DÓRETIWSHI TULǴALAR

GÚLAYSHA ESEMURATOVA: SHÍǴARMALARÍ RUWXÍY ALTÍN ǴÁZIYNE

Jazıwshı Gúlaysha Esemuratovanıń dóretiwshiligine názer taslasaq, onıń shıǵarmalarınıń turmıslıq áhmiyeti, kórkemlik sıpatı, tariyxıy shınlıqqa jaqınlıǵı biziń háwesimizdi keltiredi.

Jazıwshı anamız óziniń gúrrińleri, ocherkleri, povestleri yamasa romanlarında qaharmanlarınıń obrazların, xarakterlerin, psixologiyasın, minez-qulqın insan táǵdiri menen baylanıstırıwǵa umtıladı.

Jazıwshınıń sóz saplaw sheberligi, yaǵnıy ana tildi jaqsı biliwi hám onı kewilge qonımlı paydalanıwı onıń utısı.

Onıń shıǵarmalarındaǵı qaharmanlarınıń sózleri arqalı ana tilimizdegi umıtılıp baratırǵan, yamasa siyrek qollanıp aylanıstan shıǵıp baratırǵan sózlerdi kórip, kúl arasınan qozdı kórgendey tásirlenemiz.

Búgingi qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili Gúlaysha Esemuratova shıǵarmalarında insanıylıq pazıylet, joqarı adamgershilik, mártlik ruwx kitap oqıwshılarınıń kewlinen jay aladı.

Jazıwshınıń sheberligine, onıń turmısta tariyxıy waqıyalardıń ishinde bolıwı, ala sapıranlı Dáwirdi óz kózi menen kórgeni, tar jol tayǵaqlardı keshiwi, kókireginde siresip túyin bolıp qalǵanı óz tásirin tiygizgen dep oylayman.

Bul dártlerdiń túyinleri jazıwshı apamızdıń sanasına ruwxıy altın ǵáziyne bolıp quyıldı. Bul dártler xalıqtıń ishki qayǵı muńları menen sabaqlas, tamırlas, aylas qatın muńlas degendey edi. «Qazanda barı shómishke ilinedi» deydi dana

2

xalqımız. Kókireginde túrtkendey zatı bolmasa jazıwshı neni qayıl qılıp jaza aladı.?!

Jigerli jazıwshımız Gúlaysha Esemuratova 1930-jılı 18-fevralda Shımbay rayonınıń 3-shi awılında Abdijáliy maqsımnıń shańaraǵında ekinshi perzent bolıp Dúnyaǵa keledi. Bul waqıtları ákesi Ábdijaliy maqsım baspashı atanıp quwǵında edi. Maqsımnıń anası júdá sergek adam eken, sırttaǵı tısırlını esitedi de balam keldi dep qara úyden áste sırtqa sıǵalaydı.

Sırtta ay súttey jarıq eken. Maqsım anasınan kelinińniń aman janı qaldı ma dep soraydı. Gúlaysha besikte bólewli jatırǵan eken, besikti alıp shıq deydi.

Anası besikti atlıǵa jaqın alıp keledi. Maqsım qamshısınıń ushı menen besiktiń japqıshın kóterse eki júzi máyektey jıltırap ayǵa shaǵılısqan nárestege qarap súysinip, waq áy ul bolmaǵan eken dá! depti de;

— Xosh anam, bala shaǵamdı, perzentlerimdi jılatpa dep qap-qara maqpal tún qoynına súńgip kirip ketedi…

Endi ǵana Dúnyaǵa kelip atırǵan aq porsıqtay nárestesiniń peshanasınan bir súyip kete almaǵan ákesi Jaliy maqsım repressiya qurbanı, «Xalıq dushpanı», baspashı atalıp, Gúlaysha apa tuwılǵan jılı atılıp kete berdi. Xalıq dushpanınıń shańaraǵı degen qara tańba bulardı júdá albırattı.

