DÓRETIWSHI TULǴALAR
.pdfAńǵarımdı bursań da toqtamayman,
Óytkeni, tawdan saǵa alıp turman.
211
DÓRETIWSHILIK SÍRLARÍ: Z.BEKBERGENOVA
«Máńgi qalǵan daq» gúrrińler toplamınıń avtorı, filologiya ilimleriniń doktorı Z.Bekbergenova óziniń povestleri menen de respublikamız xalqına tanıs. Onıń menen kóp sáwbetlesemiz, dóretiwshilik laboratoriyasınıń sırları neden ibarat ekenligin bilgimiz keledi. «Ámiwdárya» jurnalında (1990-jılı 6-sanı) onıń «Xújdan azabı» atlı gúrrińi járiyalandı, bunda Gúljan menen onıń dostısı Ziyba tiykarınan háreket etedi, xat arqalı Gúljannıń anasınıń táǵdiri sóz etiledi.
Xat detal retinde sheber paydalanıldı. Dáslep eki qızdıń dialogı arqalı turmıstaǵı waqıyalar bayanlanadı. Eger adamlar bularday bolıp pikirlese, kerekli tujırımlar payda boladı. Avtordıń niyeti qalıs, ol jaslar baxıtlı bolıwı kerekligin uǵındıradı.
Z.Bekbergenovanıń gúrrińleriniń jazılıw tariyxı gazeta oqıwshıların qızıqtırarı taqıyıq. «Máńgi qalǵan daq» gúrrińiniń jazılıw tariyxı oǵada qızıqlı, sebebi syujet avtordıń óz ómirinen alınǵan, yaǵnıy avtor ózi birinshi perzenti Qoblandı tuwıp atırǵanda, tuwıw úyinde sol náresteni ushıratqan, onıń táǵdiyri ayanıshlı bolǵan,analar barlıǵı gezekpe-gezek sol saǵıyranı emizgen. Demek Z.Bekbergenova gúrrińlerinde turmıstan belgili bir waqıya alınıp, jazıwshınıń kórkem qıyalı kómeginde qayta islengen.
Usı orında Z.Bekbergenova ilimiy miynetlerinen azmaz keltirip ótsek. Ol qatar monografiyaların daǵazaladı. Atap aytqanda, «Qaraqalpaq romanlarında kórkem sóz poetikası» (1980-2010-jıllar), «Jazıwshı hám sheberlik» atamasındaǵı monografiyası «Bilim» baspasınan 2020jılı shıǵarıldı. Bul kitapta G.Esemuratova prozası boyınsha pikirler beriledi. Ózbekstan Respublikası Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bóliminiń «Xabarshı» jurnalında (2000-jılı 6-7-sanı) «Bóget» povestinde adam hám ekologiya probleması» atamasındaǵı ilimiy dóretpesi járiyalandı. Bul povest dóretiliwi tuwralı derekler alınadı. Shınında da, okeanlar, teńizler, kóller menen dáryalar adamzat tirishiligi menen oǵada baylanıslı. Ilimiy miynettiń teması orınlı tańlanǵan. Povesttiń syujetin tallaydı, obrazlar jónindegi pikirlerin kórsetedi. Milliy turmıs sheberlik penen povestte berilgen.
Ǵalım Seytnazarovtıń jazıwshılıq usılı, stili tuwralı da aytadı, Qulımbet biy obrazın jazıwshı sheberlik penen quramalı, qospalı etip dóretkenligin atap ótedi, obrazdaǵı qáte-kemshilikleri de povestte beriledi. Jaqsımurat obrazı (bala biy) tuwralı da pikir bildiriledi. Obrazlar tallanadı. Shınında da, insan menen ekologiya bir-biri menen baylanıslı ekenligi sózsiz, úrp-ádetler, salt-dástúrler bul povestte kórkemlik penen sáwlelendiriledi. Bular birim-birim tallanadı. Miymandoslıq, qonaqshıllıq obrazlarda aǵla pazıylet retinde ashıladı. Ol bul ilimiy miynetinde ekologiya máselesi baslı máselelerden biri ekenligine ayrıqsha itibar beredi. Jaslar ekologiya
212
máselesine dıqqatlı bolıwı talap etiledi. Alımnıń miynetlerinde búgingi kúnniń mashqalaları sóz boladı. Povesttegi kemshiliklerge de toqtaydı.
