DÓRETIWSHI TULǴALAR

UMÍTÍLMAS USHÍRASÍW: MÁTEN SEYTNIYAZOV

Keshegidey kóz aldımda…

1998-jıldıń janǵa jaǵımlı gúz kúnleri edi. Úlken joldan úyge qaray burılǵan eki adamdı aynadan kórip, birin jazbay tanıdım. Jaslıǵım ba, sabırsızlıǵım ba, bilmedim ishte besik shayqap otırǵan qáyin eneme barıp:

—Ene, ene úyge shayır Máten Seytniyazov kiyatır, — dep saldım. Bunı esitken qáyin enem «Haw shayır bala kiyatır eken ǵoy» dewi menen ornınan turdı. Ne degen menen kópti kórgen aqıllı, dana insan edi ǵoy qáyin enemiz, oylanbay ayta salǵan gápime qısınıp turǵanımdı kórip maǵan:

—Zıyanı joq, balam, hesh qısınba. Shayır atańdı sırtınan bolsa da tanıstırıp, óz waqtında eskertip qoymaǵan – ayıp bizde. Dárriw tórgi jayǵa dásturxan jayıp, shayıńdı qoya ber, — dedi de kiyatırǵan miymanlardı kútip alıw ushın aldına shıqtı. Ózi menen teteles bolıp qalǵan adamdı jas baladay erkeletip, «Aynanayın, qaraǵım, shıraǵım» degen sózlerine kúlemiz de, háwes etemiz de. Jaqsı sóz kimge jaqpaydı deysiz, kelgen miymanlar más bolıp, kúlisip ishke kirdi. Shayır atamız benen dáslepki ushırasıwımız usılay bolǵan edi. Atamız úyde eki kún miyman boldı. Usı eki kún házirge shekem meniń kóz aldımda. Sebebi, onıń aytqan hár bir awız sózinde tereń máni, mazmun, aqıl, úlken tárbiya bar edi. Xalqımızdıń bay ádebiy hám mádeniy miyraslarınan tolıq xabardar, xalqın shın kewlinen súyetuǵın qálbi pák, kewli yoshlı, dóretiwshi insan menen bolǵan sáwbet óz aldına boladı ǵoy. Dásturxan basında hár túrli áńgimeler, kúldirgi sózler aytıp, kúldirip otıradı. Shay basında eziwimiz jıyılmaydı.

151

Shayır atamnıń qolına suw quyıp, iyilip tabaq alıwǵa, pátiyasın tıńlawǵa dım háwespen. Sonıń ushın abısınlarımnan burın kelip turıp alaman. Olar da bul ıqlasımdı durıs túsinip, kúlisedi.

Shayır atamız benen sáwbetlesiwge, áńgimesin tıńlawǵa qońsılar da kelip otıradı ya bolmasa úylerine miymanǵa shaqıradı, yarım aqshamǵa shekem úńgime dúkan qurıladı. áńgimege berilgenimizden sharshaǵanımızdı da sezbeymiz. «Jeti jurtqa sayaxat» kitabınan mısallar keltirip, Hindistan, Pakistan, Afrika saparlarındaǵı waqıyalardı kámine keltirip, sheberlik penen súwretlegen waqta kóz aldıńızda kino lentası sıyaqlı janlı háreket payda boladı. Sózge sheberligi sonshelli, tap sol mámleketke óziń barıp kelgendey bolasań.

Biraq, báribir bul insan sırt ellerdiń mádeniyatın, gózzallıǵın qansha táriyplese de, júreginiń túp-túbinde óz eline, watanına degen tereń mehir sezilip turatuǵın edi. Xalqımızdıń kelip shıǵıw tariyxı, tiliniń payda bolıwı, ruwlarǵa bóliniwi, Maman biy, Aydos biy, Ernazar alakóz, A.Dosnazarov sıyaqlı el perzentleriniń, Berdaq, Ájiniyaz, Kúnxoja, Omar, Ótesh sıyaqlı xalıq shayırlarınıń ómiri, qaraqalpaq xalıq dástúrleri, saz ásbapları, namaları haqqında júdá kóp maǵlıwmatlardı aytıp berdi. Bunsha kóp maǵlıwmatlardı umıtpay, yadında saqlap júrgenine qarap bul insandı «janlı enciklopediya» degen edik.

