Tilewbergen Jumamuratov Makarya-sulıw

Jaǵasın uslap, tańlandı hámme qarasıp, Tayǵaqlar qorqıp, ketip te qalǵan tarasıp, Ájdarha qulap, pállempik atıp ushqan soń, Jıynaldı xalıq, quwanısh penen jılasıp:

-Shıǵayıq tezden, jıqqınlar menen degishke, -Xalıqqa ǵamxor, batırlar jetti jeńiske!

-Birinshi jigit shıǵannan shıqqan er eken, -Ekinshi jigit - aspannan túsken perishte!-

Teń tappay xalıq, káramat kúshke usattı, Ashılıp quyas, dawıl da kúshin bosattı.

Qolların bılǵap, batırlar jurttı shaqırıp, Ekewi birden shoqqıǵa shıǵıp tas attı.

Tasların tawdıń unırattı, jerge qoparıp, Jabılıp hámme jıqqınǵa urdı, aparıp. Sol kúni keshte baylanıp suwdıń saǵası, Ǵalaba xalıqtıń basınan ketti qapalıq.

Pátiya berip, Ayazdı qartlar shaqırdı: -Kim edi mınaw - aybatı tawday aqıllı?- Dep sorap edi, jabılıp xalıq shuwlastı, Alǵısqa bólep belgisiz mınaw batırdı.

-Bilgińiz kelse, batırdıń atı - Qaraman. Házirshe mennen arjaǵın gáptiń soramań,-

Degen soń Ayaz, esinde qalıp xalıqtıń, Paromon atı, Qaraman bolıp taraǵan.

Awılǵa tegis, qalaǵa tegis taradı, Kókshege jetip, júregin qattı jaradı, Dáwqara bir kún shaqırtıp alıp Ayazdı:

- Sol batır qayda, ákel – dep, onnan soradı.

-Qáytesiz onı, zeynimdi meniń qaytarmań, Aldaǵı bir kún reti kelse aytarman,-

Degennen keyin, toqtadı wájge Dáwqara: -Aytpasań aytpa, aqırı ózim bayqarman.

Jaqında biraq, kóremiz úlken shayqastı, Qırǵın da bolar, topalań menen ayqaslı,

Eger de sonda, taysalıp sawash júrgizsek, Qırılar xalıq, ólikke tolar jay astı.

Kóremiz sonda quwanısh bolar, ya jılaw, Qorǵandı baqqan batırlar ushın zor sınaw,

Kelip te qaldı qıyamet kúni, jaqınlap, Dushpanǵa, shınnan kórsetpey qalsaq qarsı daw.

Heshkim de aldın boljamas istiń aqırın,

Jawlar da kúshli, ájdarha bolǵan aqırıp, Olardıń sustı hóktelew bolsa bizlerden, Tuwılǵan eldiń shıǵarmay qoymas taqırın.

Tayǵaqlıq etsek, keń dúnya bizge tar bolar,

Jeńilip qalsaq, ólim de bolar, ar bolar. Ózińdey erdiń, gúllerdey kórkem arıwdıń, Denesi sulap, kózlerin shuqır ǵarǵalar.

Qorǵanlı el kóp, dárwaza jabıq, ilik tur, Jaw shapsa birin, ekinshi oǵan kúlip tur.

Búginnen baslap, sárkarda boldıń nókerge, Qolıńnan kelse, qalanıń bárin biriktir!

Tayarlıq jetti, ayamań zalım Kóksheni, Qańǵırıp kelip, kórmedi bizdi shóp shenli,

Bassınǵan jawdıń basına jetsin qılıǵı, Bulaǵay salmay kótersin tezde óksheni!-

Dedi de Hákim, Ayazǵa berip buyrıqtı, Kózinshe xalıqtıń, sawǵalar tarttı sıylıqlı,

Wádesin berip, asınıp jaraq, kiyinip, Atlandı Ayaz, haǵlatıp jeldey júyrikti.

Jas miyman qayda, alayıq kóńlin shamalı, Talpınǵan júrek tawlarday qayǵı jamadı.

Quyastay kórkin qara bult etip túnertkenNayzaday shanshıp Makarya ólgen xabarı.

