Tilewbergen Jumamuratov Makarya-sulıw

Ájdarhaday, awzın ashqan ájeldi Jeńip shıǵıp, Ayaz qaldı osannan. Qapalıqtıń qara bultı serpildi,

Bir ullı kúsh jetiskendey aspannan.

Dostı ushın janın qıyǵan janlardı

Esitkenbiz talay miyras dástannan. Ayaz endi ómirine minnetdar,

Ne ayaydı bunday batır dos jannan.

Jazdırılıp jawızlıqtıń qarmaǵı, Bıj-tıj boldı qapalıqtıń salmaǵı, Sátli bolsın sapar shekken jigittiń

Niyetlengen sháhárine barmaǵı. Eki suńqar emirenip tabıstı,

Orınlansın júreklerdiń ármanı! Sharshamastan sharıqlasın biyikke, Qıyalımnıń, ayǵa shapqan tarlanı.

Táriplerin taǵı dawam áyleyin, Qollay ǵoysa shayırshılıq árwaǵı.

XIII

«Tórt ayaqlı haywannan góre, eki ayaqlı haywannan quday saqlasın»

Xalıq maqalı

Túlkiniń isi túlkidey, Qasqırdıń isi qasqırday.

Basqalarǵa kúlkidey, Ózlerine jaqsıday.

Adamnıń isi adamday,

Bir-birinen jaqsıraq,

Qanxorlar júrer haramday,

Wádesin buzar qansırap.

Kókshe keldi keshqurın,

Qırıq jigit bar qasında,

Kórmegen jer hesh burın,

Tóbeshiktiń basında.

Selkildesken, jaw-jaraq,

Neshshe túrin asınǵan

Múdire menen shınıqap,

Qaldırmaǵan qasınan.

Adamlıqtan jat bári,

Qılwaları sapırıq.

Kisende júr atları,

Eginlerdi japırıp.

Soyıp, soyıp taslatqan,

Diyxanlardıń malların,

Birazlardı qaqsatqan, Qırıp-joyıp janların.

Quwırdaqlar tasılǵan,

Gires-gires tabaqlar. On bes qazan asılǵan, Aǵıl-tegil tamaq bar.

Jıynap jap-jas arıwdı, Qıynap sharap quyǵızǵan,

Bolǵanlıqtan qarıwlı, Namısına sıyǵızǵan.

Adam qarar túri joq, Sekeklegen eserler.

Qan tókpegen kúni joq,

Ílǵıy gelle keserler.

Birewler bar ishinde, Beti tilkim, boy arıq, Bala kórse túsinde,

Shoshıǵanday oyanıp.

Aytar sherin tarqatıp, Salǵan talay oyqanın. Balalardı zarlatıp, Anaların soyǵanın.

-Nege kerek jan ashıw, Tilkim-tilkim keskenmen.

Bizler ushın qan shashıw, Ańsat sharap ishkennen,-

Dep aytısar qırsıqtı, Kúlkileri ızǵar dım.

Tulaboyı túrshikti, Sharap quyǵan qızlardıń.

Bular otır ne kútip, Tawıp taǵı báleni?

Buyrıq bergen bekitip,

Shárrik batır keledi.

- «Jansız ayttı jaqında, Qorǵanınan tısqarı,

Sayran etip baǵında,

Qonar sháhár qızları.

Mensinbestey is qıldı,

On jigit ert qasıńa, Salıp qaytıń múshkildi, Makaryanıń basına!

Dáwqaranıń sol qızın, Ertip ákel kóndirip.

Asawlansa juldızın,

Qayta beriń sóndirip!

Túnde barıw qolay dım,

On jigitke bas bolıp»,- Degen buyrıq qudaydıń, Pármanınday tas bolıp.

Ketken Shárrik palwanı, Bolıp ózi qumarlı. Kóp keshigip qalǵanı, Asıqtırdı bulardı.

Sharap iship, lap urıp, Qurıp atır keńesti,

Jolbarıslar aqırıp, Ízıńlaǵan jel esti.

Birden tanıp kóripti, Saqshılar da saq biraq: Keldi jalǵız kólikli,

Alaquyın shapqılap.

