Tilewbergen Jumamuratov Makarya-sulıw

Miyirmanlı túr menen qızǵa qarap: -Ne awhal, qarındasım? - dedi sorap. Paromon bulǵar tilde sóylese de,

Bir-birine túsindi olar biraq.

- Ákem meniń Álimbay, emes jarlı, «Sawma» - dedi jan anam asaw nardı.

-Ol meni teppeydi,- dep sawıp edim, Sezbedim odan sońǵı xabarlardı.

Tur edi, erteń awıl kósheyin dep, Oylap em shubat islep isheyin dep. Ana tilin almaǵan sorlı basım,

Tur ekenmen, tar górge túseyin dep.

Qara nar mańlayımnan tepken shıǵar, Tapjıltpay, birden biyhush etken shıǵar, Óldi-dep ata-anam zar-zar jılap, Ulamalar kómdirip ketken shıǵar!-

Dep, kózinen aǵızdı monshaq jasın,

-Jılama, aman qaldıń qarındasım!- Dep, jigit ayanıshlı júrek penen,

Sıypadı jelbiregen jipek shashın.

Ájel menen ayqasta kórgen qısqı, Topıraqqa bılǵanǵan qızdıń ústi. Mańlayınan sıypalap, erkeletken,- Óziniń Lyudmilası eske tústi.

***

Jolawshı sapar shekken dım alısqa,

Islesin azlap endi demalıspa, Álimbaydıń awılı aza tutıp,

Qayǵınıń izi dóndi quwanıshqa.

Terektey japırılıp awıl-aymaq,

Qız atası, anası alaqaylap, Jas qonaqtıń aldına qoya berdi,

Et, qımız, qazı-qartań, ıssı qaymaq.

-Táńiri qaytarmaǵan dáwlet-baǵın, Alsa da Álimbaydıń bir tırnaǵın, Áwliye jer astınan tartıp shıǵıp,

Jan bergen, soldırmastan japıraǵın.

-Qudayǵa qátereli Álimbay da…,

-Táńiri menen sóylesiw oǵan qayda?!

Menińshe, haq bezergen qonaq jigit,

Táńirim súyiklisin sıylamay ma!

-Dúldúlin kisenlep, ya tusamaydı,

Jeter edi janıwar quwsa aydı.

Ózi de házireti Qıdır shıǵar, Qarapayım adamǵa usamaydı.

-Sonlıqtan, jan beriwdiń jolın tapqan,

-Ol ózi keldim, depti, Máskew jaqtan.

-Áwliye elge sırın pash etpeydi, Xabar alıp tursa da táńir-haqtan.

-Men kórdim jigit hásem, tulpar-atı, Payǵambarden kem emes saltanatı,

-Bizlerdey jarlı-jaqıbay sorlılarǵa, Qánekey tiyeǵoysa sharapatı!-

Usınday sóz dawılı quyınladı, Gúwildep el awzınan tıyılmadı. Paromonnıń dabılı kókti jarıp,

Barlıq jurt «áwliye» dep moyınladı.

Búgilgen bel tiklenip, jazıp boydı, Álimbay gúrildetip berdi toydı. At shabardıń, gúrestiń jarısına Atan túye, qos jorǵa báygi qoydı.

Dalada alpıs jerden oshaq qazıp, Tútinleri aspanǵa buwdaqlasıp,

Jıynalǵan alamandı toyındırdı, Sarań bay Xatamtayday qolın jazıp.

Dombırasın shalqıtıp serileri,

Burqıp-burqıp aladı ári-beri.

Jigitke aralasıp házillesip,

Qosıla qosıq ayttı perileri.

Jigit-qız jorǵa súrer jaltıldaǵan, Bay qızları kiyimin altınlaǵan, Basında jarasıqlı, sáteń bórik, Tóbesinde jıǵalar jarqıldaǵan.

Gey úyde jıynap eldiń ǵarrı-jasın, Qart jırshı gúmbirletken dombırasın, Burınǵınıń batırı maqtalǵanda,

Úlkenler otıradı shayqap basın.

Atshabar, gúresleri boldı tamam,

Qızıq kórip, eki kún uyıqlamaǵan, Jolawshı taǵı úsh kún demin alıp,

Etpekshi boldı endi jolın dawam.

Atqarıp bolıwdan-aq, usı toydı, Birew jılqı, birewler aydap qoydı,

Ákelip áwliyeniń ataǵına, Sıylıq ushın, shańlaqqa baylap qoydı.

Jırlasam bunıń ózi úlken dástan, Uzaq sóz ayta bersem qaldırmastan,

Jolawshınıń malları artıp ketip, Anaw-mınaw baylarǵa shamalasqan.

Mınaǵan da súysindi barlıq xalıq: Jetim-jesir jarlını jıynap alıp, Jolawshım barlıq malın úlestirdi,

Xoshlasıp júrip ketti ılǵal salıp.

«Diniy dástúr degenler shıqtı qaydan?- Hiylekerler aldaǵan usındaydan. Káramatım joq desem isenbeydi»- Dep jolawshım, bul iske boldı hayran.

