DÓRETIWSHI TULǴALAR
.pdftalqılanıp, qáte-kemshilik jibergen mákeme, xızmetker, basshı tiyisli jazasın almadı, yaǵnıy olarǵa shara kórilmedi. Sonlıqtan sın maqalanıń bahası tómen tústi. Ekinshi bir sebebi, sınalǵan mákemeler, ministrlik, birlespeler sol gazetaǵa jazılıwdı azayttı, bazıları ulıwma jazılmadı. Gazeta bolsa xojalıq esabındaǵı mákeme bolǵanlıqtan bul onıń finans jaqtan hálsirewine alıp keler edi. Sonlıqtan redakciyalar «Ash qulaqtan, tınısh qulaq» degen usılda is júrgiziwge májbúr boldı.
Solay etip gazetalarda sın janrı ólimshi ahwalǵa keldi. Biraq jámiyet bar eken, onıń jaman illetleri, adamzat bar eken onıń qáte-kemshilikleri boladı. Yaǵnıy barlıq zaman sınǵa turmısta zárúrlik bar. Usınday sharayatta Internet jurnalistikası payda boldı. Onıń atqarıwshıları bolǵan blogerler basılım, televidenie, radiojurnalistler jónli alıp bara almay atırǵan sınǵa jeń túrinip kirisip ketti. Bunı qáte dep esaplamaymız, tuwrı sınǵa alsa qosılamız, tilekleslik bildiremiz. Blogerler sını, yaǵnıy gazetaǵa qaraǵanda Internet tarmaǵında járiyalanǵan sın maqalanıń tásiri (effekti) anaǵurlım kúshli. Sebebi, Internette hám jazıladı, hám videokóriniste waqıya, sáwbet adamlarǵa tarqalar edi.Mákeme basshısı gazetaǵa jazdırmaǵanınday, xızmetkeriniń saytqa qosılıwına tuwrıdan-tuwrı tosqınlıq ete almaydı. Onıń jeke isi.
Búgingi kúni sın postları, videoları arqalı blogerler xalıqtıń isenimine kirmekte, sonıń menen birge ózleriniń saytlarınıń oqıwshılar sanın kóbeytiwge erispekte.
Biraq, kópshilik blogerler durıs jazıw sawatınıń jetispewinen, yamasa tez, operativ sáwlelendiremen, dep asıǵıslıq etiwiniń nátiyjesinde nadurıs faktlerdi de berip, yamasa ózi bilmegen, túsinbegen nárseleri boyınsha pikir júrgizip, adamlardı shalǵıtpaqta, bazda jurnalistlik etikanı saqlamay qaladı, bazıları bilmeydi de, grammatikalıq, stillik, logikalıq qáteliklerge jol qoymaqta.
Sóylegende til mádeniyatına onsha itibar bermeydi.
«Kózdi jumıp qarasań dúnya tar kóringeni menen, ashıp qarasań sonday keń» degen eken mashayıqlar. Sol aytqanday, blogerler tek kemshilik izley bermey, jaqsı islerdi de sáwlelendirip barsa, kózdi qısıp emes, tolıq ashıp qarasa, turmıstaǵı jaqsı islerdi de tıs qaldırmasa, haqıyqatlıq sonda ornaydı h.b. Bular jıynalıpjıynalıp barıp, xalıqtıń ózlerine degen isenimin joqqa shıǵarıwı múmkin. Sonlıqtan biz kórsetken hám basqa da tártip-qaǵıydalarǵa ámel etse «atları uzaqqa shabadı».
Soraw: — Ótken jılı mákemesi Bishkek qalasında jaylasqan Túrkiy jazıwshılar hám tariyxshılar awqamı tárepinen «Turan birimdigi — mıqtı qalamger» medalı menen sıylıqlandıńız. Onnan aldında miynetlerińiz ılayıqlı bahalanbaqta degen pikirdemen?
161
Juwap: — Duppa-durıs. Anıq miynet etseń xalıq, húkimet kóredi, bahasın beredi. Qálem terbetken jazıwshılıqtaǵı, jurnalistliktegi, ilimdegi dóretiwshiliklerim arqasında «Qaraqalpaqstan Xalıq jazıwshısı» húrmetli ataǵına miyasar boldım. «Shuhrat» medalı, «Mustaqilliqtıń 10 jıllıǵı, 15 jıllıǵı» nıshanları menen sıylıqlandım. Ózbekstan kólemindegi bir qansha hár qıylı tańlawlar jeńimpazı, sıylı orın iyesi boldım.