«Ámiwdárya» jurnalında (2004-jıl 3-sanı) onıń «Seksen jıldıń salmaǵı» (Qalıy Jumaniyazovtıń 80 jıllıǵına) atamasında ilimiy miyneti jarıqqa shıqtı. Jazıwshı dóretiwshilik laboratoriyası boyınsha da ayırım pikirler orın aldı. «Qos bulaq qıssası» povestindegi óalbay menen Gúlsánem obrazların tallaydı, «Jaylawım» povestindegi Azat penen Tańatar obrazları jóninde pikir bildirip ótedi.
«Xabarshı» jurnalında (2006-jıl 3-sanı) járiyalaǵan «Hújjetten kórkem prozaǵa qaray» atlı ilimiy izertlew jumısında hújjetli povestlerdi izertleydi, ilimpazlardan Q.Kamalov, E.Karimov, B.Nazarovlardıń pikirlerin de keltiredi, hújjetli povest atamasın túsindiredi, ocherkten parqı tuwralı da aytadı. Qaraqalpaq ádebiyatında A.Orazovtıń «Awır kúnlerde» dóretpesi birinshi povest sıpatında qızıqtıradı, Á.Tájimuratovtıń «Sarkoplı batır», Á.Atajanovtıń «Sapalaq palwan», K.Mámbetovtıń «Moskvadan kelgen qız», X.Tájimuratovtıń «Xalmurat doktor» povestlik shıǵarmaların bul ilimiy maqalasında birme-bir tallaydı. Biraz povestler jazǵan K.Mámbetovtıń «Moskvadan kelgen qız» povestinde jazıwshı xalıq aralıq simpoziumda, Sankt-Peterburg qalasında ataqlı tariyxshı ilimpaz T.M.Jdanko menen ushırasadı, belgili etnograf alım, qaraqalpaqlar tariyxınıń shejireshisi retindegi kelbetin beredi, ápiwayı insan sıpatında janlı obrazın jasaydı. Murat, Dáwlet, Petr, Kolya obrazları da sátli jaratıldı. Berdaq atındaǵı sıylıqtıń laureatı K.Mámbetov povestleri qalayınsha jazıldı degen sorawǵa juwaplar tawamız.
Bul ilimiy jumıs izertleniwin kútip turǵan máselege arnalıwı menen kútá áhmiyetli. Ilimiy miynette til ózgesheligine ayrıqsha dıqqat qaratadı, qıssalar birimlep tallanadı. Ápiwayılıq, túsiniklilik, jetiskenlik penen maqalada pikirler bayanlanadı. Jas alımlar ushın bul ilimiy miynet paydalı sanaladı. «Ámiwdárya» jurnalında (2008-jıl, 5-6-sanı) onıń «Házirgi qaraqalpaq povestlerinde tariyxıy temanıń súwretleniwi» atlı maqalası járiyalandı. Alımlar S.Bahadırovanıń «Tomaris hám Kir», Á.Paxratdinovtıń «Aydos biy haqqında ápsana», sonday-aq E.Úsenovtıń «Xan maqsım» povestlerinde tariyxıy shaxslar baslı orında turadı, sonlıqtan da, bul povestler tariyxıy temada jazıldı.
Juwmaqlastırıp aytqanda, ilimpaz hám jazıwshınıń dóretiwshiligi ádebiyatımızda ózine tán salmaqqa iye.
X.Utemuratova,
filologiya ilimleri kandidatı, docent.
213
PERZENTLERGE AYTARÍM: KÁMIL INSAN KIM?
Adam ómiri dawamında basınan neshshe bir sınaqlardı keshiredi, quwanıshtı da, qayǵını da, qıyınshılıqtı da, baxıtlı máwritlerdi de ótkeredi. Áne usınday demlerinde oǵan óz tábiyiy bolmısı, bilimi, turmıslıq tájiriybesi qol keledi.
