantı joqarı bahalanadı.

Srajatdin Xudaybergenov hám Nızan kók kóz óudayqulovlardıń joqarı organlarǵa qulaq bolıp, kóp adamlardı jala menen uslap bergeni, hátte jaqın adamların da ayap otırmaǵanı avtor tárepinen mısqıllı túrde bayanlap beriledi. Urısqa qatnasqan Tájimurat arbakesh penen Xojaniyaz etikshi, avtordıń ákesi Smamut, aǵaları Tilewmurat hám Ájiniyazlar da mine usı adamlardıń háreketleri arqasında tergewlerge tartılıp, hár túrli múddetlerge qamalıp ketiwi hám ZK atanıwı júda kórkem, ashshı satiralıq hám allegoriyalıq usılda súwretlenedi.

Ulıwma alǵanda bulǵarı qara kurtka tek Málik Qayumov yamasa NKVD xızmetkerleriniń emes, al Stalin zamanınıń pútkil xalıqqa tiygizgen zıyanı hám qısımların ańlatadı dep túsiniwge boladı.

Roman-esseniń ―Hásiretli máwritler‖ dep atalǵan tórtinshi bólimi qalmaqlarǵa keń túrde sıpatlama berilip, olardıń qaraqalpaqlar menen qazaqlarǵa etken topılıwlarınan baslanadı. Bul bólimde avtor tariyxıylıq principine tiykarlanıp faktlerdi, adam atların, tariyxıy shaxslardı keltirip ótedi. Qalmaqlardıń xanı Cevan-

222

Rabdanǵa sıpatlama beriledi, qaraqalpaqlarǵa qanday qáwip tuwdırǵanı jóninde maǵlıwmatlar, waqıyalar keltirip bayan etedi.

Waqıyalar barısında ózine boysınbaǵan hám milletin ózgertiwge qatań qarsı turǵan qaraqalpaqlardı qazaq xanı Abulxayırxan tárepinen qırǵın etiliwi bayan etiledi. Bunda avtor Abulxayırxandı ukrain xalqınıń qaharmanı Bogdan Xmelcinskiy menen salıstıradı. Bogdan Xmelcinskiy evrey qırǵının islegen bolsa, Abulxayırxan da tap sonday qaraqalpaqlar qırǵının ótkeredi. Avtor usı nárselerdi bayanlap barıp, izin bolsheviklerge ákelip taqaydı hám joqarıdaǵı qırǵınlardan bolsheviklerdiń qırǵınların basqasha súwretleydi. Óytkeni, bolsheviklerdiń hákimiyattı bekkemlew jolında kóp qan tókkenligi, tilekke qarsı bunda óz xalqınan shıqqan sawatsız belsendilerdiń olarǵa járdem beriwi, hátte jaqınlarında ayamaǵanlıǵın keltirip ótedi. Mısalı: «Awızbirshilikli adamlardıń arasına ot tústi. Xalıq qızıl, aq bolıp ekige ayırıldı. Aǵa inige, ini aǵaǵa, bala ákege mıltıq gezeniwge qaradı. Jas bala Pavlik Morozov óziniń bay ákesin cherkistlerge uslap berdi. Xalıq arasında «Adam awlawshılar» degen atı menen keship ketken cherkistler onı turǵan jerinde sotsız, sorawsız atıp tasladı.

Orıs Pavlik Morozovtan úlgi alǵan qaraqalpaq Ájibek Asqarov óziniń «baspashı» qáyin atasın óz qolı menen atıp óltirdi. Sol «qaharmanlıǵı» ushın abıroydıń aq tulparına minip talay jıl shalqıdı. Biraq aqıbeti jaqsı bolmadı.» (217-bet)

Avtor bul waqıyalardı qayta bayanlay beriwden qaytıp, óziniń adamlar haqqındaǵı túsinigin pútkilley ózgertken áhmiyetli úsh áńgimeni aytıp beredi.

Roman-esseniń besinshi bólimi «Balıq basınan shiriydi» degen xalıq naqılına tiykar ataladı. Bólimdi oqıw barısında bunıń mánisi áste-aqırın túsindirilip baradı. Bul bólim tikkeley avtordıń aǵası belgili jámiyetlik isker Hákim Nasrullaev hám onıń qalayınsha repressiyaǵa ushırawı sóz boladı.

Roman-esse sońı avtordıń jeke monologı hám Berdaqtıń «Bolǵan emes» qosıǵınıń eki shuwmaǵı menen tamamlanadı.

Ulıwma alǵanda, K.Smamutovtıń «Sizlerge aytıp ketejaqpan…» roman-essesi tiykarınan repressiya temasına qurılǵan bolıp, Watanǵa muhabbat, adamgershilik, insaniylıq paziyletler, haqıyqatlıq ushın, sonıń menen birge nahaqlıqqa qarsı gúres ideyaları menen suwǵarılǵan.

Muxammeddin BAWETDINOV, QMU magistrantı.

223

BALALARǴA OQÍP BERIŃ: GENJEBAY JÚGINISOV

Genjebay Júginisov respublikalıq baspasóz betlerinde 1974-jıldan berli kórinip kiyatır. Ásirese, ol óziniń balalarǵa arnalǵan qosıqları menen keń jámiyetshiligimizge tanıs. Ol 1992-jıldan berli Ózbekstan Jurnalistler dóretiwshilik awqamı aǵzası sanaladı. Biraz jıllar dawamında respublikalıq «Erkin Qaraqalpaqstan», «Jetkinshek», «Ustaz jolı», «Ómirbek laqqı» hám «Jipek jolı» gazetalarında hár túrli lawazımda xızmet atqardı. Onıń onnan aslam qosıqları mektep sabaqlıqlarına kirgizilgen. Jigirmadan aslam qosıqlarına respublikamızǵa belgili kompozitorlar tárepinen namalar jazılıp aytılıp kiyatır. Sonday-aq, respublikalıq «Bilim», «Qaraqalpaqstan» baspalarınan «Timur bardı baqshaǵa», «Qara kózler», «Sıylasıq», «Qarlıǵashlarım», «Tulpar», «Qayırlı tań» hám «Ala baspaq» atlı toplamları jarıq kórdi. Ol Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı aǵzası.