«Miynet adamdı baxıtqa bóleydi, mártebege eristiredi» degenge ózim mısalımda isenim hasıl ettim.
— Allanazar aǵa, mazmunlı sáwbetińiz ushın Sizden minnetdarmız. Saw bolıńız.
162
KÓP QÍRLÍ TALANT IYESI: ALLANAZAR ÁBDIEV
Allanazar Ábdiev
Allanazar Ábdievtiń ómir hám dóretiwshilik jolına dıqqat awdarsaq, ol 1963-jıldıń 26-sentyabr kúni Taxtakópir rayonınıń «Shaljuwıt» awılında tuwılǵan. Mektepti 1981-jılı «ayrıqsha» bahalarǵa pitkerip shıqtı. 1985-jılı Nókis mámleketlik universitetiniń filologiya fakultetine oqıwǵa kirdi. 1990-jılı usı universitetti «ayrıqsha» bahalarǵa tamamlap shıqqannan soń Qaraqalpaqstan Respublikası teleradio boyınsha mámleketlik komitetinde redaktor (1990-1991), Nókis mámleketlik universitetinde stajer-oqıtıwshı (1991-1992), aspirant (1992-1995), assistent-oqıtıwshı, dekannıń 1-orınbasarı (1995-1997), «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında ádebiy xızmetker (1997), Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesinde jetekshi qánige (1997-1998), «Ámiwdárya» jurnalında bas redaktor (1998-2003), NMPI da aǵa oqıtıwshı (2003-2004), 2004-jıldıń 1-aprelinen baslap «Qaraqalpaqstan sportı» gazetasında bas redaktor bolıp minsiz xızmet etip kelmekte.
Xalıq jazıwshısı Allanazar Ábdievtiń dóretiwshiliginde ǵárezsizlik dáwirdiń insan ómirine ruwxıy jaqtan tiygizgen tásirleri birinshi gezekte poetikalıq jaqtan súwretlendi. Bul jazıwshınıń kórkem shıǵarmaları óziniń stillik ózgeshelikleri, bayanlaw usılları, qaharman obrazın jasaw, syujet hám kompoziciya qurıw sheberlikleri menen basqa jazıwshılardan ózgeshelenip turadı. Onıń ádebiy dóretiwshiliginde kórkemlik izleniwshilik ádewir sezildi hám onıń prozalıq shıǵarmaları házirgi qaraqalpaq prozasında ayrıqsha orındı iyeleydi. Jazıwshı dóretiwshiliginde birinshi ózgeshelik ol óziniń milliy folklorın hám jazba ádebiyatın tereń ózlestirip, ózinde kórkem sóz dúnyasın topladı hám bayıtıp bardı. Ekinshiden, dúnya xalıqlarınıń kórkem sóz ǵáziyneleri menen tanısıp, estetikalıq zawıq alıp, sol xalıq jazıwshılarınıń sóz gáwharları menen tereńnen tanısıp hám sóz baylıǵın bayıtıp ádebiy baylanıstı, dástúrlerdi ózlestirip aladı. Nátiyjede talantlı jazıwshılardıń dóretiwshilik sheberligin úyrenip, ózlerindegi kórkemlik izlenislerdi
163
jetilistirip bardı. Úshinshiden, Allanazar Ábdiev kórkem ádebiyatqa, kórkem ónerge bolǵan dóretiwshilik qatnasların ózgertip, ózi súwretlep otırǵan turmıs waqıyaların jańasha ideyalıq hám estetikalıq ólshem tiykarında dórete basladı. Sonlıqtan jazıwshı prozasında jas áwladtıń ózligin ańlaw, ótmishtegi milliy qádiriyatlarımızdı qádirlew, jaslardı watanǵa degen súyiwshilik sezimlerge tárbiyalaw máseleleri kórkemlik penen sáwlelendi.