Perzenttiń jámiyette qatarınıń aldı bolıp, abıroy menen jaqsı ómir súriwi ushın, birinshi gezekte, jasınan tıyanaqlı bilim alıwı – ulıwma, orta hám joqarı bilimlerdi iyelewi shárt.
Hár bir adam, anaw yaki mınaw xalıqtıń wákili. Sonlıqtan joqarıdaǵı bilimlerge qosımsha óz ana tilin, tariyxın hám mádeniyatın jetik uqpaǵı, eń kemi solar tuwralı túsinikke iye bolmaǵı lazım. Bunı bilmek, yaǵnıy ruwxıy suwsınlanıw bolsa ómiri dawamında perzentke qol keledi, onıń abıroyın asıradı, júzin jarqın etedi. Máselen, basqa millet wákilleri arasında óz tilinde mádeniyatlı túrde sóylep, sheshenlik sózlerden, qısqa qızıqlı áńgimelerden, ráwiyatlardan, jumbaq, ertek, tariyxıy gúrrińlerden aytıp, qosıqlarınan jańǵırtsa, qanday mártebege eriser edi?!
Óz tilin, tariyxın, mádeniyatın jetik bilgen, yaǵnıy ózligin ańlaǵan insan ǵana óz xalqın súye aladı, qorǵay aladı, «Biziń til-eski. Dúnyadaǵı mámleketlik til biyligine iye 200 tildiń qatarında Qaraqalpaqstan Respublikasında mámleketlik til esaplanadı. Ana tilimizde oqıw júrgiziledi, gazeta-jurnal, kitap basıp shıǵarıladı, radio esittiriwi, televidenie kórsetiwi alıp barıladı. Qaraqalpaqlar-eski xalıqlardan. Tariyxta belgili orın tutqan, mámleketshiligine iye bolǵan áyyemgi sak-massaget, skifler, gunnlardıń úrim-putaǵımız. Pecheneg, qara bórikli atamaları menen jasaǵanımızda Kiev Rusında úlken siyasiy, sheshiwshi tutqa esaplanǵanbız. Noǵay ordasında mańǵıt qáwimimiz basshılıqtı qolda uslaǵan. Sheber ustalar tárepinen bekkem, sulıw, keń, biyik etip soǵılǵan, sheber toqıwshı, ónerment aǵa-apalarımız qolınan sulıwlap naǵıs-órnekler menen bezetilgen baw-shuw, qurlar, beldew, kiyizler menen bastırılǵan, jazda salqın, qısta ıssı sawlatlı otawımız benen maqtana alamız.
Birewlerimiz, hátteki, kópshiligimiz desem de qátelespespen, tariyxımızdı da, mádeniyatımızdı da, ádebiyatımızdı da tolıq bilmeymiz. Bilgenler de asıp ketse, eki-úsh atasın, milleti menen ruwın aytadı. Xalqınıń sharwa, diyxan, balıqshı bolǵanın, ataqlı atalarınan ―Edige batır, Turımbiy, Aydos baba, Begis, Mırjıq, Ernazar Alakóz, Ájiniyaz, Berdaq, Allayar Dosnazarovtı biledi. Bazısı Jiyrenshe sheshendi, Ormámbet biydi, Muwsa baqsını, Erejep aǵabiydi qosıp tilge aladı. Al eger solardıń kim, qanday xızmetleri, qaharmanlıq isleri bolǵanın sorasań, tıǵılıp qaladı. Hátte, gey biri Berdaq, ya Ájiniyazdıń bir-eki qosıǵın bildi, ya bilmedi…
214
Negizinde perzent eń kemi jeti atasın tanıp, olar boyınsha tolıq maǵlıwmatqa iye bolıwı zárúr. Xalqınıń shejiresin, pútkil xalqın quraytuǵın arıs atamaların, qáwimniń bóliniwlerin, ruw, tiyre, kóshelerin jaqsı bilgeni maqul. Tuwısqanlıq bólinbelerdi zeyin menen Úyrenbegi tiyis. Xalqı qashan payda bolǵan, qay jerlerde, qashan jasaǵan, ne menen shuǵıllanǵan, qaysı xalıqlar menen qarımqatnasta bolǵan, kiyimi-kenshegi, úy-jayı, óneri, úrp-ádet, dástúri, naǵısı, oyınzawıǵı qanday bolıp, batırı, shayırı, jıraw-baqsısı, qıssaxanı, ustası, zergeri, shesheni, palwanı, xanı, biyi, axun, iyshanı kimler, qanday taǵamları bar, perzentti tárbiyalawı, bilim beriwi, úylendiriw-uzatıwı qanday bolǵan? Qonaqtı qalay kútken marhumdı jerlewi qanday bolǵan? h.b., bárinen xabardar bolmaǵı dárkar.
