DÓRETIWSHI TULǴALAR
.pdfpák niyetli adam eken. Watanımız tariyxın muhabbat penen úyrengen, jurtımızdıń nurlı keleshegi ushın qayǵıratuǵın jankúyer, pidayı qaraqalpaq azamatı. Álbette, bunday adam jazıwshı boladı-dá!
Ǵayrat MAJID
Qaraqalpaq tiline awdarǵan:
Gúlmira PALWANOVA.
171
TALAPLÍǴA NUR JAWAR: MAQSET MATEKOV
Kórkem óner shaydası, xosh hawaz talant iyesi
Maqset Matekov ómir jolına názer
Biz ázelden dóretiwshilikke, kórkem ónerge, saz namaǵa janıqumar, ashıǵıwbiyqarar xalıqpız.
Haqıyqıy talant hesh waqıtta dıqqattan shette qalıp ketpeydi. Erte me, kesh pe onıń júzege shıǵarı, óz qúdiretin kórseteri anıq.
«Eger siz miynetti durıs tańlasańız hám oǵan jan-tánińiz benen berilseńiz, baxıt sizdi ózi izlep tabadı» dep aytqan edi alımlardan biri.
Biz sóz etpekshi bolǵan insan, kórkem óner shaydası, xalqımızdıń mehirmuhabbatına erisip, húrmet-izzetke bólenip kiyatırǵan talant iyesi Maqset Matekovtıń iygilikli islerin maqtanısh etip tilge alıwdı orınlı dep taptıq.
Ol 1951-jılı dekabr ayında Qońırat qalasında tuwıldı. 1957-jılı Shomanay rayonına qaraslı Diyxanabat awılına kóship keldi. Usı awıldaǵı 9-sanlı orta mektepke oqıwǵa barıp, 1968-1969-oqıw jılında mektepti tabıslı tamamladı. Balalıq dáwirleri Shomanaydıń keń dalalarında, Aybúyirdiń eteklerinde, hawası janǵa jaǵımlı awıllarında ótti.
Nókis medicina uchilishesine kirgen Maqset, ol jerde ótkerilgen kórik-tańlawlarda, Tashkent telekórsetiwi tárepinen shólkemlestirilgen «Marhabo, talantlar!» tańlawında da qatnasıp, ózinde bar ayrıqsha qábiletti kórsete aldı hám tańlaw jeńimpazı boldı.
Álbette, «Talant talpınıs penen jasaydı» degenindey qosıq aytıwǵa ıshqıpaz, háwesker jigittiń eń dáslepki miynet jolı Nókis qalasındaǵı filarmoniyaǵa qosıqshı etip jumısqa alınıwınan baslandı. Filarmoniyada belgili elge tanılǵan qosıqshılardan Bayram Matchanov, Gúlparshın Sırımbetova, Atajan
172
Xudayshukurov, Tamara Doshımovalardan sabaq alıp, qosıq aytıwdıń álwan sırların úyrendi. Ásirese ol jas waqıtlarınan baslap búlbilziban qosıqshı Dawıtbay Qayıpovtıń jaǵımlı hawazınıń ıqlasbenti boldı. «Dawıtbay aǵa iláhiyda, tákirarlanbas, Alla taala ayrıqsha talant inam etken insan edi» dep bahalaydı ol.
Ózbekstan búlbilleri atanǵan – Faxriddin Umarov, Almaxan Hayitova, Batır Zakirov, Sherali Jwraev, Muhabbat Shamaevalar menen úlken saxnalarda qosıqlar atqarǵan máwritlerin saǵınıp eslep júredi.
1972-1974-jıllar aralıǵında armiya qatarında óz perzentlik wazıypasın atqarıp keldi.
Ataqlı artistler qatarında Ózbekstannıń qala, rayon, wálayatlarında úlken koncertlerge qatnastı. Tashkent qalasında gastrol saparlarında boldı. Ol atqarǵan «Tuwılǵan jerge», «Intizar saǵan», «Qızıl gúller ırǵaladı» hám taǵı da basqa qosıqların xalqımız elege shekem súyip tıńlaydı.