Házir qosıqların oqıy otırıp, hár bir qatarınan tereń filosofiyalıq máni kóremen. Eriksiz sol sáwbetli aqshamlar esime túsedi.

Aradan waqıt ótip, shayır atamızdıń dúnyadan ótkenligi haqqındaǵı xabardı esitip qattı qıynaldıq. Merekesine barıp, sońǵı jolǵa uzatıp salıp kelgen úydegi jası úlkenler de biraz kúnge shekem salısı suwǵa ketip júrdi. Qáynisin ayrıqsha mehir menen jaqsı kóretuǵın qáyin enem de «Há-á ómir degen-á. Qádir biler qádiranlarımız da qalmay baratır-aw» dep sarsıldı.

Waqıt — aǵar dárya, shayır atam kelgende besikte jatırǵan kishkene Temurbekti qolına alıp: «Baxıtlı iyman-insaplı azamat bolǵay» dep tilek bildirgen edi. Atamnıń aytqanı kelip, sol Temurbegimiz házir úlken azamat, universitetti tamamlayın dep tur.

Ilayım atamnıń ruwxları shad bolǵay!

Hurzada Serjanova.

152

JAZÍWSHÍLÍQ — MIYNET HÁM ZAWÍQ: ALLANAZAR ÁBDIEV

(Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Allanazar Ábdiev penen jurnalist Dilbar Qıdırniyazovanıń sáwbetlesiwi)

Soraw: — Jazıwshılıqtaǵı dáslepki qádemlerińiz tuwralı aytıp berseńiz?

Juwap: — Jasımnan, mekteptiń baslanǵısh klassları dáwirimnen kitapqa ıqlas qoyǵanman. Barlıq sabaqlarımnan ayrıqsha bahalarǵa oqıdım. (Bul ádet, juwapkershilik mekteptiń joqarı klasslarında da, studentlik dáwirimde de ózime joldas bolıp kiyatır). 4-5-klasslar payıtımnan mektep kitapxanasına aǵza bolıp, kórkem kitaplardı qaldırmay oqıǵanman. Ajaǵam Uzaqbay ana tili hám ádebiyatı páni muǵallimi. Jeńgem de pedagog, kitapqa mehir qoyǵanlardan. Sonlıqtan ol waqıtları úyge de buwat-buwat gazeta-jurnalları kún ara, háptege keledi. Olardı hám, oǵan qosımsha mektepti pitkeremen degenshe rayon orayındaǵı oraylıq kitapxananıń neshshe mıńlıq kitap fondın oqıdım. Kitap dúkanǵa da kóplegen qızıqlı kitaplar tez-tez kelip turar edi. Satıp alamız.

Bul kitapqa ıqlastıń tiykarında dóretiwshilik talanttıń jatırǵanın 6-7-klasslarımnan bayqadım. Ózimshe qosıqlar toqıy basladım. Gúrriń, ertek, ápsana, anekdot, jańıltpash, jumbaqlar shıjbayladım. Uyalmastay ertegim «Maqtanshaq qoraz», ápsanam «Jıltır qabırshaqlı balıq» «Jetkinshek» gazetasında 1979-jılı járiyalandı. Izinen qalmadım, qala almadım. Jazǵım kele berdi, shıqsa da,.. shıqpasa da. Solay etip miynetkeshligim arqalı, sabırlılıǵım, umtılıwshılıǵım arqalı talantımdı ushqırlap, onıń jarqıldap ashılıwına, ótkirleniwine eristim, dep oylayman.

Soraw: — Kóplegen gúrriń, povestler, roman, ilimiy maqalalar, publicistikalar jazdıńız. Jigirmadan aslam kitaplarıńız jarıq kórdi. Usı shıǵarmalardı jazıwda siz nelerden tásirlenesiz, yaǵnıy shıǵarmalarıńız qalay dóreydi?

153

Juwap: — Talant, ilahiy nárse. Turmıstaǵı waqıya-hádiyselerden tásirlensem de, Alla sonı kewlime quyadı-aw, degen pikirdemen. Bolmasa tásirlengenniń bári jazıwshı-shayır bolmaspedi?