Allanazar Ábdievtiń «Bizler baxıtlı bolamız», «Qızıl qoshantay», «Altın balıq», «Ataqlı alım», «Alǵıs alǵan azamat», «Elza xanım», «Qızıl kóylekli jánan», «Aqqus», «Maqtanshaq qoraz», «Jin-jıpırlar uyası», «Taxtakópir táriypi» sıyaqlı poetikalıq hám publicistikalıq miynetleri baspadan jarıq kórdi hám kitap oqıwshıları tárepinen jaqsı bahalandı. Onıń prozalıq shıǵarmaları mektep sabaqlıqlarınan (3-5klass) hám akademiyalıq licey oqıwshılarına arnalǵan qaraqalpaq ádebiyat páni sabaqlıqlarınan orın aldı. Jazıwshınıń hár bir shıǵarması qızıqlı syujetke hám waqıyalarǵa qurılǵan. Onıń prozalıq shıǵarmaların tallap qaraǵanımızda, kóp ǵana poetikalıq súwretlew usıllarınan paydalanıwda jetiskenliklerdiń bar ekenligi kórinedi. Máselen, jazıwshınıń «Jinli ǵarrı» gúrrińinde nannıń qádir qımbatı, insanıylıq sezimler ǵarrı atanıń obrazı arqalı ashıp kórsetilgen. «Saqaw-gereń» gúrrińinde qońsı hayaldıń nápsi bálesinen saqaw hám gereń bolıp qalıwı, «Emlewxananıń buralqı iyti» gúrrińinde insannıń ar-namısı, hujdan máselesi, «Urısta ne bolmaydı deyseń?!» gúrrińinde satqın Jumandı awıllası Tájim tárepinen óltiriliwi, onıń kelinshegine úyleniwi, satqınnıń balasın tárbiyalawı sıyaqlı turmıslıq máseleler tereńnen súwretlengen. A.Abdievtiń «Eren sáhiy» povesti sátli jazılǵan prozalıq dóretpeleriniń biri. Bul shıǵarmanıń syujetinde sáhiy qáwiminiń turmıs tirishiligi, tártip qaǵıydaları, Erenniń yadqa túsiriwleri, Fazıd penen Erenniń Sárnaz degen sulıw qızǵa ashıq bolıwı, bul eki jigitke qáwim basshısınıń qoyǵan shártleri haqqındaǵı ápsanalıq waqıyalar berilgen. Povestte ápsanalıq waqıyalar arqalı haqıyqatlıq, mártlik, qaharmanlıq penen satqınlıq arasındaǵı gúresler poetikalıq til menen súwretlengen.
Belgili jazıwshınıń «Sawın sıyır» shıǵarması házirgi qaraqalpaq prozasın janrlıq jaqtan bayıtıwǵa qosılǵan úleslerdiń biri. Bul dedektiv povestte jınayatshılıq isler keńnen súwretlengen.
Jazıwshınıń «Jin-jıpırlar uyası» (2004) romanı XXI ásir qaraqalpaq prozasınıń úlken tabıslarınıń biri boldı. Romanda 1970-80-jıllardaǵı jámiyetlik turmısta ushırasıp atırǵan unamsız hádiyseler, waqıyalar Qayıp hám Sayımbetlerdiń basınan ótkergen waqıyalar, eske túsiriwleri, kóz aldına elesletiwleri, gúrriń etip aytıp beriwleri kórkem til menen jazıwshınıń sheberligi arqalı tereńnen súwretlengen.
164
Allanazar Ábdievtiń ádebiy dóretiwshiligi haqqında ádebiyatshılar professor A.Paxratdinov, K.Allambergenov hám M.Bekbergenovlardıń «XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı» sabaqlıǵında, J.Esenov «Shınlıqtı aytqan shıǵarma», «Jazıwshı sheberligi», «Háreketsheń talant», P.Nurjanov «A.Ábdievtiń «Jin-jıpırlar uyası» romanında konflikt hám qaharman obrazı», «Tınıp-tınshımas alım haqqında», Q.YUsupov «Adamgershilik—ullı, aǵla pazıylet», belgili jazıwshılar A.Reymov «Tabıslar kóz aydın, Allanazar!», H.Ayımbetov «Turmısshańlıq penen jazılǵan roman», Ya.Ájimov «Balalar jazıwshısı» hám basqalardıń maqalalarında, izertlew jumıslarında unamlı pikirler aytılǵan.