Maqset Matekov qosıqların tıńlap otırsaq qıyal quslarımız álle qaylarǵa ılaǵıp, ózińdi kókte qanat qaǵıp júrgendey sezeseń, geyde óz sáwer yarıń menen baǵ ishin aralaysań, geyde ózińde birden kúsh-jiger payda bolıp, Farxad kibi taw-taslardı «kúl-talqan» etkiń kelip ketedi.
Maqset aǵaǵa ustazları úlken isenim bildirip, bul talantın ele de jetilistiriw kerekligin ayttı. Bul sózler oǵan kúsh-jiger, qanat baǵıshladı. Solay etip Mádeniyat ministrliginiń jollaması menen Tashkent konservatoriyasına kiriw baxtına miyasar boldı.
Mine usınday quwanıshlı, baxıtlı kúnleriniń birinde oylamaǵanda baxıtsız hádiysege duwshar bolıwı, onıń aldaǵı jumıslarına, talpınıslarına biraz irkinish jasadı, biraz albıratıp ta qoydı. Usı jerde dana shayırımız I.Yusupovtıń mına qosıq qatarları yadıma keledi:
Adamzattıń minezlemesin maǵan,
Dál, tolıq súwretlep ber dese jazıp,
Aytar edim xalıqtıń naqılın oǵan:
«Adam tastan qattı, gúlden de názik.»
Haqıyqatında da adam turmıs qıyınshılıqların, ómirdiń ashshı sınaqların jeńiwge tayar turıwı kerek eken. Bunı men Maqset aǵamızdıń ómir soqpaqlarında gúresip, qıyınshılıqqa moyımay, ruwxın túsirmey, márdana jeńip shıǵıwında kóre aldım.
173
Densawlıǵı birnáwiye imkan bergennen soń Nókis mámleketlik universitetiniń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń sırtqı bólimine oqıwǵa kiredi.
1977-jılı universitettiń talantlı jasların jıynap, «Húrliman» ansamblin dúzdi hám oǵan on jılǵa shamalas waqıt kórkemlik jaqtan basshılıq etti. Qaraqalpaqstan miynet aldınǵıları hám ansambl aǵzaları menen Moskva, Tashkent, Qazan qalalarında ótkerilgen dekadalar, festivallarda belsene qatnasıp sıylı orınlardı alıwǵa eristi.
Tashkent qalasında ótkerilgen dúnya júzlik «Universitetler doslıǵı» atlı festivalda 2-orındı, Tashkent qalasındaǵı Nawayı teatrında bolıp ótken jeńimpazlardıń juwmaqlawshı koncertinde «Tuwǵan jerge» qosıǵın sheber atqarıp, «Maqtaw jarlıǵı» menen xoshametlendi.
1978-jılı Nókis telekórsetiwiniń Jaslar baǵdarlaması tárepinen shólkemlestirilgen «Jańla qosıǵım» kórik-tańlawında qatnasıp sıylı 1-orın hám 2-orınlardı qolǵa kiritti.
— Aytıńlar, áwladlar, ásirler, jıllar,
Saz benen sáwbetti súymegen kim bar?-
Dep sorap, juwabın kútip tur Ziywar,
Tek jaqsı namaǵa-janım sadaǵa!
dep súyikli shayırımız Tolıbay shayır aytqanınday, universitetti pitkergennen soń da Maqset aǵa óziniń dóretiwshilik qábiletin ele de asırıp, kóp qırlılıǵın is júzinde kórsete aldı.
Usı jılları melodist kompozitor sıpatında tınımsız izlenip, miynet islep, kewilge qonımlı ájayıp namalar dóretti. Alpıstan aslam qosıqlarınıń jartısınıń naması hám sózlerin ózi jazdı. Máselen, «Men súyemen», «Sen qosıq aytqanda», «Kelmediń», «Nókis baǵında», sonday-aq Maqset Matekovtıń tekstlerine jazılǵan «Paxtakesh qızǵa», «Sen esime túskende», «Bilermiseń», «Gózzal qız», «Báhár kelgende», «Sarhawızdıń boyında» atlı muzıkalı dóretpeleri xalqımızǵa ruwxıy kúsh, yosh baǵıshladı.