Dáslep tásirleniwden, bazı da uyqıdaǵı túsimde shıǵarmanıń qısqa mazmunı, baǵdarı deymiz be, ideyası ma, payda boladı. Sonı dárhal jazıp taslawǵa da bolar edi, qızıw waqtında, lekin shıǵarma ideyası oyıńa kelgende jumısta, yamasa bázimde, jolda, uyqıda bolıwım múmkin. Sonlıqtan dárhal bloknot, ol tabılmasa bir bet qaǵazǵa, jullıǵına, qısqa mazmundı túsirip alıwǵa umtılaman. Ol da bolmaǵan sharayatta bolsam, telefonnan balama SMS etip taslap qoyaman. Oaqıt tawıp úlken bir dápterim bar, endi jazılatuǵın shıǵarmalar «joba»ları bitilgen, soǵan kóshirip qoya beremen. Oaqıt tawdım degenshe «joba» dápterge úńilemen de, qayta qarap shıǵaman. Sol payıtta qaysısın jazıwǵa qulshınǵan bolsam, sonı qaǵazǵa túsiriwdi baslayman. «Joba»lar ishinde bunnan 10, 15, 20, hátte, onnan da arıdaǵı, ele tuwılıw payıtın kútip jatırǵan «joba»lar bar. Dárhal, sol mezgilde jazılatuǵını da talay ǵana.

Shıǵarmanıń qısqa «joba»sı sol payıtta umıtılmaytuǵınday bolıp tuyılǵanı menen tús, elestey kóp uzamay yadtan kóterilip ketedi. óaytıp qıyalıńa endire almay pushayman bolasań. Bunday «tuwılmaǵan» dóretpelerimde talay. Ele ókinemen.

Soraw: — Shıǵarmalarıńızda qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádet, dástúrleri, milliyligi keń, tereń sáwlelengenligin sezemiz. Máselen, «Qaraqalpaq qosıǵı, yamasa Nan jeńiz» gúrrińi. Xalqımızdıń miymandoslıǵı, milliyligi tutas qamtılıp súwretlengen…

Juwap: — Jazıwshı bolsın, qálegen dóretiwshide milliylik múńkip turadı. Sebebi, dóretiwshi qaysı millet, xalıq wákili bolsa oǵan balalıǵınan, jasınan baslap tárbiya, jasaw sharayatı arqalı, ol da bara bersin, qanı (geni) arqalı sol millet, xalıqtıń milliy qadiriyatları ótken boladı. Sonlıqtan dóretiwshiniń qosıǵında, gúrrińinde, muzıkasında, súwretinde, spektaklinde, milliy ruh kózge taslanadı. Milliylik arqalı, máselen, shıǵarmanı qaraqalpaq perzenti orıs tilinde jazsın, yamasa awdarılǵan bolsın, qaraqalpaq ádebiyatı úlgisi ekenligi qaraqalpaqlar turmısınan alıp jazılǵanı attan anıq bilinip turadı. Solay eken, mende de milliyliktiń bolıwı tábiyiy. Barlıq shıǵarmalarımda qaraqalpaq adamınıń turmıs-tirishiligi, úrp-ádet, dásturin súwretlegenmen. Siz aytqan gúrriń turısı menen usıǵan baǵıshlanǵan. Sonıń ushın da shıǵarma ataması «Qaraqalpaq qosıǵı yamasa Nan jeńiz» bolǵan. «Nan awız tiyiń» degen ádeti — xalqımızdıń eń bir miymandoslıǵın bildiretuǵın qásiyeti. Gúrrińde Qaraqalpaq palwanında óshi bar basqa xalıq palwanı, batırı biziń millettiń urp-ádet, dástúri menen tanısqannan soń, ádep-ikramlıq pazıyletin, aq kókirekligin,sada-sawdıraqlıǵın, birewge jamanlıq oylamaslıǵın, batır, mártlik

154

qásiyetke iye ekenligin, kórip, isengenlikten kek alaman degen pikirinen qaytıp, dos boladı.

Soraw: — Kólemli dóretpeńiz — «Jin-jıpırlar uyası» romanıńızǵa toqtalsańız. Ilimiy aylanısqa túsken, kóplegen unamlı pikirler aytılǵan. Maqsetińizge jetkensiz be?