Insannıń áne usınday bilimge iye bolıwında til, tariyx hám mádeniyat boyınsha ilimiy miynetlerden tısqarı,sol xalıqtıń ádebiyatı da ayrıqsha orın tutadı.
Usı orında elimizdegi hár bir jas birinshi gezekte qaraqalpaq folklorı hám ádebiyatınıń tómendegi hasıl dóretpelerin oqıwı shárt dep esaplaymız.
Xalqımızdıń biybaha miyraslarınan esaplanǵan «Alpamıs», «Qoblan», «Sháryar», «Máspatsha», «Qırıq qız», «Edige» dástanların, xalıq erteklerinen, salt-dástúrlerine baylanıslı qosıqlardan (aytıs, betashar, háyyiw, joqlaw) úlgilerdi, tolǵaw, termelerin, álbette, sheshenlik sózlerin, naqıl-maqalların, anekdotların qunt penen úyrengeni maqul.
Túrkiy tillerdiń qıpshaq toparındaǵı qaraqalpaq, qazaq, noǵay xalıqlarına ortaq shayırlarınan ―Asan qayǵı, Qaztuwǵan, Dospanbet, Múyten jırawlar dóretiwshiligine názer salıwı kerek.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń 18-ásirdegi iri wákili Jiyen jıraw Amanlıq ulınıń «Ullı taw», «Posqan el» poemaları, 19-ásir ádebiyatınan Kúnxoja Ibrayım ulınıń tiykarǵı qosıqların, Ájiniyaz Qosıbay ulınıń el-xalıq, patriotizm, muhabbat tematikalarındaǵı lirikası menen «Bozataw» shıǵarmasın, Berdaq Qarǵabay ulınıń ataqlı «Axmaq patsha», «Amangeldi», «Aydos baba», «Ernazarbiy», «Xorezm», álbette «Shejire» dástanların saylandı qosıqları menen birge hám óteshtiń «Ótti dúnyadan», Sarıbay menen Gúlmurat shayırlardıń tiyisli sinshe «Jarǵanat penen aytısıw»ı menen «Qayrawda jalǵız ǵaz» qosıqların oqısaq sol dáwir kartinası kóz aldımızǵa keledi.
Omar shayırdıń «On toǵız» poeması 20 ásirdiń dáslepki on jıllıqlarınan bizdi xabardar etedi. Jańabay Qaratay ulınıń «Qazı iyshan» menen «Aqsúńgúl» qosıqların qunt penen oqıymız.
215
Ayapbergen Muwsaevtan tańlap oqıymız. Qazı Máwlik bayazların, Seyfulǵábit Májitovtıń «Baǵdagúl» hám «Ernazar alakóz», Ábdiraman Ótepovtan «Teńin tapqan qız» pesaların alamız. Nájim Dáwqaraevtıń «Internatta» gúrrińin, Ámet Shamuratovtıń «Eski mektepte» menen «Meniń jolbarıslar menen ushırasıwlarım» dóretpeleri, Mırzaǵaliy Dáribaevtıń «Mıńlardıń biri» povesti, Asan Begimovtıń «Balıqshınıń qızı», Qasım Áwezovtıń «Tilek jolında» pesası, Qarabay Ermanovtıń «Ótken kúnler», «Shımbay», Qallı Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı», Jolmurza Aymurzaevtıń «Aygúl-Abat» pesası, «Kelin» gúrrińi hám «Ámiwdárya boyında» romanı menen «Jetimniń júregi» memuarlıq povesti, itibarlı qosıqları (máselen, «Ulım tıńla», «Tıńlańızlar» sıyaqlı), xalıq shayırlarınan Abbazdıń «Bahadır», Sadıqtıń «Qanalaslar» hám «Baxtiyar» larınan tısqarı saylandı qosıqları, Ótegen Ayjanovtıń «Aral qushaǵında» romanı, Izbasar Fazılovtıń «Qara qoy»ı, Tilewbergen Jumamuratovtıń «Mákarya sulıw» qosıq-romanı ádebiyatımızdıń ǵáziynesi bolıp tabıladı.