Jaqın tuwısqanlar, aǵayin qońsı qoba shalǵay jawsa bulardıń qarası bizge juǵadı degendey úrpeyisip, jaqın juwıqtıń barlıǵı bulardan boyların alıp qashadı. Nailaj qalǵan anası Nókiste jasaytuǵın tuwısqan inisi Aytjan Esemuratovtıń Úyine birin jetelep, birin qundaqlap kúndiz dem alıp, túni menen jol júrip zorǵa Nókiske jetedi.

—Sonda birew atlı kiyatırsa anam bayǵus putalardı panalap buqqıshlap ermanı jıńǵıllardıń panasına tıǵılıp otırsa men ash bolıp jılaytuǵın qusayman. Bir tısırlı esitilse húkimet adamı kiyatırǵan bolmasın dep, anam meniń jılap atırǵan dawısım esitilmewi ushın awzımdı qolı menen bassa úsh jastaǵı Ráwiya ájapam:

—Úkemniń awzın baspa apa, qattı bassań úkem ólip qaladı ǵo — dep jılaydı eken dep ótkenlerdi eske túsirip otıradı, ara arasında apamızdan xabar alıwǵa barǵanımızda.

Aytjan aǵa Esemuratov qızlardıń tuwǵan dayısı kóregenlik penen olardıń keleshegin tereń oylap ekewin de ózleriniń familiyasına aladı.

Qızlardıń qanındaǵı ziyalılıq hesh qayda bet burıp ketpedi.

3

Úlken ajapası Ráwiya Esemuratova mektepti pitkergennen soń 1952-jılı Moskva qalasına barıp Lomonosov atındaǵı universitettiń shıǵıstanıw fakultetine oqıwǵa túsedi. Keyin elge oralıp Ilim izertlew institutına jumısqa ornalasadı hám Filologiya ilimleri kandidatı degen ilimiy dáreje alıwǵa, xızmetlerine ılayıq mámleketlik sıylıqlar, húrmetli ataqlar alıwǵa erisedi.

Ráwiya apa da kórnekli ilimpaz, shayır Genjemurat Esemuratov penen ómirlik joldas bolıp ilimge, bilimlendiriwge, mádeniyatqa, ádebiyatqa ulken úles qosqan insan. Al, Gúlaysha apa bolsa mektepti pitkergennen soń 1947-jılı Qaraqalpaq mámleketlik ped institutınıń filologiya fakultetine oqıwǵa túsedi.

Instituttı 1951-jılı jaqsı tamamlap baspa xızmetlerinde gazetalarda «Ámiwdarya» jurnalında kóp jıllar boyı minsiz jumıs isledi. Ǵárezsizlik elimizge ulken janalıqlardı da alıp kirdi. Gúlaysha apa Esemuratova 1991-jılı jazıwshı apamız alpıs bir jasında «Aral qızları» jurnalın shólkemlestirdi hám jurnalǵa bas redaktor boldı.

«Ya piyrim Biypatpa» uranı astında shıqqan bul jurnal qaraqalpaqstanlı hayalqızlardıń kóp jıllıq arzıw-ármanı edi. Jámiyetshiligimiz, pútkil xalqımız bul jurnaldı qızıǵıwshılıq penen, ulken kóterińki quwanısh penen kútip alǵan edi. Jazıwshınıń «Keste», «Ayday qız», «Jiyren», «Mıń da bir keshirim», «Dúwdendegi dápter», «Qızım saǵan aytaman», «Dáwir nápesi» hám de bir neshshe kóplegen tańlamalı shıǵarmaları, Ibrayım Yusupov haqqındaǵı romanı toplam bolıp baspadan shıqtı.

Qaraqalpaqstanǵa, Ózbekstanǵa miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri ataǵın alıwǵa eristi. Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı ataǵın aldı.

Húrmetli pensiyaǵa shıǵıp ta jazıwshı anamız tınbastan múbárek 90 jasın qarsı alıp atırsa da, kópshilik súyip oqıytuǵın shıǵarmalar dóretip atır.