Búgingi ádebiyattanıw iliminde Allanazar Ábdievtıń prozasındaǵı kórkemlik izleniwshilikti úyreniw hám onıń áhmiyetin keń jámiyetshilikke túsindiriw, prozalıq shıǵarmalarında syujet qurıw, qaharman xarakterin jaratıw sheberligi hám qaharman xarakterin jaratıwda monolog, dialog, kórkem detal, portret hám peyzajlardıń qollanıw sheberligin ashıw, prozasında kórkem súwretlew quralları menen usıllarınıń qollanılıw ózgesheligi boyınsha pitkeriw qánigelik, magistrlik hám doktorlıq dissertaciya jumıslarında izertlenip atır.
Allanazar Ábdiev ádebiyattı izertlewshi sıpatında ádebiyattanıw iliminde ele izertlenbegen teoriyalıq máselelerdiń biri – qaraqalpaq ádebiyatında ilimiy fantastika máselelerin tereńnen izertlep, 1995-jılı «Qaraqalpaq ádebiyatında ilimiy fantastika janrınıń payda bolıwı hám qáliplesiwi» degen temada kandidatlıq dissertaciyasın tabıslı qorǵadı. Alımnıń (professor A.Paxratdinov penen birge jazǵan) «Berdaq shıǵarmaları boyınsha bibliografiyalıq kórsetkish» (1999), «Ádebiyatqa qosılǵan salmaqlı úles» (2015), «Ilimiy fantastika máseleleri» (2015) sıyaqlı ilimiy miynetleri jas ádebiyatshılar ushın metodikalıq miynet bolıp xızmet etip atır.
Onıń «Ádebiyatqa qosılǵan salmaqlı úles» degen sın maqalalar toplamında «Kritik degen kim?», «Sóylemegen tariyx» sóylegende», «Búgingi jazıwshılar aldındaǵı ayırım wazıypalar», «Góne tariyxtı sóyletken dialogiya», «Ilimiy fantastika máseleleri», «Dramada zamanlaslar obrazı», «Jurnalist – dóretiwshilik iyesi» h.t.b. sın maqalaları berilgen. Hárbir maqalası tıyanaqlı hám salmaqlı pikirlerge, teoriyalıq máselelerge qurılıp, hár qıylı temalar boyınsha pikirler júrgizilgen.
«Gigant jazıwshımız» degen maqalası xalıq jazıwshısı T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiligine arnalıp, jazıwshı shıǵarmalarınıń jaslar tárbiyasındaǵı áhmiyeti mısallar arqalı tereńnen ashıp berilgen. «Jazıwshınıń úlken janrdaǵı birinshi tájiriybesi» maqalasında A.Sultanovtıń «Dóhmet» romanınıń syujeti, dóretpede A.Dosnazarov obrazın ashıp beriwdegi sheberlikleri haqqında pikir júritedi. Jánede
165
maqalada teoriyalıq máselelerdi qozǵaǵan. «Ruwxımızdıń ázim dáryası» degen maqalasında «Amiwdárya» jurnalınıń 70 jıllıǵına arnalıp, onda jurnaldıń tariyxı, keń jámiyetshilik hám kitap oqıwshıları ushın áhmiyeti haqqında bahalı pikirler bildirgen.
Allanazar Ábdiev sheber awdarmashı sıpatında jáhán ádebiyatı hám tuwısqan xalıqlar ádebiyatınıń sóz sheberleri Ezoptıń «Tımsallar»ın, Jorj Kristian Simenon «Megre hám bala», Kikuti Kannıń «Gezende ruwxanıy», Fransua-Mari (Volter) «Zadig yamasa táǵdir», YUriy Borevtıń «Tariyx áńgimeleri», Rasul Gamzatovtıń «Meniń Daǵıstanım» (Esse), Edgar Allan Ponıń «Altın qońız», Aleksandr Grin «Duel», Áziz Nesinniń «Pulıma jarasa jer beriń», «Men qalay hajı boldım», «Bir kózli ana», Ayzek Azimov «Mańlayı sorlı Shekspir», Said Ahmad «Saǵana», Utkir Xoshimovtıń «Ay Quyashtan nur aladı» hám basqalardıń prozalıq shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarıp, kitap oqıwshılardıń ruwxıy talǵamın bayıttı hám olardıń kórkem ádebiyatqa bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttırdı.