Juwap: — Ásirese, sovetlik dáwirdiń keyingi 20 jılında, paraxorlıq, jınayatshılıq, korrupciya illetleri kúsheyip ketti. Jámiyette xalıq bay, jarlı sıyaqlı qatlamlarǵa ajıraldı. Kóp sanlı «jarlı qatlam» az sanlı «bay qatlam»nıń eziwinde qaldı. «Jinjıpırlar uyası» romanında sovetlik dáwirdiń usınday haqıyqatlıǵın ashıp beriwdi aldıma maqset etkenmen.Bul waqıtta ele sovet dúzimi húkim súrip tur edi. Eki bólimnen ibarat romannıń dáslepki bólimi basılıwdan («Aral» jurnalı, 1991-jıl, 3- san) shaw-shuw bolıp ketti, desem jalǵan emes. «Jámiyet jin-jıpırlar uyasına aylanıp ketti. Onı ot penen (yaǵnıy jámiyetlik dúzimdi ózgertiw kerek, degen mániste)alaslaw kerek» dep óayıptıń aytıwı, dúzimge narazılıǵın qarsı topar shólkemlestirip bildiriwi, gúresiwi sıyaqlı bul dárejede jámiyettiń ikir-shikirin ashıq jazıw aldın bolmaǵan edi.

Aldınnan birli-yarım gúrrińlerim, «Eren sahiy» povestim menen ádebiyatsúyer qáwimge tanılǵan bolsam, bul romanım jámiyetshilikke jazıwshı ekenligimdi tolıq moyınlattı. Kóplegen jazıwshı, ilimpazlar, ilim doktorları Á.Paxratdinov,

K.Allambergenov, K.Qurambaev, P.Nurjanov, M.Qudaybergenov, Q.Yusupov, ilim kandidatları J.Esenov, ózbek jazıwshısı R.Ataev, A.Reymov, X.Ayımbetov h.b.lar baspasózde jıllı pikirler bildirdi, ilimiy miynetlerinde talqıladı.

2013-jılı tutas dóretiwshiligim boyınsha alım Janızaq Esenovtıń «Xáreketsheń talant» atlı monografiyası basıldı.

Soraw: — Balalar jazıwshısı sıpatında kóplegen kitaplarıńız bar. Gúrriń, ertek, ráwiyat, ápsanalarıńızdı balalar súyip oqıydı. «Ardaqlaw—2015» sıylıǵı da sizge balalar ádebiyatındaǵı tabıslarıńız ushın inam etildi. Balalar ádebiyatında qálem terbetiw juwapkershiligi qanday?

Juwap: — Balalarǵa arnalǵan «Qızıl qoshantay», «Aqqus», «Maqtanshaq qoraz», «Altın balıq», «Qar bala» «Pal balalıǵım» sıyaqlı gúrriń, ertek, ráwiyatlardan turatuǵın toplamlarım bar. Búgingi dáwirde balalar ushın jazılǵan jaqsı shıǵarmalar dım az. Sonlıqtan bolar, kitaplarım tez ótip ketedi.

155

Balalar ushın jazıwdıń óz aldına mashqalası bar. Kewliń baladay pák, aqkókirek, sada bolıwı dárkar. Balalarday aldawıń, aldanıwıń kerek. Balalarsha pikirlewiń kerek. Balalıq ádetleriń ele ózińde saqlanǵan bolıwı lazım. Onıń ústine qızıq balalıqtı bastan keshirgen bolsańız, siziń artıqmashlıǵıńız. Shıǵarma balalar tilinde, ápiwayı, kórkem jazılmasa balalar isenbeydi, olardı qızıqtırmaydı, oqımaydı onda. Usınday shártleri hám juwapkershiligi bar.

Soraw: — Ǵárezsizlik jazıwshılarǵa ne berdi dep oylaysız?

Juwap: — Ǵárezsizlik xalqımızǵa kóp nárse berdi. Sonıń ishinde dóretiwshilerge de. Jazıwshılar, birinshi gezekte áhmiyetli nárse — erkinlikke, kewlinde ne bolsa sonı tuwrı, qorıqpay aytıw, sáwlelendiriw múmkinshiligine eristi. Júrektegi dártti ayta almaw, xalıqtıń muń-sherin jaza almaw — eń awır nárse.