Anası óallıxan qostarı Jáliy maqsım súrginge ketken payıtta endi ǵana 26 jastı qarsı alǵan edi.

«Kepin kiygen kelmeydi, kebenek kiygen keledi» degen úmit penen azamatın 50jıl kútip Dúnyadan ótti. Biraq usınday el pidayısı bolsa da Gúlaysha Esemuratovaǵa «baspashınıń qızı» degen qara tańba ákesi ǵárezsizlik Dáwirine kelip aqlanaman degenshe qaraqulaqtay birese aldınan shıǵıp, birese artınan shıǵıp tınıshlıq bermedi.

Ótken ásirdiń jetpisinshi jılları ádebiyatımızda ózimizdiń milliy mintalitetimizdiń názik qashırımların ashıp beretuǵın prozalıq shıǵarmalarǵa zárúrlik tuwıldı. Mine

4

usınday qaraqalpaq ádebiyatındaǵı olqılıqtı Gúlaysha Esemuratovanıń milliylik ruwxına suwǵarılǵan shıǵarmaları toltırdı.

Gúlaysha Esemuratova ásirese qaraqalpaq hayallarınıń ishki Dúnyasın ashıp beriwde óz shıǵarmaları menen ustazlıq kórsete aldı.

Jazıwshınıń «Mıńda bir keshirim», «Kim tıńlaydı muńımdı», «Jiyren», «Qızım saǵan aytaman», «Kózsiz gúbelek» (povestleri) bunıń mısalı bola aladı.

Jigirmalanshı ásirdiń alasatlı, alasapıranlı, elimiz aspanın qara bult qaplaǵan ızǵırıqlı kúnlerin Ózleriniń basınan keshirgen, ziyalı shańaraqtıń perzenti bolǵan Gúlaysha apa turmıs reallıǵın óz júregi menen qabıllaǵan jazıwshı.

Jazıwshı óz qaharmanların turmıs­tıń shırgúbelek aylanıp atırǵan iyrimlerine taslap, olardıń xarakterleriniń shıńlanıw processin kórsetedi.

Gúlaysha apa dástúriy kórkem shıǵarmalar menen birge, biziń ádebiyatımızda jańa janr bolǵan esseler jazıwda da belsendilik kórsetti.

Ásirese, onıń Ibrayım Yusupov hám Marat Nurmuxamedov tuwralı jazılǵan esseleri tákirarlanbas shıǵarmalar boldı. Sebebi bul insanlar tuwralı olar menen bir qazanda qaynaǵan Gúlaysha apadan basqa dóretiwshi insanlar bunday etip Dáwir kartinasın reallıq hám isenimlilik penen jaza almas edi.

«Qaraqalpaq ádebiyatınıń sútini» (Ibrayım Yusupov haqqında roman essesi eliw betten turadı. Biraq usı kólemi jaǵınan shaǵın shıǵarmada dańqlı ullı qaraqalpaq shayırınıń qıyınshılıq penen ótken ómir jolı, táǵdiri ashıp berilgen. Bul shıǵarmaǵa qosıp berilgen Ibrayım Yusupovtıń jazıwshınıń ómirlik joldası tariyx ilimleri doktorı, akademik Sabır aǵa Kamalovqa hám Gúlaysha apaǵa jazılǵan qutlıqlawlarınıń faksimileleri ájayıp arxivlik hújjetler bolıp tabıladı.

Eger biz jigirmanshi ásirde xalqımız qanday turmıs keshirgenligin kinoǵa alatuǵın bolsaq, jazıwshı Gúlaysha Esemuratovanıń qálegen shıǵarmasın alıp film túsiriwge boladı. Jazıwshınıń barlıq shıǵarmalarında turmıs haqıyqatlıǵı barlıq detalları menen anıq hám sheber súwretlengen. Bul Dáwirde adamlar qalay pikirledi,nege isenip, neden qorqıp jasadı – barlıǵı bul shıǵarmalarda bar.