XVI

Túyinin gáptiń baslayın doslar basınan, Jarshılar kóp ǵoy, xabardı shóptey tasıǵan. Jas qonaq jalǵız gújimli hawız janında,

Bir topar adam gáplesip ótti qasınan.

Ayaz da ketip, úsh kúnnen beri kelmedi, Esitken shıǵar ǵalawıt gápti, eldegi,

Jel bolıp tarap, jayılıp ketti bir kúnde,

Xan Kókshe kelip, qızlardıń jawdan ólgeni.

Sorassa bayqap, hámmeniń gápi bir shıqtı, Jamanlıq sózge tawladı, bári, urshıqtı.

Diywana kelip, basınan ayaq bayanlap,

Quyqası juwlap, qıynalıp miyman túrshikti.

Gewdege sıymay ıshqındı erdiń jas janı, Kóńilli sapar, qayǵınıń sazın basladı,

Muxabbet, úmit órtenip kúlge aynalıp, Lars etip jerge túskendey boldı aspanı.

Quyastay kórki túnerdi birden qazanday, Turıppan ele súwretin tolıq jazalmay, Keshegi jánnet búlbili, gúlli áram baǵ, Kórindi búgin ólikke tolǵan mazarday.

Birewi ketse, birewi kelgen aǵınday, Tuwlaydı qıyal birine-biri baǵınbay:

«Ayralıq otı búlikti saldı basıma, Órtenip júrek lawlaǵan, qızıl jalınday.

Jazıqsız janǵa, jumsaydı qalay qarıwdı,

Maqtansa kúshke, haywanlar onnan qarıwlı. Aǵızıp qanın, kóz qıyıp qalay óltirgen,

Kepterdey juwas, gúllerdey kórkem arıwdı!

Siltengen qılısh, adamlıq eske alınbay, Bar edi kórki ǵıjlaǵan qızıl jalınday,

Turǵanda shıǵar, móp-móldir, kózi jawdırap, Ashıǵın oyılap, jawına hesh bir jalınbay…»-

Eleslep oyda gózzaldıń názik kelbeti,

Kózleri tınıp, gúp-gúńgirt tarttı jer beti,

Ayawlı janıń kelmeske keti degendey,

Daraqlar turdı basların shayqap, terbetip.

Dirildep dene oq tiygen qustay es ketti,

Qayǵınıń bultı turǵanday qaplap jer-kókti, Anası ólip, dalada qalǵan jetimdey, Japadan jalǵız, kózlerden burshaq jas tókti.

Gúrsinip, geyde sam-sazı shıǵıp turadı, Tútinli órttiń tabılmay, basqa quralı,

Sup-sulıw tulǵa, ayanısh gúyge aynalıp, Serppekte suwın, janardan aqqan bulaǵı.

Bolsa da erdiń aybatı biyik asqarday,

Ashındı júrek, qızdırıp temir basqanday. Muxabbet otı – kúshlirek eken qılıshtan,

Delbesi shıqtı jaralı bolǵan arıslanday.

Huwshınan tanıp, tikledi qayta sanasın, Esine tústi el-xalqı menen anası.

Lyudmila janı «Qayt elge aǵa», - degendey, Oylardan tuwǵan pikirler ketti talasıp.

Qıshqırıp qattı «Sonshama qayǵı jeyseń»,- dep, Qırǵawıllar júr, jońıshqa shópshep, gúyseńlep, Oylandı jigit «Sáwginiń tawıp denesin, Dushpanǵa barıp, búrkittey bolıp, tiysem» - dep.

Kóterdi boyın, óksigi kem-kem basılıp, -Untarman jawdı, bolmasın biraq hásilik!-

Jayına barıp, asınıp qarıw-jaraǵın, Adımlap ketti atına qaray asıǵıp.

-Qádirli miyman, kózińnen jasıń aǵıldı, Elińdi oyla, biyshara ana saǵındı.

Aldıńda qáter alartıp kózin tutıp tur, Kerekseń elge, ózińniń oyla janıńdı!

XVII

«Ashıqlar aǵlayur láyliw-náhári,

Qara kózli, qáddi daldın ayrılsa».

Hajıniyaz

Aytılǵan aqıl qonbaydı deydi, ashıqqa, Ilajı neshik, bolmasa eger jol qutlı. Adamǵa kelse, músiybet-qayǵı qashıq pa,

Ah urǵan zarı kóńilimdi meniń tolqıttı.