Sonıń menen birge ol hár qıylı tereń mazmunǵa iye poeziyalıq dóretpelerdiń de avtorı. Onıń dóretpeleri tıńlawshıların, jańa miynet jeńislerine jeteleydi, ruwxlandıradı. «Qaraqalpaqstanım!», «Watanǵa arnayman qosıqlarımdı!», «Jaqsı insan», «Ata násiyatı», «Jaqsılıq», «Jas áwladqa aqıl-keńes aytaman», «Hadal miynet», «Shúkirlik etemen» hám taǵıda basqa qosıqlarında Ana Watandı
174
súyiwdi, oǵan pidáyı xızmet etiwdi, joqarı adamgershilik pazıyletlerdi sheber súwretleydi.
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikasında xızmet kórsetken mádeniyat xızmetkeri, kórnekli kompozitor N.Muxammeddinov, xalıq artistleri D.Qayıpov hám B.Ótepbergenovalardıń, kompozitor K.Abdullaev, shayır kompozitor Z.Xalmuratovlardıń yubiley hám eslew keshelerinde ustazlarǵa arnap jazǵan qosıqların, maqalaların oqıp berip, nama qosıqların atqarıp, keshe qatnasıwshılarına úlken zawıq baǵıshladı.
Maqset aǵamızdıń qáleminen dóregen ráńbá reń tematikaǵa bay qosıqları toplam bolıp baspadan shıqtı. 1987-jılı «Jaslar hawazı», 1993-jılı «Gúldáste», 2000-jılı «Muhabbat miywası», 2006-jılı «Saǵınısh sazı» atlı qosıqlar toplamın xalqımızǵa inam etti.
Jaqın arada «Mehir muhabbatım, qosıq-jırlarım» atlı toplamı da jarıq kóriw aldında tur.
Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupovtıń 90 jıllıq eslew keshesinde óziniń «Ustazım» atlı qosıǵı hám maqalasın oqıp esittirip, tıńlawshılardıń sheksiz alǵıslarına bólendi.
Bul talant iyesi haqqında respublikalıq gazeta betlerinde shayır, jurnalist hám baspasóz xızmetkerleri G.Dawletovanıń «Qálbimdegi estelik» kitabında «Awır táǵdirdi jengen talant», T.Dosımbetovanıń «Ustaz baxtı», K.Tlewovtıń «Qosıq aytıw degeni bolar usınday», Q.Nawrızovtıń «Awıldan jańlaǵan lapız», Z.Xojaniyazovtıń «Shıyıq awılda tuwılǵan talant» atlı maqalalarında qosıqshınıń ómir jolı, ájayıp dóretiwshilik jumısları joqarı bahalanıp, ózleriniń unamlı pikirlerin bildirgen.
2013-jıldan Qaraqalpaqstan Respublikası «Altın miyras» fondı janındaǵı «Ámiw búlbilleri» ansambli qosıqshısı sıpatında 45 jıldan beri mádeniyat tarawında salmaqlı xızmet kórsetip kelmekte.
Maqset Matekov ustaz sıpatında bir qansha shákirtlerdi tayarlawǵa da salmaqlı úles qostı. Onıń búgingi kúnde 60 tan zıyat shákirtleri respublikamızdıń mádeniyatın, kórkem ónerin rawajlandırıw jolında miynet etip atır.
Shákirtleri telebaslawshı, jurnalist, belgili qosıqshılar bolıp elge tanılıp, kórkem óner salasında jemisli xızmet etip kelmekte. Atap aytsaq, jurnalist, telebaslawshı A.Óteniyazova, K.Jumamuratova, belgili qosıqshı, artistler M.Doshbaev, M.Ótemuratov, B.Temirbaev, B.Perdebaevlardı ayrıqsha maqtanısh etsek orınlı.