Jigirmalanshı ásirdiń ekinshi yarımın Turdımurat Nájimovtıń «Novgorod yarmarkası», Xojabek Seytovtıń «Mashaqatlı baxıt», Sapar Xojaniyazovtıń «Xalqıńnan sır saqlama» romanları hám ataqlı «Súymegenge súykenbe» komediyasınan baslaymız. Onnan keyin dóretiwshiligin áyne ásir ortasınan baslaǵan eki gigant-proza menen poeziyamızdıń jarıq juldızları TÓlepbergen Qayıpbergenov penen Ibrayım Yusupovlarǵa toqtaymız. T.Qayıpbergenovtıń «Muǵallimge raxmet», «Uyqısız túnler» inen baslap «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasın, «Qaraqalpaq qızı» dilogiyasın, «Kózdiń qarashıǵı» romanın, «Qaraqalpaqnama» essesin hám basqa da shıǵarmaların, al I.Yusupovtıń derlik barlıq poeziyası menen «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińin oqıp, lázzetlenemiz.
Keyin jazıwshılardan Ǵalım Seytnazarovtıń «Bóget», «Dawıllar arasında» povestlerin, Óserbay Xojaniyazovtıń «Aydana», Pirlepes Tilegenovtıń (dramaturg) «Bekjap tragediyası» shıǵarmaların, Káramatdin Sultanovtıń «Aqdárya», «Ájiniyaz», Ábdisayıt Paxratdinovtıń «Sheyitler táǵdiri», Husniddin Hámidovtıń «Óz úyim», Kamal Mámbetovtan «Posqan el», «Bozataw», «Hújdan» hám «Túrkstan » romanların, Gúlaysha Esemuratovadan «Dúwdendegi dápter», «Jiyren» hám Sarıgúl Bahadırovadan «Qaraqalpaq qanday xalıq?», «Tumaris hám Kir», «Hayallar», Abat Alievten «Kórmegenimiz kóp eken», «Parız» povestlerin, Shawdırbay Seytovtan «Xalqabad» tetralogiyası, «Iǵbal soqpaqları», «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba», «Shırashılar» romanları hám «Kóp edik etken tırnalar», «Qashqın» povestlerin, waqıyalı qosıqların, Aytbay Bekimbetovtan «Sırlı izler izinen» povestin, Jańabay Saparovtan «Shomanaydıń esigin ashqanlar» romanın, Ismayıl Qurbanbaevtan «Miskin waqıyaları» shıǵarmasın, Ábdimurat Atajanovtan «Ata mákan», «Sapalaq palwan» povestleri, «Etik» gúrrińin, Qallibek Kamalovtıń
216
«El xızmetinde», Ábdibay Qarlıbaevtıń «Oray jibergen jálladlar», Sultan Qaniyazovtıń «Altın jaǵıs», Sharap Usnatdinovtıń «Ibrayım Yusupov» shıǵarmaların, Saparbay Salievtiń «Tırnaq», Tashkenbay Xalmuratovtıń «Pitne» hám «Usıl» romanların, Ádenbay Tájimuratovtan «Sarkoplı batır», Uzaqbay Pirjanovtan «Aq tal astındaǵı aqsham», «Apreldiń sońǵı aqshamı» hám óonısbay Kamalovtan «Marjangúl» povestlerin, Orazaq Bekbawlovtan «Vladimir Karakalpakov», «Beruniy» hám Abdulla Sadıqovtan «Tasta da gúlleydi», «Bostansız búlbil», Mámbetali Qayıpovtıń «Qara chemodan» romanların, Esbergen Ótepbergenliden «Qumar» povestin, Kóbeysin Ernazarovtan saylandı tımsalların, satiralıq gúrrińlerin, Keńesbay Karimovtan «Aǵa biy» tetralogiyası menen «Ullı dasht bórileri» tariyxıy romanın, Orazbay Ábdiraxmanovtan «Bosaǵa» hám