Sáwgisi ushın shegedi hásiret hár ashıq, Kóz jasın tókpek-júrekte ottıń belgisi. Jaslıqta súymek-báhárgi gúldey jarasıq,

Soqsa da sáwir, taysalmay órlew - er isi.

Nákusta janlar kórmeydi bunday sawdanı, Aqıldıń qabın aqtarsa puldan mısı joq. Qay waqta kórsem, erlerdiń bası ǵawǵalı,

Bos qalta menen kisepurdıń da isi joq.

Sandalıp qorqaq, izlemes baxıt, azaptan,

Qursaǵı toysa, satıp ta keter namıstı. Qıranday sarqıp kelse de miyman uzaqtan, Bir adam ushın, mıń adam menen tanıstı.

Júrsede, awlaq kelgennen beri jurtınan, Juldızday geyde jarqıldap shıǵar hárdayım, Qarasıp janlar, gáp etip tursa sırtınan, Kórkine qızıp, sulıwlar, qaǵar tańlayın.

Saz etip sherter, ájdarha menen ayqasıp, Tawlardıń tasın qoparıp atqan jaysańdı.

Ótedi geyde jayawlap, adım jay basıp, Bolsa da ıntıq, sustınan qızlar taysaldı.

Táǵdir biraq, ayanısh bolıp aqırı, Ishine túsip ordalı, uwlı jılannıń,

Kóp jawlar qorshap aldıma jaysań batırdı, Ne boldı halı orıstan kelgen qırannıń?

Qarastı qırdan bir topar adam jıynalıp, Erleri awǵan, jaydaq at shawıp júripti.

Kórgenler turdı jaǵasın uslap, qıynalıp,

Ketken be taslap, ústine mingen jigitti?!

Jalında attıń shashılǵan qannıń izi bar, -Teginbe onıń iyesiz shawıp keliwi?

-Saqlaygór quday,- kórgenniń kóńli buzılar, Shorshıttı jurttı batırdıń jawdan óliwi.

-Jaqsılıq istiń nıshanı emes, bul biraq!- Jorıdı hár kim bilgenin aytıp, shuwlasıp.

Ílaǵıp shawıp, aytóbel qasqa quldırap, Juwıtpay jandı, oynaqlap ketti qır asıp.

Ayaz da keldi, tulparı kókke atılǵan, (Tanıp ta qaldı kórgenler onı hárdayım).

-Ózim ǵoy jawdı sarı jay menen jatırǵan…- Dep, jurtqa tolıq ayttı ol barlıq jaǵdayın.

Tuwılǵan eken ılayıq bolıp erine, Haywan da bolsa, aytóbel qasqa aqıllı. Oqıranıp kirip kúndegi turǵan jerine,

Ketpedi taslap, jemine tolı, aqırdı.

Erleri awıp, iyesiz kelgen, sol attı, Qayǵırıp tursa, kózleri shalǵan, xalayıq. Elden de erek jańbırday jasıl borattı, Buralǵan sulıw kim eken, názer salayıq?

Ómirdiń jibi-birine-biri jalǵasıq,

Adamǵa sherik: quwanbaq, kúlmek, tarıqpaq. Óltirgen jawlar, basqa bir qızdı, aljasıp,

Makarya tiri, kórińler doslar, anıqlap!

Jetisken munda, aqquwday ushıp jurtınan,

Kelgennen beri dabılı shıqqan arıslandı.

Bildirmey jurtqa, sezip te júrip sırtınan, Kórsem dep búgin, payıtın tawıp atlandı.

Ayazdan tolıq, anıǵın keshe esitken,

«Ashıqtıń kóńli - ǵıjlaǵan qızıl shoq» deydi. Gúl menen tiken - quwanısh-qayǵı ósip teń, Tulparın kórip, júrekke qayta oq tiydi.

Sáwkele kiyip, gáwhardan shıtaq taǵınıp, Qálempir, átir juparın shashıp, ańqıǵan.

Bas shayı turıp, pás shayı jawlıq jamılıp, Sır ashpas ushın, diydarın burdı xalqınan.