Kóshemizdiń balaları

Azat ózi futbolshı,

Dosları kóp oyınshı,

Olar menen birlikte,

Qızdıradı oyındı.

Sapar bolsa boksshi,

Shıqpas oǵan biliwshi,

Qatnaydı keshki payıt,

Sport zalǵa kewilli.

Al, kishkene Juldızdıń,

224

Dım qızıq-aw minezi,

Pordı alıp jerdi sızıp, Teppek oynar hár kúni. Ájaǵası «Abat palwan», Mektebine tanılǵan, Onı hámme usılay atar, Óytkeni, ol shınıqqan. Al, Jumabay atızına, Kran suwın ashadı, Kún suwıtıp, muz qatsa,

Xokkey oyın qızadı. Olar sabaqlarınan, Aǵla bolıp baradı, Bos waqtın usılay, Ótkerip te turadı. Kóshemizde balalar, Usınday kóp oyınlar, Al, sizlerdiń kósheńde,

Qanday shadlı oyın bar?

Kitapxanada

Aǵam menen bir sapar, Erip bardım qalaǵa, Ádebiy kitap alıwǵa, Irkildik kitapxanaǵa.

225

Óytkeni hámme balalar, Jıynalısqan ol jerge, Ózleri súygen kitaptı, Alıp atır bári de.

Qalaǵa siyrek barsam da,

Bolaman kitapxanada,

Bolmawǵa kózim qıymaydı,

Qızıq kóp ol kárada!

Sapardıń bar atası

Sapardıń bar atası, Qolında júrer hasası, Jetelep qońsı úylerge, Aparar onı balası. Atasınıń qasında, Taqıyası basında, Birge júrer mudamı, Usı aqlıq balası. Atasınıń sózlerin, Este tutar bárháma, Úyde qalsa ekewi, Aytıp berer ápsana. Ana kúni ekewi, Qońsı úyge barıptı, Eki ǵarrı sóylesip,

226

Kún de batıp qalıptı. Sonda Sapar olardıń, Sózine qulaq salıptı, Nuranıylar sol kúni, Ótkendi eske alıptı.

Kesh kelgen soń úyine,

Anası keyip aytıptı.

-Atańdı kesh ákeldiń,

Awqatı suwıp qalıptı!

-Suwısa máyli awqatı, Sóylesti, sózleri tásirli, Qumarlanıp tıńladım, Dedi Sapar dım shadlı. Aytılǵan násiyat sózlerdi, Esinde saqlaydı Sapar, Hátte, geyde mardıyıp, Atasın ol kóp maqtar!

Úkem

Quwanaman úkeme,

Iqlası zor bilimge,

Kúlip-oynap shad bolıp,

Iqlası artar ómirge.

Ol mektepke barǵalı,

Tek oqıwdı oylaydı,

227

Kitap oqıp hár qıylı, Ósip barar oyları. Talpınadı hár dayım, Ser salıp bul ómirge, Úmit penen qaradım, Onıń keleshegine.

«Reks»

Salpaq qulaq «Reks», Qulaǵı tik turadı, Tamaǵın berip hár kúni, Azat pármana boladı. Ósti kúshik úkemdi,

Awqat, súyek tańlamas, Iyesin júdá tanıydı, Úyine adam jolatpas.

Gúbelek

Báhár kelse gúbelek, Ushadı ol jelbirep, Gúllerdi kóp izleydi, Ózi gúlge megzeydi. Gúl ashılsa jadırap, «Miynet» eter kóbirek, Dosların da jıynaydı,

228

Ushıp-qonıp pálpellep.

Nál egemiz

Mekteptiń átirapına,

Báhár kelse nál egemiz,

Keynen hámme shelek penen, Birge júrip suw sebemiz. Ótken jılǵı ekken náller, Nárwan bolıp ósip ketti. Sayasında barlıq balalar, Oyın-zawıq qurıp ketti.

Keldi mine taǵı báhár,

Endi bizler baǵ egemiz,

Mektebimiz átirapın,

Usılayınsha kórkeytemiz.

Artur menen Sevara

Artur menen Sevara,

Baqshaǵa teń qatnaydı,

Ata-anası aldında,

Tártipsizlik qılmaydı.

Olar shaqqan, shúldirlek,

Shiyrin sózler tabadı,

Baqshada taqmaq úyrenip,

Onı yadtan aytadı.

229

Ruchka, qálem uslaydı,

Salǵan súwreti shıraylı,

Mektepke tez barıwdı,

Apasınan soraydı.

Qunıqsań eger sabaqqa

Qunıqsań eger sabaqqa,

Ser salarsań hár jaqqa,

Barlıǵın sen úyrenip,

Túse bereseń sınaqqa.

Qunıqsań eger sabaqqa,

Bilimli bolıp óseseń.

Aldıńda biyik tawlarıń,

Shıńına áste jeteseń.

Qunıqsań eger sabaqqa,

Abıray-dańqıń ol basqa,

Keleshekte elińe,

Xızmetleriń mol bolsa.

Qunıqsań eger sabaqqa,

Alǵıslar kóp hár jasqa,

Ata-anań quwanǵan,

Maqtanıshı bul basqa?!

Qara ǵarǵa, ala ǵarǵa

Qara ǵarǵa, ala ǵarǵa,

230