Allanazar Ábdiev belsendi jurnalist sıpatında Respublikalıq gazetalarǵa kúnniń áhmiyetli temalarına arnalǵan tereń mazmunlı hám kólemli maqalaları menen turaqlı túrde qatnasıp kiyatır. «Ilaqshı haqqında gúrrińler», «Temirden dańq shıǵarǵan Nurıllaevlar», «Taxtakópirdiń nesi bar?!», «Sawapqa bet burıw», «Qutlı mákan — Qazaqdárya» hám basqa kórkem publicistikaları onıń qálemi ótkir, sheber jurnalist ekenligin dálilleydi. Búginge shekem onıń 700 den aslam maqalaları gazetalarda járiyalanǵan.
A.Ábdievtiń «Taxtakópirli fermer Tóreaxmet Palmanov haqqında» (1999), «Jáhán chempionı E.Qutıbaev haqqında» (2000), «Monolog (Balerina Zamira Dáwletmuratova tuwralı)» (2000), «Ata mákan», «Saxna búlbili (Qosıqshı B.Matchanov tuwralı)» (2001), «Ilim dúnyası (Akademik T.Eshanov haqqında)» (2001) degen scenariyaları boyınsha «Qaraqalpaqfilm» tárepinen hújjetli film túsirilgen.
Jazıwshınıń prozalıq shıǵarmaları ózbek, qazaq hám rus tillerine awdarıldı. Romanı («Subhidam arafasida»), povestleri («Eren saxiy», «Tuzoq»), gúrrińleri Ózbekstannıń «Sharq yulduzi», «Yoshlik», «Tong yulduzi», «Xorijiy filologiya», Qazaqstannıń «Dala» hám basqa da basılımlarında ózbek hám qazaq tillerinde, «Vesti Karakalpakstana» gazetasında hám «Zvezda vostoka» jurnalında («Eren iz plemeni sáxiy» povesti) rus tilinde járiyalandı.
A.Ábdiev «Ámiwdárya» jurnalınıń bas redaktorı bolıp kóp jıllar isledi. «Yoshlik» jurnalınıń redkollegiya aǵzası boldı. 2004-jıldan baslap «Qaraqalpaqstan sportı» gazetasınıń redaktorı boldı. Onıń basshılıǵında bul gazeta janrlıq, tematikalıq
166
jaqtan ráńbáreń, hár tárepleme qızıqlı, tásirli, óz oqıwshılarına iye respublikada belgili gazetalardıń birine aylandı.
Pedagog, jazıwshı hám jurnalist sıpatında jaslar tárbiyasına ayrıqsha dıqqat awdarıp, jámiyetlik jumıslarǵa hám jazıwshılar awqamında ótkeriletuǵın jas dóretiwshiler ushın arnalǵan «Jaslar kúni» ne belsene qatnasıp, jaslarǵa óz tájiriybelerin úyretip kiyatır. Kópten berli «Keleshek hawazı», «Jańa áwlad», «Mánawiyat belsendisi» x.b. tańlawlarında tóreshilik etedi. Záberdes jazıwshı, ilimpaz hám jurnalisttiń hadal miynetleri húkimetimiz tárepinen ádil bahalandı. Onıń jumıslarındaǵı tabısları ushın 2001-jılı Prezidentimiz tárepinen «Shuhrat» medalı menen, «Mustaqillikning 10 yilligi», «Mustaqillikning 15 yilligi» estelik nıshanları menen, bir qatar ministrliklerdiń «Húrmet jarlıq»ları menen sıylıqlanǵan, bir neshe tańlawlardıń jeńimpazı bolǵan. 2004-jılı «Jıl jurnalisti» nominaciyasınıń jeńimpazı.
2011-jılı Ózbekstan Jazıwshılar awqamınıń «Watan ushın jasayıq!» tańlawında sıylı orındı iyelegen. 2013-jılı xalıq aralıq tańlawda «Altın qálem» milliy sıylıǵın alıwǵa miyasar boldı. 2015-jıl juwmaǵında «Jıldıń eń jaqsı balalar jazıwshısı» nominaciyası boyınsha «Ardaqlaw-2015» sıylıǵı berildi. Onıń «Talantlı jaslar» kitabı kórkem ádebiyat baǵdarı boyınsha «Eń ullı, eń áziz» tańlawınıń Ózbekstan kólemindegi basqıshında (2016-jıl, avgust) sıylıqqa ılayıq tabıldı. Al 2016-jılı Ózbekstan Respublikası mámleketlik ǵárezsizliginiń 25 jıllıǵı bayramı múnásibeti menen oǵan «Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq jazıwshısı» húrmetli ataǵı berildi.