Hámme kórdi qorshaǵan, Shárrik palwan ashıwlı. Kóp qısınıp sharshaǵan, Ayttı birden qashıwdı:

-Qaldı búgin qapılıp,

Irkilmeyik ketemiz,

Ásker kelse aǵılıp,

Bizler azlıq etemiz!...

- Qız qayda, ayt gápińdi, Qashtıń ba sen qaramay?- Dep, Kókshe xan dápindi,

Jigitlerin soramay.

- Biraz waqıt adasıp, Zorǵa taptıq keshigip, Bir bálege shatasıp,

Keldim jaman óshigip.

Onbes jigit, onbes qız, Otırıspa qurıptı, Barlıǵı da jaraqsız, Bara saldıq qurıqtı.

Bizler biraq más edik,

Bola qaldı bulaǵay.

Eregistim bás etip, Erlik ettim qulamay.

Dushpanlarǵa qarasam,

Balta, ketpen-jaraǵı,

Batırlıǵı orasan,

Qırǵın salıp baradı.

Joldaslarım tutılıp, Nabıt boldı tabanda.

Qashpaq boldım qutılıp, Qáwip tuwdı, maǵan da.

Arqasında quwattıń, Jazdırmadım jıyrıǵın,

Bir neshshesin qulattım, Orınlandı buyrıǵıń!

Tanıp aldım túsinen, Qızlarınıń xanı bar. Mınalardıń ishinen Makaryańdı tanıp al!-

Dedi, Shárrik kúlimlep,

Attan tiklep gewdesin,

Ílaqtırdı birimlep, Úsh-tórt qızdıń gellesin.

-Azamatım jaraysań,- Láshkerimniń batırı! Salıp keldiń ılaysań,

Jaqsı bolǵan aqırı.

Ashıy bersin júregi, Jalǵız qızdan ayrılıp,

Pisent etpey júr edi,

Qaldı hákim mayırılıp.

Minip bedew atlarǵa, Tepkiletiw-qumarım, Jalatarman otlarǵa, Sháhár menen munarın!-

Dedi Kókshe ǵarqıldap, Óz isine maqtanıp.

Jaraqları jarqıldap, Júrip ketti atlanıp.

Ketken toǵız batırı, Sadaqanıń malınday, Sulap qaldı, aqırı,

Tiline de alınbay.

Muhabbatı ánekey, Qız ayttırǵan batırdıń.

Jaynap ótip, jónekey, El qorlawǵa batıl dım.

Qara kózler súzilgen, Íntıq bolıp hár ashıq,

Qızıl gúller úzilgen, Qasqır qollar jarmasıp,-

Sulıwlardıń gellesin,

Taslap ketti dalaǵa. Qarǵa-quzǵın kórmesin, Men tapsırdım allaǵa.

Burımlar tur shubalıp, Qorqınıshlı jılanday,

Gózzal túsler quwarıp, Árman ushtı dumanday.

Qız sultanı óldi me,

Sebeplerin qarayıq.

Ashıq yarı keldi me,

Kóńil aytıp barayıq!

Aqırzaman biraq dım, Kórse yardıń quw basın. Elge kelgen qonaqtıń, Janına qáter tuwmasın!

XIV

«Orıs knyazları qıpshaq qızlarına úylenetuǵın edi»

Tariyx betlerinen

Ana otır qabarıp,

Túsi solǵan ap-arıq,

Qorqınıshtıń oqları,

Bawırına qadalıp.

«Ananıń kóńli balada, Balanıń kóńli dalada»

Perzenti ketse belgisiz, Jılamay ana qalama.

Jıraq joldan sır kútpey, Ǵalma-ǵal aytıp úrkitpey,

Ǵayıp boldı juldızı, Bultqa sińgen búrkittey.

«Keler waqıt uzadı»- Dep ana bárha ızalı.

Álbette buǵan ne ǵaybıl, Jolınıń sonday uzaǵı.

Saǵınısh órti tasadı, Júrekten jalın shashadı, Laplaǵan qayǵı debdiwin, Kóz jańbır menen basadı.

Jolına kúnde qaraydı, Jolawshı ótse soraydı. Uwayım menen ótkerdi Hár-bir kúndi, hár aydı.

Saqlaydı mudam esinde, Uyqıǵa jatsa, túsinde,

Kirpik qaqpay shıǵadı, Gey bir túnniń ishinde.