175
Sen elińe qansha xızmet etseń de,
Beresiń kóp ekenińdi umıtpa
degenindey Maqset Matekovtıń óz aldına qoyǵan maqsetleri, rejeleri oǵada kóp. Ullı mánzillerdi gózlegen dóretiwshi insan búgingi kúnde úlken úmitler qushaǵında jasap atır.
Biz qansha Maqset Matekov basıp ótken ómir jolına názer salar ekenbiz, dóretiwshilik hám kórkem ónerde kóp sırlı hám kóp qırlı soqpaqlardı basıp ótip óziniń haqıyqıy tuwrı jolın tawıp alǵanınıń guwası bolıp otırmız.
Úlgili shańaraq baslıǵı, shańaraqta ómirlik joldası menen birgelikte tórt ul hám bir qız perzentlerdi jetik insanlar etip tárbiyalap atırǵan ádiwli hám mehriyban áke.
Ómirin kórkem ónerge baǵıshlaǵan, pidáyı insan, kórkem sóz ustası, melodist kompozitor, ádiwli ustaz Maqset Matekov bıyılǵı jılı qutlı 70 jasqa qádem qoymaqta. Biz de Maqset aǵamızǵa bul qutlı jasıń múbarek bolsın dep, barlıq kewline túygen, oylaǵan arzıw niyetleriniń iske asa beriwine tilekleslik bildirip qalamız.
Gúlistan Dawletova, Shayır.
176
YUMORDÍŃ SHEBERI: SAYLAWBAY JUMAǴULOV
Saylawbay Jumaǵulovtıń atı-jónin esitse, kim de bolsa bir mıyıǵınan tartıp kúliwge tayarlanadı. Onıń kóp ǵana yumorlıq povestleri, gúrrińleri jáne saxnalastırılǵan komediyaları oqıwshılarımızǵa jaqsı tanıs.
Ol 1951-jıl 27-yanvarda Taxtakópir rayonında tuwılǵan.
Saylawbay aǵamızdıń ádebiyatqa, sonıń ishinde yumor janrına qızıǵıp qalıwınıń da óz aldına qısqa tariyxı bar. Ol Taxtakópirde hár ekshembi kúni radiodan beriletuǵın «Satira hám yumor» radio jurnalı esittiriwin tınbay tıńlaydı eken. Bul esittiriwdi kúlki sóz ustaları Jaqsımbay Bekmuratov penen Shamurat Ótemuratovlar alıp barǵan.
Hár oynaǵan intermediyadan keyin bir házil qosıq duwtar menen atqarılǵan. Bunı sol waqıttaǵı ataqlı sazende Sálmenbay Sadıqov kámine keltirip duwtarǵa qosıp otırǵan. Al, bul esittiriwdiń eń dáslepki redaktorı alım aǵa Seytnazarov eken.
Keyin ala bul esittiriw «Tikenek» satiralıq radio jurnalına aylandı. Buǵan belgili satirik shayır Bazarbay aǵa óazaqbaev kóp jıllar boyı redaktorlıq etedi.
— Ol kúnler hesh yadımnan shıqpaydı, — deydi Saylawbay Jumaǵulov eske túsirip. — Qurttay samal bolsa, radionıń eki sımı tez-tezden oratılıp qalatuǵın edi. Men onı qolıma uzın sırıq alıp, túni menen jazdırıp júretuǵın edim. Bizde radionıń bir sımın jerge eki qarıstay tıǵıp, «zazemlenie» etip qoyaman. Sonda biziń radionıń dawısı qattı shıǵıp, al qońısılardıń radioları «sıbırlanıp» qaladı. Bári mennen kelgen bále ekenin bilip, olar aynalarımdı uratuǵın edi.