Gewdesin japqan qap-qara bulttay burımı,

Jelpinip jelge oynaydı shapshıp, tolqınlap. Kiyingen jasıl, hinjige tolı tulımı, Aynaday kózden atıldı jası solqıldap.

«Jetipti ushıp, intizar bolǵan jel qusım»,- Dep, kelip edi kókirek tasıp aspanday.

Kórgende attan shashılǵan qannıń belgisin, Kúndizdey kórki qubardı gewgim basqanday.

-Qaysı jaw aldı súyikli erdiń jas janın?

Izleyik birge, qaldırǵan jerdi tapsashı! Janıwar sóyle, denesin qayda tasladıń, Qaldı ma jayrap, baǵınǵan júrek patshası?!

Muhabbat onda, girbeńsiz hadal jan edi. Sol ushın keldi, elinde mendey qız joq pa?!

Íqbalım ushın aǵarǵan jaqtı tań edi,

Kim ushın túsken gúbelek bolıp bul shoqqa!

Niyetlep edim kórsem dep ıqbal-baxtımnan, Qanatım meniń sındı ma múdiy qayrılıp? Mártebem artıq Sulayman mingen taxtınan,- Dep júrgen basım, qaldım ba kúnnen ayrılıp.

Bermesten pursat, saǵınıp júrek kúsedi, Bar bolsa janı, ómirlik súygen yarıman.

Uzaqtan kelip, basıma qonǵan qus edi, Zım-zıya ketse, kesheyin men de janımnan!-

Dedi de, aldı kiseden appaq qaǵazdı,

Qashsa da túri, almaday beti jaltıldap, Qıyalǵa shúmip, ataǵa arnap xat jazdı,

Kózlerin súzip, mańlayı ayday jarqıldap.

«Janım ata, ájel keldi qozıńa, Razı bol tárbiyalaǵan duzıńa!

Birewlerdi jalǵızınan ayırıp, Tiri júriw - ómir bolmas qızıńa.

Sózim emes aytıp turǵan tabalap, Qayǵı otı tunshıqtırdı, qamalap.

Bir men emes - ata-baba dástúri,

Nashar basım bolmas úyge shańaraq.

Dáwletińde shad ótkerdim bes kúndi, Sońǵı ómirim boldı biraq keskinli,

Óziń ediń súygenime qospaǵan, Ózim óldim, ayıplama hesh kimdi!»-

Dedi de gózzal, táriyplep sózdiń jalǵasın, Qaǵazǵa tamdı, quralay kózdiń jasları.

Qay jaqta Ayaz, esimnen shıǵıp qalmasın, Sheshilmek sonnan bir talay gáptiń astarı.

***

Basqa túsip awır istiń salmaǵı,

Ketip dostan úsh kún xabar almadı. Qorǵanlardan, qorǵanlarǵa at shaptı, Láshkerlerdiń sárkardası bolǵalı.

Doslar jámlep, talay isti pitkerdi,

Jeńilletip moyındaǵı júklerdi. Qırıq qız, Duman, Jambas qala jerinen,

Aradaǵı hámirelikti tikledi.

Buldır-buldır uzaq qaldı qorǵanı,

Baratırǵan at, eshekli, arbalı,

Jolawshılar ıntıq penen qaraydı,

Ayaz batır aǵıtqanda jorǵanı.

Arǵımaǵı talpınbaqta kepterdey,

Basın shulǵıp aldına jan ótkermey.

Qamshı basa, ketetuǵın túri bar,

Qatarlasıp, ushqan qusqa, jetkermey.

Qızǵan sayın jeldey uytqıp baradı, Jalt-jult etip boyındaǵı jaraǵı,

Bir nárseni márttiń kózi shaldı ma, Qápelimde sam-saz bolıp qaradı.

Maǵlum boldı anıq dushpan ekeni, Qaptalında kórinbeydi nókeri. Kózin qadap jalǵız atlı kisige, Júreginen kekli jalın tógedi.

Ne bolsada kókirekte jara tur, Astankesten shań kóterip ala qır,

Ne sebepli Paromonnıń tulparı, Jaw astında sekeleklep baratır?!

Ashıw qısıp, kókirekke sıymadı, Dos táǵdiri shiyrin janın qıynadı.

Ózliginen at bereme dushpanǵa, Qáwip astında elesledi diydarı.