-Ay ońınan tuwıppa? Keler me bawırım juwıqta?!

Qalay janı shıdaydı, Íssı menen suwıqqa»…

- Ilaj joq. Quday qorǵasa, Kúsh-quwatı talmasa,

Kelip qalar bawırım,

Jaw qolında qalmasa…

Aytarınıń biri - sol, Sózleriniń túri sol.

Lyudmila menen ananıń Jırlaytuǵın jırı sol.

Ótkerip solay waqıttı, Ayralıq dárti ah urttı.

Degbirden sasıp júrgende, Bir kúni knyaz shaqırttı:

-At sebiltip kólikli, Uzaqtan elshi kelipti,

Oylanıp chernıy klobuk, Qudalıqqa kónipti.

Qayda Siziń balańız? Araǵa elshi salamız.

Jurt jańartıp, qatnasıp, Jaqın bolar aramız,-

Dedi knyaz ashılıp, Juwabın kútti asıǵıp,

Til qattı ana biyshara

Óksigi zorǵa basılıp.

Aytıp berdi ketkenin, Bir neshe ay ótkenin. Táriypledi taǵı da, Pikiriniń jetkenin:

-Uzap ketti arası, Jazılmay júrek jarası,

Ele oǵan barmasa,

Qurıdım deymen shaması!

Jiberdim nege sorıma, Túsken ǵoy jawdıń torına… Degende bólip sózlerin,

- Jamanlıqqa jorıma!

Dálil joq janıp kúymege, Qayǵırıp qabaq úymege,

Ájelli bende óledi, Shıqpastan jatıp úyde de.

Hawlıqpa ana, hawlıqpa, Óspesin jaslar qamlıqta.

Perzentin hesh kim saqlamas

Salıp qoyıp sandıqqa.

Jigitlik otı jel berip, Sayran etsin, el kórip, Júrgenlikke ne jeter,

Jaslıǵında úlgerip.

Ketken shıǵar jol asıp, Bolǵan shıǵar aljasıq. Qosılar múmkin balańa Íntıq bolǵan sol ashıq.-

Dep táselle beripti, Adam edi kórikli,-

Knyazdıń aytqan sózleri, Ananıń bawırın eritti.

Kátquda edi ozaldan,

Qıpshaqtan saylap qız alǵan. Jámiyla sózin jónlep tur,

Qaptalında buralǵan.

Taǵı da knyaz oylanıp: - Qapalanbań qıynalıp,

Jibereyin on batır, Tawıp qaytsın aynalıp,-

Dedi júzi kúlimlep, Qorıqsa da áwel dirildep, Ananıń kóńli jay boldı:

- Danalıq aqıl bunıń!,-dep.

Tolıqtırdı kemisti,

Aqırı-arqaw, erisli. El aǵası aytqan soń,

Quwanıp hámme kúlisti.

Elshiden arnap xat berdi, Qosaqqa baylap, at berdi,

Hasıldan-tartıw-sıylıǵın, At beline bókterdi.

bolıptı. Bul tegin gúwildi emes dep, xalıqtıń zárresi ushıp qorqıptı».

Seyfulǵabit Majitovtıń kitabınan.

Zamanlas doslar, eske bir alıp qarańlar, Tıńlansa sózim, jırlawǵa, meniń shamam bar.

Tolqıǵan teńiz, ısırapıl dawıl esirip, «Qaraǵay basın shortanlar shalǵan zamanlar».

Tutasıp jerler sháhárler menen munardan, «Toqpaqtan mingen mıshıqlar shıǵıp Buxardan,

Tolısqan shaqta ájdarha jutıp, aqırıp, Talay bir sapar wayranın xalıqtıń shıǵarǵan».

Degen de sóz bar, aytılıp kelgen burınnan, Aqshıytıp tisin, haywanlar kelip urınǵan, Jamılǵan qumdı qalalar jatır gúwası,

Ájdarha túsli, jawlardan eller qırılǵan.

Jaǵasın uslap, tásiyin qalar barǵanlar: Buxarǵa shelli, otız mıń jerde qorǵan bar. Diywalın túrtseń, saǵısqan insan súyegiÁjdarha jalmap, qaqsatıp qanın sorǵanlar.