Jazıwshı óz shıǵarmalarına baylanıslı «Sandıq» hám «Keste» metoforaların kóp isletedi. Haqıyqatında da jazıwshı Gúlaysha Esemuratovanıń shıǵarmalarında qaraqalpaq xalqınıń jigirmalanshı ásirdegi turmısınıń kesteleri toqılǵan, xalıqtıń hár qıylı qatlamları wákilleriniń kewil sandıqlarındaǵı qatpar-qatpar sırlar ashıp

5

berilgen. Óz xalqınıń qayǵısı menen quwanıshına sherik bolǵan, onıń baxıtlı, bálent-pásli máwritlerin kórgen, basınan ótkizgen jazıwshı apamız Gúlaysha Esemuratova baxıtlı insan.

Anamız el ardaǵında, hár bir kórkem sózdiń qádirin biletuǵın zamanlasımızdıń júrek tórinde, eldiń erke márt jazıwshı qızı bolıp sawlat tógip turadı.

Bunnan jigirma jıl ilgeri Gúlaysha apanı universitet jámááti jetpis jıllıq yubileyin ótkeriwge shaqırdıq.

Universitet rektorı Quwanıshbay aǵa meni shaqırtıp alıp:

—Gúlistan erteń Gúlaysha apań menen Sabır aǵań keledi. Mádeniyat sarayın, «Húrliman» ansamblin, shıǵıp sóylewshilerdi tayarlań, óziń qosıq jazıp kel, erteń oqıysań demesi bar ma.

—Bay-buw Quwanıshbay aǵa, úsh tórt kún burın aytpaysız ba, úlgere alamız ba eken — dedim.

—Ne úlgermegi bar sawǵa menen gúllerdi dekanlarǵa aytaman, Orıngúl «Húrliman»dı tayarlaydı, qosıqtı óziń jazasań, shayırǵa qosıq shıǵarıw «shimishki shaqqan»day emes pe Áskerbay aǵańız kóshede de jazıp keteberedi deydi ǵo.

Yaqshı demeske ilaj joq. Túni menen ilham perilerin, pirlerimizdi shaqırıp «Gúlaysha apa» degen qosıq jazdıq. Tómendegi qosıq sol Gúlaysha apamızdıń 70 jıllıq yubiley keshesinde bunnan sarras jigirma jıl burın universitettiń Mádeniyat sarayında jazıwshınıń yubileyinde oqılǵan edi.

Ómir teńiziniń tolqınlarınan,

Tayǵanap táǵdirdiń muzlı qarınan,

Otlı aydarhanıń alqımlarınan,

Aman esen shıqtıń Gúlaysha apa.

Sóz bir bulaq bolsa, móldir kóziseń,

Biypatma kim dese, naǵız óziseń,

Sırǵa tolı qarakeńniń sózi sen,

6

«Payǵambar qız» yańlı, Gúlaysha apa.

50-jıl azıq ettiń nannın baspanıń,

«Ya, piyrim Patma» dep jumıs basladıń,

Qızlarǵa úlgi bolıp qádem tasladıń, Sholpan juldız bolıp, Gúlaysha apa.

Dártleriń bar ólshew tası mıń batpan, Óksigiń kóp boldı kóksińe batqan, Aytar sózleriń bar Sher bolıp jatqan, Hasıldıń urpaǵı, Gúlaysha apa.

El xalıqtıń aqıl-esin azdırıp, Zıyalısın «dushpan» deyin jazdırıp, Jaqsılarǵa shaytan illet qazdırıp,

Ayaqlar bas boldı, Gúlaysha apa. Dushpanlar ákeńdi qaralasa da, Náreste qálbińdi jaralasa da,

Sol naymıt sırǵıyalar qaldı tasada, Jarıqqa bir shıqtıń, Gúlaysha apa. Dayı jurt tilekshiń boldı jasıńnan, Ákeń sıypamadı jipek shashıńnan, Júrekke máńgilik mór bop basılǵan,