Keńesbay Allambergenovtan «Dárya tartılǵan jıllar» romanların, Alpısbay Sultanovtan «Mármer tastaǵı jazıw» povesti hám «Dóhmet» hújjetli romanın, Allashbay Reymovtan «Úsh qosıq» povesti menen «Túrkler múlki» qosıqlar toplamın, Saylawbay Jumaǵulovtıń hám Axmet Aqnazarovtıń bazı yumorsatiraların, Beknazar Ernazarovtıń «Uyıqlama quyash», «Mıń qızdıń ashıǵı», «Tań atqanda» povestleri menen «Gezgenler» romanın, Biybaysha Aymuxammedovadan «Shofer qızdıń kúndeligi» povestin, Muratbay Nızanovtan «Aqshagúl» povestin, «Dushpan» hám Dáwletbiyke Sherniyazovadan «Men sizge ashıqpan», Sádirbay Ismaylovtan «Júrek galaktikası»romanların, Ómirbay Ótewlievtiń saylı shıǵarmaların, Gúlayım Tursınovadan «Súlder» povestin, Marat Tawmuratovtan saylandı gúrrińlerin, Allanazar Ábdievten «Jin-jıpırlar uyası» romanı hám «Eren sáhiy», «Iyt hám adam» povestlerin, Húrliman Ótemuratovadan «Húrliman» hám «Tumaris» romanların, Zıyada Bekbergenovadan «Hayal táǵdiri» hám Ábdiqádir Qayıpovtan «Tiri jetim» povestlerin oqıwdı usınıs etsek.
Al shayırlardan ―Máten Seytniyazovtıń «Watan gedayı», Tólepbergen Mátmuratovtıń «Jaqsı adamnıń júregi» poemaları, Ájiniyaz Tájibaevtıń «Ay tuwıp kiyatır» toplamı (1974) menen «Arzı qız» poemasın, Dáwlen Aytmuratovtıń «Pirqaqqan» komediyası menen tımsalların, Joldas Seytnazarovtıń, Nawrız Japaqovtıń, Joldas Seytnazarovtıń, Bayniyaz Qayıpnazarovtıń, Xojamurat Turımbetovtıń, Tájetdin Seytjanovtıń, Babash Ismaylovtıń, Marat Qarabaevtıń, Keńesbay Raxmanovtıń (Aqıbet» romanı, «Kelin», «O dúnyaǵa mirát» pesaları menen), Ulmámbet Xojanazarovtıń, Áskerbay Ájiniyazovtıń, Joldasbay Dilmuratov, Saǵıydulla Abbazov, Xalmurat Saparov, Ábdirazaq Seytjanov, Teńelbay Sársenbaevtıń, Seydabulla Pirjanovtıń, Tolıbay Qabulovtıń, Hikmetulla Ayımbetovtıń, Jiyenbay Izbasqanovtıń, Jalǵas Xoshniyazovtıń, Gúlistan Matyakupovanıń, Ótebay Sársenbaevtıń, Nurmuxammed Ámetovtıń, Saǵındıq Nietullaevtıń, Ábilqasım Ótepbergenovtıń, Nábira Tóreshovanıń («Yalǵanshı»
217
dástanı, «Analıq haqqında qıssası», «Jetim qız» poeması menen), Sharapatdin Ayapovtıń, Keńesbay Reymovtıń, Xalila Dáwletnazarovtıń, Saǵındıq Embergenovtıń, Yaqıpbay Ájimovtıń, Túrkmenbay Jiyemuratovtıń, Saǵınbay Ibragimovtıń, Bazarbay Seytaevtıń, Minayxan Jumanazarovanıń, Gúlistan Dáwletovanıń, Mátibay Berdievtiń, Jumaniyaz Óteniyazovtıń, Gúlnara Nurlepesovanıń saylandıların, Orazbay Sátbaevtıń «Mámelek oy» hám Baxtiyar Genjemuratovtıń «Móde xan sózi yaki Chin jipegindegi bitik», «Qar Aq Alp Aq» poemaların hám bazı qosıqların, Pátiyma Mırzabaevanıń, Altıngúl Óteniyazovanıń tańlamalıların oqısaq, álbette ózimiz ushın kóp ruwxıy azıq toplaymız, kámil insan bolıp jetilisiwimizde ayrıqsha orın tutadı.