Tuyaǵı attıń untaptı ashtı-arıqtı, Urıs hám ashlıq qamalap, beller talıqtı. Orıslar kelip, aǵalıq biylik etkenshe, Dáryası qannıń shaypalttı bárshe xalıqtı.

Ádira qalıp, Qaran da qalıp Qırımda, Turaqsız táǵdir qańbaqtay quwǵan shınında,

Erannan baslap, Qıtayǵa shenli jaylaǵanQarakalpaq degen, ullı el eken burında.

Batır da bolǵan, batıl da bolǵan, kóp bolıp. Jılǵaday tarap, bultlarday kóshken top bolıp, «Ishinde ottıń tutanbay qalǵan paxtaday»

Qalıptı urpaq, ketipti kóbi joq bolıp.

Xalqımnıń sózi: «Ájdarha jutqan azayıp»- Bir jaǵı, shınlıq, ertek te bolsa, jazayıq.

Óz kózi menen kóripti meniń batırım Toqtayın soǵan ketpesin sózim uzayıp.

Jas miyman bir kún sháhárge jetip baradı, Kórkine onıń tańlanıp jurtlar qaradı. Gezlesken jannıń kóziniń otın almaqta, Astında tulpar, jaltıldap qarıw-jaraǵı.

Jarasıp júzge qaraltım murtı táp bergen, Shashları buyra, betleri appaq dápterden, Dóńgelek kózi almastay ótkir, arıslan, Sımbatı bólek - ekeni málim jat elden.

Qadaǵan qorǵan, kiriwge erkti bermedi, «Keldiń dep, qaydan», - dárwazabanlar tergedi,

Uzaqtan sharshap, segbirler tartıp jetkende,

Ármanda bolǵan ashıqtıń júzin kórmedi.

Sháhárden tısta, miywalı baǵqa baradı, Seyislep atın, Ayazdıń ózi qaradı.

Pinhanı baǵda sayranlap miyman jatsa da, Paromon atı - Qaraman bolıp taradı.

Jasınan adam, sonıńday dańqqa erisse, Sırttaǵı janlar baxıt dep oylar kórisse.

Kelgennen beri, kórgeni onıń bulaǵay: Atandı talay «aspannan túsken perishte».

Tusında tawdıń, shúńgilli, saylı jıradan, Tolıqsıp Jáyhun, biyikten suwlar qulaǵan.

Qaldırmay jaylap «Montıqlı» degen awıldı, Besikler ıǵıp, adamlar shuwlap jılaǵan.

Shabısıp atlar, hár jaqtan keldi alaman,-

Jıynaldı xalıq, awıllar menen qaladan. Jıǵılǵan suwdı baylawǵa mursa bermesten,

Ájdarha turdı ısqırıp, kópke qaraǵan.

Gúwildep dawıl, aǵıldı jańbır, bult qaplap, Taw menen jerdi qarańǵı bastı qundaqlap.

Jantasqan jandı dem menen tartıp jutpaqta,

Ápsheri jaman, shanshılǵan kókke bultaqlap.

Atıldı suw da, tawlanıp tartıp jılanday,

Serpildi jurtlar, hesh kim de qarsı turalmay,

Shuwlasıp hámme degbirden sasıp júrgende, Qos atlı shıqtı, aspannan túsken qıranday.

Oynatıp atın, qadadı Ayaz nayzanı, Bálemát jaysań, polattı ǵırsh-ǵırsh shaynadı,

Shıńǵırıp qattı, jutıwǵa meyil bergende, Ekinshi erdiń tulparı kókte oynadı.

Ústinde polat, altınlı sawıt jaltıldap, Qolında nayza, jáwharlı qılısh jarqıldap, Quyınday uyıtqıp, aqırıp aybat shekkende,

Zárresi ushıp, ájdarha turdı qaltıldap.

-Neshshe mıń jıllar qastıńdı tiktiń adamǵa. Úńgirde tınısh jatpadıń nege onnan da?! Insandı qorlap, dáwranıń ótti basıńnan,

Adamlar teńlik bermeydi endi haramǵa!-

Dedi de bastan sekirtti atın, aǵıla, Ájdarha tuwlap, kúshlerin jıynap taǵı da, Ekewin birden jutpaqshı bolıp turǵanda

Orıstıń keskir, jáwharı soqtı jaǵına.