Ózimniń tiykarǵı dóretpelerim ǵárezsizlik inayatı menen jazılǵan hám jarıqqa shıqqan.

Soraw: — Sizdi xalqımız jaqsı ilimpaz dep te tanıydı?

Juwap: — Raxmet. 1995-jılı ishki aspirantura múddetinde «Qaraqalpaq ádebiyatında ilimiy fantastika janrınıń payda bolıwı hám qáliplesiw jolları» degen temada kandidatlıq dissertaciyamdı tabıslı qorǵap shıqtım. Bunnan keyin de kóplegen ilimiy maqalalar dórettim. Házir de ádebiyattanıw, til bilimi, tariyx, kórkem ónertanıw baǵdarında kúnniń áhmiyetli mashqala-máselelerine arnalǵan ilimiy maqalalarım menen baspasózde kórinip turaman. Bul tarawdaǵı jankúyerligimdi esapqa alıp «Antik dúnya» xalıqaralıq akademiyası tárepinen professor, akademik ataqlarına eristim. 2 ilimiy toplam shıǵardım.

Soraw: — Jáhán ádebiyatı sheberlerinen bir neshshesiniń shıǵarmaların awdarıp, járiyaladıńız. Olardıń Siziń qálemińizge tásiri qanday boldı, dep oylaysız?

Juwap: — Bes jılday (1998—2003-jıllar) «Ámiwdárya» jurnalınıń, keyin «Mádeniyat hám sport» gazetasınıń bas redaktorı lawazımların atqarǵanda jurnal, gazeta oqıwshılarınıń tilek-usınısların esapqa alıp, dúnya ádebiyatınıń dúrdanalarınan esaplanǵan Jorj Oruelldiń «Xaywanlar xojalıǵı haqqında tańqalarlıq qıssa», Jorj Simenonnıń «Megre hám bala», Volterdiń «Zadig yamasa táǵdir», Edgar Allan Po nıń «Altın qońız», N.S.Leskovtıń «Mcensk uezdinen shıqqan Makbet xanım» (S.Gulimbetov penen birge) povestlerin, Rasul Gamzatovtıń «Meniń Daǵıstanım» essesin, R.Stivensonnıń «Shaytanlı shiyshe», Kikuti Kannıń «Gezende ruwxanıy» hám basqa da kóplegen sóz zergerleriniń ájayıp gúrrińlerin qaraqalpaq tilinde oqıwshılarımızǵa jetkeriwge miyasar boldım.

156

Soraw: — Jurnalistsiz. «Altın qálem» xalıqaralıq sıylıǵı, «Eń ullı, eń áziz» sıylıǵınıń Qaraqalpaqstan, Ózbekstan basqıshlarında jeńimpaz bolıp, sıylı orın alǵansız. Kúndelikli xabar maqalalardan tısqarı kóplegen kórkem publicistikalardıń avtorısız. Dóretiwshiligińizdegi jurnalistlik xızmettiń tutqan ornı boyınsha aytıp ótseńiz?

Juwap: — Men jasımnan miynet aldıńǵıları, kásip pidayıları, tariyxıy isker, belgili insanlar ómiri hám xızmetleri jóninde maqalalar, ocherkler jazıp kiyatırman. Bunı, yaǵnıy úlgili insanlardı elimiz abadanlıǵı jolındaǵı islerinde ele de ruwxlandırıw, jas áwladtı olardıń úlgili ómiri menen tanıstırıw arqalı xalqımızdıń párawanlıǵına úles qosıwdı dóretiwshi sıpatındaǵı minnetim dep bilgenmen. Taxtakópirli ataqlı shabandoz, ılaqshı Jumabek Zayırbekov haqqındaǵı «Ilaqshı haqqında gúrrińler», belgili awır atletshi trener Abat Nurıllaev tuwralı «Temirden dańq shıǵarǵan Nurıllaevlar», belgili boksshı, sport jankúyeri Zárip Allaniyazov jóninde «Alǵıs alǵan azamat», Taxtakópirdegi ıssı bulaq, Aydos qalası tariyxına baǵıshlanǵan «Taxtakópirdiń nesi bar?!», tariyxı tereńde jatqan Qazaqdárya elatı jóninde «Qutlı mákan Qazaqdárya» hám basqa da kóplegen kórkem publicistikalarım, sáwbetlerim, maqalalarım búgingi kúni de óziniń áhmiyetin joytqan joq.