Dáwir menen teń qádem taslaw ushın insan kúndelikli gazeta-jurnallar, kitaplar, internet xabarlarınan da turaqlı xabardar bolmaǵı lazım.
Haqıyqıy, hár tárepleme sawatlı, sana-sezimli, oy-órisi joqarı adam bolıp jetilisiw ańsat emes, mashaqatlı. Onday ullı dárejege erisiw ushın kóp miynet, kóp oqıw kerek.
«Óz ana tilińdi, tariyxıńdı, mádeniyatıńdı bil, al basqa milletlerdikin húrmetle,» degen. Solay eken, ózińdi ańlaǵannan soń endi basqalardı biliwge umtılasań. Sebebi, olar menen qarım-qatnasta onıń tili, tariyxı, mádeniyatı boyınsha bilimiń jeterli bolmasa, qısınıspada qalasań, húrmetińdi tómenleteseń.
Bularǵa qosımsha, ataqlı nemec jazıwshısı, Nobel sıylıǵı laureatı German Gesse (1877-1962) adamzattıń búgingi kúnge shekemgi ádebiyat ǵáziynelerin ele de saralap, bir adamnıń ómiri dawamında oqıwına mólsherlep «Jáhán ádebiyatı kitapxanası»n (Bul usınıs-maqalanıń ózbekshe awdarması menen ózbek alımı Ozod Sharafiddinovtıń «Olamning qalbi» (Toshkent-2014) atlı maqalalar toplamı arqalı tanıssańız da boladı) dúzip shıqqan, solardan da nárlensek, inshalla, zamanımız benen teń qádem taslawǵa miyasar aǵla perzent bolıp ulǵayamız. Kámil insan bolıp jetisemiz.
Allanazar Ábdiev,
Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı.
218
SIZLERGE AYTÍP KETEJAQPAN…
K.SMAMUTOVTÍŃ ROMAN-ESSESIN OQÍǴANDA…
Keńes Smamutov – onlaǵan povest, gúrriń, esselerdiń avtorı bolǵan belgili qaraqalpaq jazıwshısı. Jazıwshınıń dóretiwshiligi tuwralı óz dáwirinde akademik Marat Nurmuxammedov, qaraqalpaq ádebiyatınıń bayterekleri shayır Ibrayım Yusupov hám jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenovlar joqarı baha bergen. Onıń sońǵı waqıtları bizge belgili bolǵan keń kólemli shıǵarması – «Sizlerge aytıp ketejaqpan…» roman-essesi bolıp tabıladı.
Roman, esse eń dáslep kórkem ádebiyat, sın hám jámiyetlik oy-pikir jurnalı bolǵan – «Ámiwdárya» jurnalınıń 2011-jıl 1, 2-sanlarında basılıp shıǵadı. Biraq roman-esse jurnalda tolıq berilmey, 5 bólimnen ibarat shıǵarmanıń tek 3/1 bólegi berilgen. Bunda roman-esseniń úshinshi bólimi «Bulǵarı kurtka» dep atalǵan bóliminen keyingi waqıyalar oqıwshılar ushın jumbaq bolıp qalǵan edi. Aradan altı jıl ótip, yaǵnıy 2017-jılı Keńes Smamutovtıń bul roman-essesi «Bilim» baspasında tolıq halında basılıp shıqtı.
Ótken ásirdiń 80-jıllarındaǵı kórkem ádebiyattıń erkinlesiwi hám ǵárezsizlikten keyingi jazıwshılardıń qatań belgilep qoyılǵan siyasıy-ideologiyalıq qálipten shıǵıwı nátiyjesinde, tariyxıy dereklerdiń jańa baǵıtta úyreniliwi arqasında XX ásirdiń birinshi yarımındaǵı waqıyalar kórkem ádebiyatta neytral yamasa ulıwma jańa kózqarasta óz sáwleleniwin taba basladı.