Áke diydar-árman, Gúlaysha apa. Eń baslısı sen ádiwli anasań, Pútkil siyneń tolı aqıl-sanasań, Elim jurtım deyip kúyip janasań,

7

Qızlardıń narısań, Gúlaysha apa. Júz jigit teń kelmes ólshew tasıńa, Dáwlet, baxıt, tajdur altın basıńa, Sabır aǵa qup jarasar qasıńa, Gúlayım sıpatlas, Gúlaysha apa. Nurǵa toltır búgin sherli kewildi, Jaqsılıqqa bólep jasań ómirdi, Árman etken altın tańlar kórindi, Dáwir Tumarisi, Gúlaysha apa. Tulparlar tuwılar hasıl biyeden, Sizdi Kabaam deyip basım iyemen, Ájim basqan aq júzińnen súyemen, Toylarıń múbárek, Gúlaysha apa. Boylarıń múbárek, Gúlaysha apa.

Maqala avtorı: Gúlistan Dáwletova, shayır.

8

TURMÍSTÍŃ KÓRKEM SÁWLELENIWI

GÚLAYSHA ESEMURATOVA,

Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı

Belgili prozaik-jazıwshı, jurnalist Gúlaysha Esemuratova 1930-jılı 18 fevralda Shımbay rayonında dúnyaǵa keldi.

Ala sapıranlı qıyınshılıqlı dáwirde, Gúlaysha apa úsh

aylıǵında, al onıń qız apası Ráwiya úsh jasta ákeden jetim qaladı. Anası eki qızı menen jigit aǵası, belgili tilshi-alım Aytjan Esemuratovtıń úyinde jasaydı. Dayı aǵasınıń bay kitapxanası bolajaq jazıwshınıń kórkem ádebiyatqa degen qızıǵıwshılıǵın oyatadı.

Tórtkúl hám Nókis mekteplerinde bilim alǵannan soń, ol Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutına oqıwǵa kiredi. 1951-jılı bul joqarı oqıw ornın pitkerip, ol «Jas Leninshi» házirgi «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasınıń ádebiyat hám iskusstvo bóliminiń baslıǵı bolıp miynet jolın baslaydı. Sońınan bir neshe jıllar dawamında respublikamızdaǵı «Jetkinshek» gazetasında jumıs alıp bardı, «Ámiwdárya» jurnalında publicistika bólimin basqardı, 1991-jıldan baslap on jıl dawamında «Aral qızları» jurnalınıń bas redaktorı lawazımında isledi.

G.Esemuratova kóp jıllar dawamında baspasóz tarawında xızmet etti, óziniń publicistikalıq hám proza janrında jazǵan shıǵarmaları menen oqıwshılarǵa tanıldı. Jazıwshınıń «Keste» atlı birinshi kitabı 1969-jılı baspadan shıqtı. Soń «Xalmurat júrgish» (1971), «Jiyren» (1975), «Ayday qız» (1980),«Qızım, saǵan aytaman, kelinim, sen tıńla» (1981), «Sońǵı gúwalar» (1990), «Mıń da bir keshirim» (1991), «Dúwdendegi dápter» (1992), «Ana sezimi», «Shıǵarmaları» I, II tomlıǵı (19951997), «Bári ómir haqqında» (III tom) (2000), «Dáwir nápesi» (IV tom) (2009) hám t.b. kóplegen roman, povest hám gúrrińler toplamları basılıp shıqtı.

Jazıwshı shıǵarmalarınıń ayrıqsha tárepleriniń biri: kópshiligi turmısta ózi kórip gúwası bolǵan waqıyalarǵa tiykarlanıp jazılǵan. Mısalı, olardan «Jiyren», «Gónergen súrenler», «Mıń da bir keshirim», «Kózsiz gúbelek», «Kim tıńlaydı muńımdı», «Qızım, saǵan aytaman», «Kestelengen roman» hám taǵı basqaları turmısta bolǵan waqıyalardan tásirlenip dóretilgen shıǵarmalar.