Allanazar Ábdievtıń shıǵarmaları hám ilimiy miynetleri jaslardı adamgershilikke, watan súyiwshilikke, hár tárepleme jetilisken, zamanǵa ılayıq etip tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye.
Q. Yusupov, pedagogika ilimleriniń doktorı, professor.
167
BÚRKIT SHÍŃÍN GÓZLEP: ALLANAZAR ÁBDIEV
(Jazıwshı Allanazar Ábdiev dóretiwshiligine bir názer)
Qaraqalpaqstan haqqında oylaǵanımda, shıǵarmańızdıń házireti Nawayısı ― ustaz Abdulla Aripovtıń: «Men ózbek, sen bolsa qaraqalpaqsań, Túrkler dúnyasında sen de urpaqsań, eger men topıraq bolsam, sen de topıraq…», ― degen qatarları yadıma túse beredi. Mine, neshe ásirlerden berli bir daraqtıń eki bekkem shaqası sıyaqlı hámnápes bolıp jasap kiyatırǵan bul ellerdiń quwanıshı, shadlıǵı, dártiǵamı, arzıw ármanları, bir sóz benen aytqanda táǵdiri bir. Áliysher Nawayı, Zaxriddin Muxammed Babur, Muxammedriza Agahiy, Babarahim Mashrablardı súyip oqımaytuǵın qaraqalpaq bolmaǵanı sıyaqlı Jiyen Jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shayırlardı bilmeytuǵın ózbek te joq. Solay, mes pe?
Janımızdan aǵıp turǵan dáryalar ― ózbek ádebiyatınıń ullı tulǵaları Ǵafur Ǵulam,
Mirtemir, Abdulla Aripov, Erkin Vahidov, Shukur Xolmirzaev, Ótkir Hashimov, Aman Matjanlar, qaraqalpaq ádebiyatınıń ullı wákilleri bolǵan Abbaz Dabılov, Tilewbergen Jumamuratov, Ibrayım YUsupov, Tólepbergen Qayıpbergenov, Ulmambet Xojanazarov, Keńesbay Kárimov, Orazbay Abdiraxmanovlar ózbek hám qaraqalpaqlardıń maqtanıshı desek durıs boladı. Elimizde aqqan dárya aǵa beredi, degen gáp bar. Búgin de áne usı ullı ustazlardıń jolın dawam etip, táǵdirine kórkem sóz izlewdey miynet pitken dóretiwshiler bar. Solardıń biri Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Allanazar Ábdiev.
Ele esimde, 2001-jılı «Yoshlik» jurnalında onıń «Eren saxıy» atlı povesti járiyalandı. Shıǵarmanı qaraqalpaq tilinen Raximjan Otaev awdarǵan. Allanazar aǵanıń qanday jazıwshı ekenligin dáslepki ret sol shıǵarmanı oqıp kórgenimnen soń ǵana bilgenmen. Povestti oqıǵanımnan soń biraz waqıt onıń tásirinen shıǵalmay júrdim. Jazıwshı bir qáwimniń turmısı, jasaw sharayatı, úrp-ádeti hám qádiriyatların qálemge aladı. Táńriniń adamzat atalmısh jaratılısınıń quramalı minez-qulqın túrli kórinislerde barınsha súwretlep beredi. Shıǵarma qaharmanı Erenniń mártligi, erjúrekligi, xalqına, muhabbatına sadıqlıǵı kewillerge bir dúnya zawıq baǵıshlap, háwes tuyǵısın oyatadı. Ol ózine qarata islegen ádalatsızlıqlar, jala, dóhmetlerdi sabır menen jeńedi. Kewlińnen adam degen usınday bolıwı kerek, degen oylar ótedi. Shıǵarmanıń jáne bir qaharmanı Fasıdtıń pasıqlıǵı, óz mápi jolında hesh nárseden qaytpaytuǵın pás adam ekenligi júreklerdi awırtadı. Námárt adam ushın eli, ata-anasınan da, yarınan da, tuwısqanlarınan da óz nápsi joqarı, janı qádirli. Ol óziniń mázi házligi ushın bárin satıp jiberiwge de tayar. Bunday qılmısınan onıń sirá hújdanı qıynalmas. Fasıd áne sonday nákás adam. Tilekke qarsı, bunday kimseler de aramızda jasap atır. Povestti oqıp atırıp meniń dıqqatımdı tartqan jáne bir tárepi shıǵarma qaharmanlarınıń atları (ismleri). «Eren»