2019–jılı jazıwshı hám shayır Allashbay Reymov penen birgelikte 4,5 jıllıq dóretiwshiligimizdiń jemisi bolǵan «Taxtakópir táriypi» atamasındaǵı ilimiy, tariyxıy-ádebiy, publicistikalıq kitabımız jarıq kórdi. Bul kitap Taxtakópir rayonınıń keshegisi menen búginin táriyplegen. Bul toplam tuwralı respublikamızǵa belgili ziyalılardan: «Rayonlar boyınsha bunday keń, hár tárepleme qamtılǵan, qızıqlı, tartımlı, tásirli jazılǵan kitap shıqpadı» degen maqtaw gápler esitip atırmız.

2015-jılı jas jurnalist, shákirtim Gúlmira Palwanova menen birgeliktegi Zulfiya hám «Nihol» sıylıǵı laureatları miynetleri hám ómirine arnalǵan «Talantlı jaslar» atamasındaǵı kitapsham xalıqqa jetip bardı.

Soraw: — Kitap haqqında júdá ájayıp pikirlerińizdi oqıǵanman. Ne dep oylaysız, bular xalıqtı, jaslardı kitap oqıwǵa talpındırar ma eken?

Juwap: — «Patshası shayırın izlegen el zor boladı,» degen sóz bar ǵoy. Prezidentimiz Sh.Mirziyoev mámleket basshısı bolıwdan birinshi gezekte, dóretiwshiler menen ushırastı. Olardıń mashqalaların, rejelerin tıńladı. Jazıwshılar, jurnalistler, kompozitorlar, xudojnikler, artistler, rejisserlar, qullası barlıq ziyalı qáwimlerdiń awqam, shólkemlerine qáwenderler bekitti, materiallıq-texnikalıq

157

bazaların jaqsıladı. Kitapqumarlar tańlawı shólkemlestirilip, onıń jeńimpazına jeńil avtomobil, kompyuter komplekti, kitaplar toplamı hám basqa da sıylı sawǵalar berilmekte.

Kitap oqıwdan shetleniw, tek biziń mámleketimizde emes, dúnyajúzilik mashqalaǵa aylanbaqta. Bunıń ishki, sırtqı sebepleri bar. Degen menen hámme kitap oqıwdı qoyǵan joq. Kitapsúyer xalıq ele de kópshilikti quraydı.

Siz aytqanıńızday, biziń kitap tuwralı kóplegen hikmetlerim bar. Olarda kitaptıń jámiyette, adam ómirinde tutqan ornı, biybahalılıǵı, qádiri jóninde aytıladı. Máselen, «Sawǵa-sıydıń ullısı kitap», «Kitapsız bilim bar degenge isenbeymen», «Oqıǵan adamnan jamanlıq shıqpaydı», «Dostıń túri kóp. Lekin sonıń ishinde Kitap — haqıyqıy hám sadıq dos. Ol saǵan bárqulla tek jaqsılıq oylaydı, ruwxıy baylıq beredi»,«Kitap — turısı tárbiya», «Kitap — adamzat dóretken káramatlardıń biri», «Bir kitap — bir álem. Adam hár saparı jańa kitap oqıw arqalı ózine bir álem ashıp bara beredi», «On kitap oqıǵanda on adamnıń, júz kitap oqıǵanda júz adamnıń kúshi bolsa, mıń kitap oqıǵandı hesh kim jeńe almaydı» h.b.

Aqılı-sanası ózinde bolǵan balaǵa-jasqa, bul hikmetler az da bolsa tásir eteri anıq, dep oylayman.

Kitap oqıtıwdı en jaydırıw ushın kitaptı, gazeta-jurnaldı iyt-ırqım hám arzan etip qoyıwımız kerek. Ugit-násiyatqa kúshti beriw lazım. Ata-analar menen ustazlar teńdey háreket etiwi tiyis. Tilekke qarsı, ashınarlısı, muǵallimlerdiń birazı ózleriniń mektep sabaqlıǵındaǵı ádebiy shıǵarmadan basqasın oqımaǵan. Kúndelikli gazeta-jurnallardı betlemeydi. Sonnan soń oqıwshını qalay kitapqumarlıqqa qızıqtıra aladı?!