Jazıwshı K.Smamutovtıń «Sizlerge aytıp ketejaqpan…» roman-essesindegi waqıyalar da XX ásirdiń birinshi yarımına tuwra keledi. Roman-esse avtordıń alǵı
219
sózi hám: «Apatlı aqıbet», «Monǵolsha usıl», «Bulǵarı qara kurtka», «Hásiretli máwritler», «Balıq basınan shiriydi» degen bes bólimnen ibarat.
Roman-esseniń baslamasında avtor bul shıǵarmanı ne ushın jazǵanlıǵın, maqseti hám niyetleri menen tanıstıradı. Bunda avtor óziniń ómir, turmıs, iske aspaǵan ármanları haqqında pikir júritedi.
Qol menen salınǵan imarat waqıtsha ekenligin, al sóz benen salınǵan imarat máńgilik ekenligin túsindiredi hám bunı shayırlar, jazıwshılar saladı dep keltiredi.
Roman-esseniń birinshi «Apatlı aqıbet» bólimi Stalinniń ólimi haqqındaǵı xabardıń hám oǵan xalıqtıń múnásibetinen baslanadı. Sonsha waqıt xalıq atası bolıp kelgen Stalinge xalıq ǵalaba qayǵıradı, matam tutıladı, oǵan qosılıp jas bala bolǵan avtor da jılaydı. Táǵdirimiz endi boladı dep jurt penen birge qıynaladı. Biraq aradan úsh jıl ótip Stalindi biykarlaw baslanıp, óziniń qasında júrgenler sherikleri, shákirtleri tárepinen górinen shıǵarıp taslanadı. Endi xalıq ta joqarıdaǵılarǵa qosıla «Murtlash qassap», «Bujır betli jállat», «Kitel kiygen qanxor», «Telefonlı Shıńǵısxan» sıyaqlı ibaralardı aytıp baslaydı. Xalıqtıń sol waqıttaǵı sanası hám basshılardıń eki júzliligi avtor tárepinen mısqıllı túrde «Tirisinde teletin etiginiń tabanın jalap, «jan aǵa»lap júrgenler endi onıń isminiń ústine tariyxtıń juwındısın tóge basladı.» (8-bet) – dep bayanlanadı.
Bunnan keyin avtor Stalinniń repressiyası qurbanı bolǵan ákesi Smamut hám onıń inileri Sapar, Hákim, Saǵıydıń túrli jıllarǵa kesilip ketiwi, Stalin óliminen keyin bolsa olar «jazıqsız jazalanǵanlar», «biygúna azap shekkenler» delinetuǵın bolǵanlıǵın jazadı. Sonday-aq, ákesi Smamuttıń Taygada qaraǵay kesiwi hám onda kópshilik qalmaqlardıń qulaǵan aǵashtıń astında qalıp óliwi bayan etiledi. Bunı «toǵay japırıw» ibarası menen beredi. Bunnan basqa da Junaytxan waqıyası, Aǵajan iyshan menen Nasrulla biydiń, Abdiraxman maqsım menen Hákimniń doslıǵı, Qaraqum iyshan pátiyası, «qara orıslar»dıń is-háreketleri, Aǵajan iyshan hám onıń balası Abdiraxman maqsımnıń qara orıslar tárepinen atıp taslanıwı (qara orıslar – bolsheviklerge qosılǵan jergilikli shala sawat adamlar), Begjan Babajanov waqıyası, Smamut isminiń tariyxı berilgen.
Bólimniń sońında ákesiniń Sibirden orıs tilin úyrenip keliwi hám onıń jaqınlarına tiygizgen paydası, urısqa ketken jigitlerdiń orıs qızların kelin etip alıp keliwi, avtordıń aǵası Asfandiyar hám hayalı Olimpiada Morozkina tuwralı sóz etiledi. Bólimniń ataması bolǵan ―Apatlı aqıbet‖tiń mánisin avtor Nasrulla biydiń óltiriliwi, perzentleriniń bolsa quwdalanıwı hám bunıń aqıbetinde xalıq dushpanı sıpatında kóp qıyınshılıqlarǵa ushırawı dep túsindiredi.
220