Jaw seskenip jolbarıstı kórgendey, Sır bermesten júre berdi eglenbey.

Dushpan birden gezegende sadaǵın, Qáhárlenip, kózi ketti jer kórmey.

Jawdıń oǵı - qańǵıp ketti darımay, Turdı áwel kim ekenin tanımay, Oq atqanda názer salıp qarasa, Kókshe xannıń jalpıldaǵı - Sarıbay.

Óz elinde aytısadı hár adam: «Qandar bolıp qashıp shıǵıp sharwadan,

Qara bastıń ǵamı ushın el shawıp, «Qum qapqır» dep, eli-jurtı, qarǵaǵan».

-Qalayınsha tap boldı bul haramı!- Dep qolına sarı sadaq aladı.

Úzeńgige shirenip bir tartqanda, Oq gúrildep, jaw júregin jaladı.

Taǵı attı, joǵalttı ol erikti, Qulaǵanda at janıwar jelikti, Úzeńgiden ayaq shıqpay salaqlap, Sádde menen ılaqtırdı ólikti.

Tulpar ketti keyin shawıp asıǵa,

Jigit keldi ólgen jawdıń qasına, Kókshe xanǵa tutqın bolıp júrgende,

Talay qamshı urǵan edi basına.

«Neshe jandı shırqıratqan sum bolıp, Mine mınaw jatırǵanı gúm bolıp,

Dúnya ushın qan aǵızǵan gázzaptıń, Qaldı búgin kózlerine qum tolıp.

Haramınıń qalayınsha kelgeni? Dostım meniń jaw jaqınlar ermedi!»-

Dep oylanıp, jumbaq boldı Ayazǵa,

Dos miymannıń attı qoldan bergeni.

Tuw sırtınan jurttıń bári maqtaǵanQaramandı izlep dushpan tappaǵan. Kókshe bunı jansız etip jiberip, Kóshelerde derwish bolıp haqlaǵan.

Qápelimde kórip qalıp kóz benen, Atın alıp, qashpaqtı bul gózlegen, Makaryanıń qayǵısında júrgen er, Jaw mıshıqtay ańlıǵanın sezbegen.

Qayǵı shegip, zorǵa kelse pesinde, Bunday isler bolmaǵan hesh esinde:

Eri awıp, qızıl qanǵa boyalǵan, Tulparı tur qorasınıń ishinde.

«Ne sebepten bunda adam qanı bar, Ne bálege shataldıń sen janıwar?!-

Dep turǵanda Ayaz keldi at shawıp, Bir qarasa, Makaryası taǵı bar!

Til qatpastan, ań-tań bolıp irkildi,

Báriniń de júrekleri dúrsildi.

Eki ashıq bir-birine tigilip, Jas aralas mıyıq tartıp bir kúldi.

Tamam boldı áńgimeniń tarmaǵı,

Aytpasam da, ayan shıǵar arjaǵı Gáp aqırı, bunıń menen pitpeydi, Sharshamaǵay, shayırlıqtıń árwaǵı.

XVIII

Qır hawası úsh kún burın buzılǵan, Shıǵıs jaqta boyaǵanday, qızıl qan, Túni menen átirapqa jayılǵan,

Bulttıń tósin dawıl súzip ayırǵan.

Demin tartıp, jım-jırt bolıp samalı, Kúlimledi juldızlardıń jamalı. Álem nurı jayıp kem-kem qanattı,

Sholpan juldız jımıń qaǵıp, tań attı.

Jerdiń shańın ál-hawaǵa suwırıp, Innen shıqqan qumırsqaday shubırıp, Kiyatırǵan kimler eken, qarayıq, Bilmek ushın jaqınıraq barayıq.

Topıraqt sabalasıp eskektey,

Atlar shawıp sekirisken shekshektey,

Baslarına orap qızıl shalmanı, Alda keler sap tartısqan palwanı.

Bası tasqa tiymegen hesh láshkeri, Esitiler lalawlasqan sesleri,

Jawdıń oyı - taǵı adam bawızlap, Kóshelerden qan dáryasın aǵızbaq.

«Hesh gáp emes - adam qıyrap qulasa, Qart, kempir hám jananları jılasa,

Batırlarım qız burımın tawlasa, Jetim qalǵan náresteler shuwlasa.