Biraq, biletuǵınım, bul jaǵday ótkinshi, kitap oqıwǵa xalıq bet buradı.

Soraw: — Siziń úsh scenariyińiz boyınsha hújjetli filmler alınǵan. Aldaǵı waqıtları bul tarawda dóretiwshilik etesiz be?

Juwap: — Sharayat payda bolsa, waqıt tapsam scenariyge bet burıwım múmkin. Házir onnan da áhmiyetli shıǵarmalarım, dóretiwshilik jumıslarım gezek kútpekte.

Soraw: — Eń birinshi oqıwshıńız kim? Shańaraǵıńız, yaki..?

Juwap: — Bir shıǵarmamdı kewlimdegidey etip pitkersem, baladay quwanaman, yoshlanaman. Sol waqta kim bolsa soǵan oqıp, yamasa aytıp bergenshe asıǵaman. Proza kóbinese, úyde jazıladı emes pe? Sonlıqtan kópshiliginiń dáslepki oqıwshısı— filolog jeńgeń boladı.

158

Soraw: — Siz QMU da, NMPI da, Ózbekstan kórkem óner hám mádeniyat institutı Nókis filialında studentlerge tálim berip, kóplegen filolog shákirtler tayarladıńız. 22 jıllıq jurnal, gazetalardaǵı bas redaktorlıq xızmetlerińiz dawamında da kóplegen jurnalist, jazıwshı shákirtler jetistirgenińizden xabardarmız. Ustazlıq boyınsha ne aytar edińiz?

Juwap: — Ustazdı dana xalqımız ata menen teńlestiredi ǵoy. Xaqıyqıy ustaz soǵan turarlıq. 2020-jılı «Sóz marjanı» atlı hikmet, drabbllerden, ómir tuwralı pikirlerden jıynaqlanǵan gezektegi kitabım Tashkent baspasında basılıp shıqtı. Sol toplamdaǵı hikmetlerimde: «Ustazlıq qattı sabırlılıqtı, shıdamlılıqtı, tózimdi talap etetuǵın óner», «Shákirtin óz perzentinen kem kórmegen ustaz naǵız ustaz», «Shákirti kóp ustazdıń qolı uzın boladı», «Jaqsı ustaz bilim-ilim menen birge tárbiya da beredi» degen ekenbiz.

Men qay jerde islemeyin, ózimnen úyreniwge ıńǵay bildirgen jastıń kókireginen iytermedim, qayta bawırıma tartqanman. Anıq shákirt bolıp ergenlerdi óz perzentimnen kem kórmey úyretiwge, tárbiyalawǵa umtıldım. Ejelep uqtırıwdan erinbeymen. Xabar, maqala, ocherk, súwretleme jazıwdıń ózine tán ózgesheliklerin, sáwbet sorawların dúziw, izbe-izligin qoyıwdı, materialǵa atama tańlawdı, kórkem etip jazıwdı, faktler menen islesiwdi, sáykes súwret tańlawdı, kelip túsken basqanıń maqalasın islewdi, bárin waqtı menen asıqpastan úyretip baraman… Shákirtke qatalman. Jaqsılapjayshalap túsindirip aytsań da, eki-úsh márte kórsetseńde dıqqatsızlıq etip úyrenbegenlerge baqırıp ta taslayman. Biraq kek saqlamayman, ashıwım tez basıladı, tarqaydı. Marapatın da berip turaman. Biraq sonı úyrenbegenshe izinen qalmayman. Kóp oqıwdı, óz ústinde kóp islewdi, yaǵnıy miynetkeshlikti talap etemen.

Shákirttiń ózi «ustaz» dep tán alsa onıń ustazısız. Usınday «Ustaz» dep izzetleytuǵın jurnalist shákirtler de talay ǵana. Olardan birli-yarımın keltirip óter bolsam (atı jazılmay qalǵan shákirtler qapa bolmasın), talantlı, jigerli, talapshań, júrekli jurnalist, redaktor hám jas jazıwshı Abdimálik Xojanazarovtan baslap Elmira Saytjanova, Salamat Gúlimbetov, Artıqgúl Tórebekova, Anar Jaqsımuratova, Darixa Darushova, Gúlmira Palwanova, Juldız Islamova, Charjaw Elmuratov, Dúrdana Usnatdinova, Indira Mámbetnazarova, Niyazbek Aliev, Qural Keńesbaev, Nurjamal Karamatdinova, Dúrdana Orazbaeva, Aydana Ayjarıqova, Dinara Begdullaeva h.b.lar házir óz kásibin meńgerip ketken jurnalistler, jas jazıwshılar bolıp jetilisti.