Tematika jaǵınan jazıwshınıń shıǵarmaları ránbáráń: qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádet hám dástúrleri, ónerleri, urıs waqıyaları, hayal-qızlardıń turmısı, muhabbat, sociallıq mashqalalar, h.t.b. áhmiyetli máseleler. G.Esemuratovanıń «Jiyren» atlı povesti ekinshi jer júzilik urıs temasına baǵıshlanǵan bolıp, tek ǵana jazıwshı

9

dóretiwshiliginde ǵana emes, qaraqalpaq prozasınıń jetiskenlikleriniń biri bolıp esaplanadı. Povestte urıs haqıyqatlıǵı sóz etiledi. Urıstıń adamzat tariyxında, adam júregine salǵan jarası, urısta qurban bolǵan el azamatların joǵaltıw qayǵısın, jazıwshı Jiyren attıń obrazı arqalı bergen. Povest waqıyaları jazıwshınıń jeke dóretiwshiligine kóbirek tán bolǵan eske túsiriw formasında, yaǵnıy qarındasınıń aǵası haqqında eske túsiriwleri túrinde súwretleniwin tabadı.

Jazıwshı óz shıǵarmalarında ádep-ikramlılıq, tálim-tárbiya, hadallıq máselelerine ayrıqsha dıqqat awdaradı, qaharmannıń oy-pikirlerin, ishki sezimlerin úlken sheberlik penen súwretleydi. Ózbekstan Qaharmanı, Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupov jazıwshınıń «Shıǵarmaları. I tom» (2013) kitabınıń kiris sózinde bılay jazadı: «Onıń hár bir shıǵarması turmıs shınlıǵınan alıp jazılıp, óziniń júrek sezimleri menen suwǵarılǵan. Bul shıǵarmalarda salmaqlı oy-pikirler hám psixologiyalıq súwretleme sheber beriledi».

Kórkemlik jaǵınan jazıwshınıń shıǵarmaları burınnan sheshen hám dilwar kempir apalarımızdıń sóylegeninde qollanǵan (házir umıtıla jazlaǵan) qaraqalpaq xalqınıń bay tilindegi sózlerden paydalanıwı menen ayırılıp turadı. Bul haqqında joqarıda atap ótken shayır atamız bılay deydi: «Onıń tili asıqpay-albıramay, naǵısın keltirip sóylep otırǵan «ana tiline» usaydı. Onıń sózi shireli, sezimleri tereń, ol erkin pikirlewge umtıladı».

Kórkem shıǵarmalar menen bir qatar jazıwshı bir neshe ocherklerdiń hám avtorı. Ózi oqıǵan ocherklerden (Sverdlovtıń ómiri haqkında, V.Mayakovskiydıń ocherkleri) qattı tásirlenip, ózi hám birqansha ocherkler jazdı. Túrli taraw aldınǵılarına baǵıshlanǵan ocherklerinen Ayımxan Shamuratova, Biybaysha Qazaqbaeva, Bazar Erejepova, Sapargúl Áwezova, Sapargúl Tudıqulova hám basqalar haqqındaǵı ocherklerin atap Ótsek boladı. Sońǵı jılları jazıwshınıń esse janrında jazǵan shıǵarmaları hám oqıwshılardıń dıqqatın ózine tartadı.

Kórkem sóz sheberi qaraqalpaq oqıwshıların rus ádebiyatınıń eń hasıl úlgileri menen tanıstırıw maqsetinde birqansha shıǵarmalardı qaraqalpaq tiline awdardı. Olardan rus jazıwshıları F.M.Dostoevskiy, B.Maylin, A.Chakovskiy,

O.Shestinskiylerdiń bir qatar shıǵarmaların, V.Mayakovskiydıń ocherklerin qaraqalpaq tiline awdarıp baspadan shıǵardı.

G.Esemuratova 1972-jıldan baslap Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası.

Qaraqalpaq ádebiyatın rawajlandırıwǵa qosqan miynetleri ushın jazıwshıǵa «Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri», «Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı» húrmetli ataqları, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar

10