Bolajaq jazıwshı kishkeneliginen respublikalıq «Jetkinshek» gazetasına óziniń eń dáslepki qısqa yumorların «Kishkeneler sóyleydi» degen at penen jibere baslaydı.
177
Bunnan keyin burınǵı «Jas Leninshi» (Házirgi «Qaraqalpaqstan jasları») gazetasındaǵı «Wa-ha-ha!» házil-dálkek, satira shańaraǵınıń turaqlı avtorı boldı. Olar az-azdan basılıp shıǵıp, kóp uzamay birinshi qálem haqılar keledi. Bunı kempir apası menen barıp alıp turǵan. Bir ózi barsa pochtanıń xızmetkerleri «Bar, apańdı ertip kel» dep qaytarıp jiberedi eken.
Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń tapsırması menen onıń úyine barıp, dóretiwshilik jumısları jóninde úlken maqala tayarladım. Ol sonda basınan ótken bir kúlkili waqıyanı aytıp berdi. Onıń birinshi metrikadaǵı atı-jóni «Saylaw Jumaǵulov» bolǵan. Sonda hámme kúlip «Saylaw» degen qızdıń atı dep qoymaǵan. Rasında da sol waqıtları qońsı qazaq klasslarında «Saylash», «Saylaw», «Saylawgúl» degen qızlar kóp bolǵan. Buǵan bolajaq jazıwshımızdıń qattı arı kelip, bir háptege deyin oqıwǵa barmay júrgen. Aqırı, kempir apası biyshara qaytaqayta qatnap, awıl sovetke arzalar jazıp, bir tawıǵın aparıp bergen. Sonnan keyin ǵana «Saylaw» degen attıń izine «bay»dı qosıp, zorǵa onı «Saylawbay» qılıp alǵan. Sóytip oǵan taza metrika jazılıp, ol «Saylawbay Jumaǵulov» bolıp shıǵa kelgen.
Mine, usı Saylawbay Jumaǵulov bul kúnleri 70 jasqa shıǵıp otır. Onı búgingi kúni xalqımız belgili yumorist jazıwshı, dramaturg, telejurnalist sıpatında jaqsı biledi.
Endi yubiley maqalanıń úrdisine bola yubilyardıń atqarǵan xızmetleri hám dóretiwshiligine azı-kem toqtalsaq. Jazıwshı aǵamız 1978-jıldan baslap on bes jılday «Celinnik Karakalpaki» gazetasında awdarmashı, «Jetkinshek» gazetasında ádebiy xızmetker, «Ámiwdárya» jurnalında mádeniyat hám kórkem óner bóliminiń baslıǵı, «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında ádebiy xızmetker, «Ámiwdárya» jurnalında proza bóliminiń redaktorı, «Aral qızları» jurnalında juwaplı xatker, al, 1992-jıldan baslap Qaraqalpaqstan Respublikası Teleradiokompaniyasında redaktorlıq lawazımında 2011-jılǵa deyin tabıslı isledi.
Ol 1993-jıldan baslap Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası. Sonday-aq Ózbekstan Jurnalistler awqamı aǵzası.
Ol kóp ǵana yumorlıq povest hám gúrrińler toplamların shıǵardı. Atap aytqanda, «Sırım da usı, shınım da…» (1984j), «Tufliydiń náli» (1990j), «Balalıǵımnan bir eles» (1991j), «Qırıq jıldan sońǵı bir kún» (1992j), «Meniń hayalım jazıwshı» (1992j), «Bilettiń jartısı kimde…» (1995j), «Adamlar qalay buzılǵan?» (1997j) atlı yumorlıq povest hám gúrrińler toplamlarınıń avtorı.
«Tekin tarvuz» atlı ózbek tilindegi kitabı (M.Nızanov penen birlikte) Tashkent qalasında basılıp shıqtı.