168
— sap túrkiy sóz, márt, erjúrek, qorıqpas, qaharman degen mánilerdi bildiredi. «Fasıd» arabsha sóz bolıp, biziń tilimizde de kóp qollanıladı. «Ózbek tiliniń túsindirme sózligi»nde bul sóz buzılǵan, aynıǵan, joldan adasqan, ádepsiz, jamanlıq qılatuǵın degen mánilerdi bildiredi. Menimshe, bul jazıwshınıń ózine tánligi, kerek bolsa, jetiskenligi dew múmkin. Usınnan soń men Allanazar Ábdievtiń «Búrkit shıńı» atlı shıǵarmasın oqıdım. Bir demde oqıp boldım. Belgili shayır hám awdarmashı Rústem Musurman ózbek tiline júdá shıraylı etip awdarǵan. Povest tap ózbek tilinde jazılǵanday. Shıǵarmanıń tiykarǵı qaharmanı ― búrkit. Jazıwshı búrkit tımsalı arqalı adamzat ómiriniń oylı-bálent jolların júdá isenimli súwretleydi. Jazıwshı mártlik, bir sózlilik, erjúreklilikti ulıǵlasa, satqınlıq, jalaxorlıq sıyaqlı illetlerdi qaralaydı. Insan ruwxı qashan qáterjam boladı? Álbette, tuwrı, hadal, birewdiń haqınan ar qılıp, ózligin, namısın bilip jasasa, solay emes pe? Shıǵarmanı oqıw arqalı men usınday juwmaqqa keldim. Allanazar Ábdievtiń usı eki shıǵarmasın oqıǵanımnan soń onıń basqa da kitapların izlep oqıytuǵın boldım. Sol shıǵarmalardıń sharapatı menen zábárdes dóretiwshi menen jaqın dos bolǵanlıǵımnan kewlim shad.
Jaqsı shıǵarmalardıń awdarmashısı da kóp boladı. Onıń kópshilik shıǵarmaları ózbek tiline awdarma islenip, baspasózimizde járiyalanǵan. Ol — óz jolına, óz usılına iye dóretiwshi. Onıń kólemi onsha úlken bolmaǵan «Jin-jıpırlar uyası» romanında da ómirde ushırasatuǵın jirkenishli jaǵdaylar jazıwshınıń ótkir qálemi menen óziniń kórkem kórinisin tapqan. Illetke bılǵanǵan jámiyette hadal, haq jasayman dep háreket etken, gúresken Sayımbet – jinlige, Qayıp – urı, gázzapqa aylansa, jámiyet ıǵına jıǵılǵan Ayap Turdiev – paraxor, jermenlik jolına túsedi.
Roman keskin, shiyelenisken konfliktlerge tola. Birewdiń nekeli hayalı menen tósekles bolǵan Mırzamurat Fazılov Qayıp tárepinen suwǵa mantıqtırılıp óltiriledi. Buǵan quwanǵan Sayımbet «jinli»niń balası Ernazar bul xabardı ákesine tap súyinshi soraǵanday etip jetkeredi. Al Qoshmurat penen onıń kempiri Ulmeken Mırzamurattan qutılǵanı ushın janlıq soyıp, sadaqa tarqatadı. Jazıwshı súwretlenip atırǵan dáwirdiń absurd sharayatın geypara kimselerdiń óliminiń basqa birewler ushın quwanısh alıp kelgendey tańqalarlıq jaǵdaydıń bolǵanlıǵın isenimli túrde súwretleydi.
Sayımbettiń kóshede, bazar jaydıń awzında otırıp, balası Ernazardı da durıslı tanıy almay, birese qızlarınıń, birese balasınıń atların aytıp, óz-ózinen sóyleniwleri, gúńireniwleri ómirdiń keskin hám ótkir konfliktleri sebepli júzege shıǵadı.