QMU da, NMPI da oqıtqan studentlerimde elege deyin tanıp, húrmet etedi.

159

Soraw: — Búgingi kúni jazıwshılarǵa jaratılǵan sharayatlardan kewlińiz tola ma?

Juwap: — Eń baslısı cenzura joq, erkinbiz. Shıǵarmalarımızdı basatuǵın basılımlar sanı kóp, baspalar kóp. Jazıwshı degen xalıqtıń ruwxıy dúnyasın dóretetuǵın azamat kún kóriw ushın bir jerde jumıs isleydi. Jumısınan sawa waqıt taptım degenshe dóretiwshilikke kirisedi. Jazǵanların taqlap toplamǵa tayarlaydı. Korrektura, redaktorlıq, hátte, xudojnik, texredaktorlıq jumıslardı da ózi atqarıp (baspaǵa tayar halında bermese basıw bahası qımbat boladı), baspa, tipografiyaǵa qatnaydı, qarjısın kelisip, óziniń qaltasınan tóleydi, shıǵıw aldında jáne-jáne oqıp, tekseredi, kitapları basılǵannan quwanıp, taksige salıp úyine alıp keledi. Endi satıw degen bále aldınan kóldeneń shıǵadı. Kitap dúkanlarǵa, tanıs-bilis mákeme basshılarına zır juwıradı. Olar da «yaqshı, járdemleseyin» dep alıp qaladı. Birewleri ayap járdem etedi. Lekin bazı naymıtlar jazıwshınıń hadal miyneti, hadal pulı menen shıqqan kitaptan paydalanıp qalǵısı kelip aldaydı. Satıp pulın alsa da bermedi, dep soza beredi, qatnata beredi, aqırı sharshap barıwdı da, ol adamnıń túrin kóriwge de xoshlıǵıń bolmay, bastan-kózden sadaqa dep hadal aqshańnan keshiwge tuwra keledi.

Ózińiz soraǵannan soń jarılayıq-tá, tanıs-bilistiń bári esheyin túsken nársedey biypul avtografı menen kitap dáme etedi. «Bir kitap adamnıń qunı bolıp pa», dep ilajsız hár taza toplamıńnan birim-birim eń keminde júz, bazda eki júzin qádirdanlarıńa tarqatasań…

Házir biziń kórkem ádebiy, ilimiy, publicistikalıq 12 tomlıq shıǵarmalarım, burın kitap bolıp basılmaǵan 4-5 toplamım qashan jazıwshımızdıń qarjısı toplanar eken, dep dilgir bolıp baspaǵa barıw máwritin kútpekte.

Pessimist emes, optimistpen, jazıwshı shıǵarma dóretti me, qálem hakısı berilip, qalǵan jaǵı menen jumısı bolmastay zaman da, áste-aqırın rawajlanıw barısında keledi, dep úmit etemen.

Soraw: — Jurnalist hám blogerlerge kózqarasıńız?

Juwap: — Búgin gazeta-jurnal jurnalistleri qıyınshılıǵı mol dáwirdi bastan keshirmekte. Bul da bir sınaq shıǵar. Hámme nárseniń de bası menen aqırı bar, sol aytqanday, basılımlardıń da dáwiri keletuǵınına iymanım kámil. Sebebi, gazetajurnal mámleket siyasatın alıp baradı, xalıq arasında isenimli úgit-násiyat etedi. Sonlıqtan waqıt ótiwi menen basılımlar jaǵdayı jaqsılanatuǵını taqıyıq.

Keyingi 10-15 jıllıq dáwirde elimizdegi gazetalarda feleton, sın maqalalardıń shıǵıwı siyrekledi. Hátte kópshilik gazetalar birotala basıwdı toqtattı. Bunıń sebepleri bir qansha: sın maqalalar járiyalansa da joqarı uyımlar tárepinen

160