178
«Adamlar qalay buzılǵan…» draması Tashkent qalasında ótkerilgen Orta Aziya hám óazaqstan teatrları festivalında «eń jaqsı spektakl» dep tabılsa, «Kúyewińdi berip tur», «Ekstrasens», «Bultlı kúnler» hám basqa da saxnalıq shıǵarmaları teatrlarda saxnalastırıldı. Onıń eki júzden aslam televiziyalıq miniatyuraları Qaraqalpaqstan televideniesiniń televiziyalıq miniatyuralar teatrı, Tashkent televideniesi hám «Tabassum» satiralıq radiojurnalında oynaldı. «Ekstrasens» atlı komediyası Túrkmenstan Respublikasındaǵı Seytnazar Seydi atındaǵı muzıkalı drama teatrında qoyıldı. Usı spektakli ushın avtor Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı sıylıǵınıń laureatı ataǵın aladı.
«Ǵarrı qızdıń baxtı» muzıkalı komediyası Qashqadárya wálayatlıq M.Tashmuhammedov atındaǵı muzıkalı drama teatrında kóp jıllar qoyılıp, Ózbekstannıń, derlik hámme teatrlarında úlken qızıǵıwshılıq penen tamasha etildi.
Nókis qalasınıń 2003-jılǵı 70 jıllıq merekeli toyına bul komediya Qashqadáryadan respublikamızǵa sawǵa etip alıp kelinedi. Paytaxtımızdaǵı Berdaq atındaǵı muzıkalı drama teatrında bir neshe kún, sońın ala barlıq rayonlarında 15 kún dawamında gastrolda boladı. Solay etip, bul komediya eki xalıq ortasındaǵı doslıq hám dóretiwshilik kópirine aylandı.
2007-jılda bul dramaturg ushın dóretiwshilik jıl bolıp keldi. «Kúyewińdi berip tur» atlı komediyası Qırǵızstan Respublikasınıń Osh muzıkalı drama teatrında tabıslı saxnalastırılıp, tuwısqan qırǵız tamashagóylerimiz bul spektakldi jaqsı kútip aldı. Sonday-aq, usı jılı birden «Sabır túbi, — sarı altın», «Ana qábirin izlegen jigit», «Kúyewińdi berip tur», «Bultlı kúnler», «Qara shayan» atlı pesaları elimizdiń derlik barlıq teatrlarında saxnalastırıldı.
2009-jılı Ózbekstan Respublikası Mádeniyat hám sport isleri ministrliginiń «Wzbekteatr» birlespesine qaraslı Tashkenttegi Abdulla Qahhar atındaǵı respublikalıq satira teatrında «Eringni berip tur» komediyası saxnalastırılıp, barlıq wálayatlarda, sonıń ishinde Qaraqalpaqstanımızda 22 kún gastrolda boladı. Paytaxtımızdaǵı Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik muzıkalı teatrında «Ótirik jinli» komediyası saxnalastırıldı hám tamashagóyler tárepinen jıllı kútip alındı.
Saylawbay Jumaǵulov — Samarqand qalasında ótkerilgen respublikalıq satirik hám feletonshılarınıń seminar keńesiniń qatnasıwshısı bolıp, yumorlıq shıǵarmaları eń joqarı baha alıp qayttı.
Saylawbay Jumaǵulovtıń kitaplarınıń oqılıwshań, intermediyaları, komediyalarınıń tamashabap bolıwınıń sebebi, teması tıń, ideyası kúshli, mazmunı tereń, qızıqlı
179
hám kompoziciyasınıń sheber qurılıwında, tiliniń kórkemliginde dep oylaymız. Onıń qaysı yumorlıq shıǵarmasın qolǵa alsańız da ol jeńil túrde tóselip oqılıp kete beredi, kúlkiden ózińdi tıya almaysań. Ádebiy kórkem til, ol—shıǵarmanıń qan aylanıp júrip turatuǵın tamırları. Ol usı jaǵınan basqalardan ayırılıp turadı.
Biz yumorist jazıwshımızdı qutlı jası menen qızǵın qutlıqlap, jetpiste de jeń túrinip, jemisli dóretiwshilik ete beriwin tilep qalamız.
Allanazar ÁBDIEV, Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı.
180