Tragediyalıq sıpatqa iye roman ádalatlıq ushın gúresip temir torǵa túsken Qayıptıń ishki keshirmeleri arqalı beriledi. Avtor ishki monolog penen dialoglardı sheber qollanıp, sol dáwirdiń ashshı haqıyqatlıǵın isenimli ashıp bere alǵan. Shıǵarmada
169
ápiwayı syujet hám fabuladaǵıday waqıyalar izbe-iz qatarlastırılıp, birewiniń izinen ekinshisi kelip shıǵatuǵınday halda jaylastırılmastan, Sayımbet hám Qayıptıń táǵdirlerine baylanıslı syujetlik liniyalar bir-biri menen parallel túrde rawajlanadı. Bunda waqıyalar qurǵaq bayanlanbastan, al personajlardıń eske túsiriwleri, túsleri, ishki monologları, xatları, sonday-aq dialogları, kórkem parallelizmler arqalı beriledi. Bul shıǵarmanıń tásirsheńligin asırıwǵa xızmet etken.
Jazıwshınıń qaysı bir shıǵarmasın alıp oqımań, ómirde júz berip, siz hám biz gúwası bolıp atırǵan túrli waqıyalar, jaqsı hám jaman adamlardıń táǵdiri, turmıs mashqalaları ózine tán kórkemligi menen oqıwshını tereń pikirler kesilispesine baslaydı.
«Ómirde ne bolmaydı deyseń?!» gúrrińler toplamındaǵı «Bir tislem nan»da ózine tiyisli payok-nanın tartıp alıp jep qoyǵan qurallasın tasadan atqan jawınger halatı, yamasa «Elza xanım» gúrrińinde tábiyiy sulıwlıq, gózzallıq aldında qırǵın urıstıń da bir máwrit toqtaytuǵını isenimli sızıp berilgen.
Jazıwshınıń balajanlarımız ushın jazǵan shıǵarmaları óz aldına bir gáp bolıp, pursatı kelgende bul haqqında da pikir bildiremiz. Jáne bir gáp. Dóretiwshi watanın, xalqın janınday súyetuǵın jankúyer bolıwı dárkar. Elim dep, jurtım dep jasaw danalıǵı aldında dáwirdiń, zamannıń áhmiyeti joq, dóretiwshi ushın qoyılatuǵın bir ǵana talap ta usı. Allanazar Ábdiev bunı tereń sezinedi. Jazıwshınıń ―Qaraqalpaq qosıǵı‖ atlı kitabı bar. Kitap sizdi tuwısqan qaraqalpaq eline sayaxat ettiredi. Bul shıǵarmada bas qaharman Jawınǵır palwan, onıń anası Tumaris, qáwim aqsaqalı Qońırat ata, ómirlik joldası Zulayha obrazları arqalı qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, úrp-ádetleri, milliy qádiriyatları, keńpeyilligi, miymandoslıǵı, mártligi, danıshpanlıǵı, hadallıǵı, bir sóz benen aytqanda, milliy xarakteri sheberlik penen kórsetip berilgen.Oqıwshı shıǵarmanı oqıp otırıp qaraqalpaqlardıń turmıs tárizi menen tanısıp, zawıqlanadı. Álbette, bunday shıǵarma jazıw ushın dóretiwshide el-jurtına muhabbatqa tolı júrek, názik talǵam, ótkir zeyin hám tereń bilim bolıwı lazım. Jazıwshınıń bul shıǵarması da jańa dóretiwshilik úlgisi sıpatında jıllar ótse de óz áhmiyetin joǵaltpaydı.
Qaraqalpaq ádebiyatı hám jurnalistikasınıń rawajlanıwında múnásip xızmet etip kiyatırǵan dóretiwshi Allanazar Ábdiev bir minut bolsa da qálemin qoldan qoyǵan emes. Sebebi, dóretiwshilik onıń ómiriniń mazmunı. Qálem tutqan qollarıńız hasla talmasın, Allanazar aǵa! Aytpaqshı, ótken jılı jazda xızmet saparı menen ustazlar
―Usman Azim, Rústem Musurman Qaraqalpaqstanda xızmet saparında bolǵan edik. ―Allanazar hadal jigit, taza insan, sapar dawamında bizlerge joldaslıq etedi‖,
―degen edi Usman aǵa. Aytqanınday, Allanazar aǵa haqıyqattan da kewli taza,
170