Hár qalanıń alsam sóytip zárresin, Baǵınadı maǵan barlıq Xorezm, Iye bolsam ǵáziynege, hasılǵa…»-

Degen, oy tur Kókshe xannıń basında.

«Ǵápilette untaymız» - dep Baǵdattı, Qurıjına mindi búgin jaw qattı, Erterekte kúsh sınasıp tanıspay, Barasala japırmaqshı qamıstay.

Biraq, birden toqtap qaldı júristen, Hesh xabarsız, kelgen eken bul isten:

Kórip qalıp, antalasqan láshkerdi,

Tula boyı shimirkendi, seskendi.

Kópten maǵlum Kókshe xannıń kelmegi, Kúsh tolqınlı jámlenisken eldegi,

Hesh birewde otırmastan súzilip, Iskenderdiń láshkerindey dizilip.

Namıs qozǵap awıl menen sháhárdi, El erleri atlanısqan qáhárli,

Jawdı kútip, jar qasında toqtalıp, Ańlıp turǵan taw bultınday shoqlanıp.

Áwelinde kórsetpesten kelbetin, Zamatında qaplap ketti jer betin, Shıń astında dárya bolıp, aǵıldı, Endi Kókshe esabınan jańıldı.

Huwshı ketip sóyler tili baylandı, Dáwqaranıń jigitleri - saylandı. Tayın turǵan qırqıssa da jekeshe,

Kiyatırǵan dushpanlardan eki ese.

Al-sal bolıp, batırlıǵı oyanbay, Keyinushtı búrkit kórgen qoyanday,

Ómir boyı urıs penen oynaǵan, «Hesh kim qarsı turmaydı», - dep oylaǵan.

Mensinbesten júrgen bolsa hesh jandı, Qorqınıshtıń birinshisi baslandı, Áskerlerin «qaytpaytuǵın er» degen, Túsinde de, bir jeńilip, kórmegen.

Qan aǵızıp, mudam alas-qapasta, Marapatqa tutqın bolǵan bul qasqa,

Zordı berip nayza menen qılıshqa, Házir júrek dawamay tur urısqa.

Bos qaldırıp dárya menen taw jaǵın, Úlken láshker qorshap aldı jaw jaǵın, Tolqıy berdi kúsh artınan kúsh tolıp, Kókshe xannıń batırları push bolıp.

- Bul bálege shatıldıq, biz qay jaqtan?!- Dep, úrkip tur jer jańǵırtqan aybattan.

At oynatıp, qır jaǵınan jaǵalap,

Taqay berdi taw, dáryaǵa, qamalap.

Bilgenlikten mingenligin ashıwǵa, Dushpan jaǵı beyimlesti qashıwǵa, Mágar bolsa hesh bir, iláj tappadı, Art jaǵın da qalıń láshker qapladı.

Dushpan sastı, óz peylinen tapqanday,

Turǵan sayın, qısa berdi, qaqpanday, Alǵı saptan jaqınlasıp, ókshelep,

-Batır bolsań, shıq maydanǵa Kókshe!-dep.

Ayaz sesti esitildi jańǵırıp, Qosılıstı nuǵıra menen jańǵırıq.

Dushpan birden mingendey-aq qarıwǵa, Qolaylastı toptıń mushın jarıwǵa.

Hújim etti, qırıp-joyıp shıǵajaq, Úmbe-dúmbe, bıǵan-jıǵan, shaqa-shaq.

Jawıp ketti sadaq oǵı jarqıldap, Aq nayzalar soqlıǵıstı, sartıldap.

At ústinde hál salısıp turıstı,

Qorazlarday julqılasıp julıstı,

Jalınlattı ullı qırǵın shayqastı,

Ne batırlar arıslanday ayqastı.

Jawlar sirá qoyar emes qanatpay, Mıń-san bilek sermelisti qanattay,

Tolqınlarday soqlıǵıstı, tıyılmay, Uyqı-tuyqı órship ketti quyınday.

Úlken sawash qızǵanlıqtan qorǵansız, Málim boldı pitpesligi qurbansız.

Uw-shuw sesler esitildi qulaqqa, Dushpan, birden moy bermedi, biraqta.