Geyde dinge isense, geyde ermey,

Júrgen edi júregi yarıy bermey, «Dúnyada hesh bir xalıqtıń jamanı joq, Birpara túsinbeydi ózi kórmey.

Qonaqqa, tuwısqanday jalbaqlasıp, Turatuǵın el eken júrek ashıq.

Meniń tek adamshılıq parızım ǵoy, Tiri qızdı górinen alsam ashıp.

Usınsha eljúregi jalınladı»- Yadında qızdıń qal dep jalınǵanı.

- Sen ushın janım qurban, aǵajan!- dep, Aytsa da tilek qabıl alınbadı.

Jaqsını qayta kórmew, janǵa óter, Hárkim de óz qatarın tawıp keter. Átteń tek, er jigittiń aldın kútip, Qara bulttay dónbese qáwip-qáter.

Jaslıq ot jigerinen ushqın attı,

Muhabbat tınım bermey lawlap qattı. Keń qıyal lázzet berip quwatına,

Saǵınısh gewdesinde tuwlap jattı.

Namıs qımbat mal-dúnya, aqshadan da, El sıylaǵan er artıq patshadan da, Kel tulparım tezirek atlanayıq, Burınlaw jetiw ushın Kókshe xanǵa.

IX

Kókshe otır bir báleni oylana, Óz-ózinen gúbirleydi jay ǵana.

Júregine uw jılanlar uyalap, Makaryaǵa ashıq bolǵan, ǵaybana.

Dúnyada hesh bolmasa da kemisi. Qıyalları birin-biri tebisip,

Makaryanı sonsha qatın ústine, Juptı etiw bir ármanı - tek usı.

Toǵaylarda quwsırınıp qasqırday, Úlken-úlken sháhárlerge bassınbay, Biyǵamlıqta shet-shepirdi duwlatıp, Jayap óter, Jáyhundegi tasqınday.

Iyek qaqsa - bárjay bolar pármanı,

Qan qaqsatıp diyxan menen sharwanı, Sińip keter Qızılqumnıń shóline,

Bir óziniń, úsh-tórt jerde qorǵanı.

Talap alǵan oljaların jasırıp,

Bir aqshamda joq boladı, asıǵıp,

Qul da, gúń de sattıradı Eranǵa, «Bashı ǵarlı aladaǵdan» asırıp.

Sáyhunge de barıp qayttı, el talap, Baylarınıń altınların qaltalap, Qarsılasqan sharwalardıń gellesin, Domalattı, qılısh penen baltalap.

Qural menen qarıwına súyenip, Baǵdadqa da, etpekshi ol iyelik.

Urman-párman, xabar alar sháhárden, Jansızlıqqa, diywanalar jiberip.

Pásh túsirse deydigine keltirip, Bir aqshamda áskerlerin jeldirip, Sol sháhárdi qılq ettirip jutpaqshı, Xalqın qırıp, Dáwqaranı óltirip.

Baydıń elge kelgenligin esitti,

«Dáwqaranıń kókiregi ósipti. Láshkerimdi jańbır etip jawdırsam,

Tappay qalar kirerine tesikti!»,-

Dep bozarıp qıymıldadı erini,

Óz sertine súysingendey kerilip,

Aspandaǵı, ayǵa shapshıp júregi, Otır edi qıyalına berilip.

Birew kelip:- Patsha xanım dat - dedi. -Háy biydáwlet, arzıń bolsa ayt,-dedi.

-Gúnam bolsa, keshiregór taqsırım, Mine Baǵdat sháhárinen xat,- dedi.

Sóytti de ol tógip turdı kóz jasın,

Tilegim, tek jaman xabar, bolmasın!- Degen shaqta, páshsheplerge buyırıp,

Zamatında tayın etti mollasın.

Keynin kórse Makarya qız jazıptı, (Xat bergenniń, betinen qan qashıptı.

Sebebi sol,- jaman-jáwtik xabarǵa. Xattı, alıp kelgen adam jazıqlı).

«Duway sálem, dábdebeli xanımız, Amanlıq pa gewdedegi janıńız, Kele sala, azıq-túlik soratıp, Tawsıldı ma shaynaytuǵın nanıńız?!

Bir esaptan biziń elge miymansız, Búldirgini salıp júrgen iymansız! At oynatıp diyxanlardıń jerine,

Qırmanların aydamastan «jıyǵansız!»

Kelip birden tepkilepsiz tórimdi, Kózińizge qanday bále kórindi?!

Jaqsı miyman «tór meniki» dey salıp, Ǵayrı elge kórsetpeydi kórimdi.

Xanman depsiz, xanlar sonday bolama? Gedir-budır xat jollapsız qalama, Diywanaday birden azıq soratıp,

Xalıq iyesi qayır tilep alama?!

Beriń depsiz shegaradan jer bólip,

Hesh kim elge tiymep edi jel bolıp, Bola qaldı, siz kelgeli bulaǵay,

Mańqıyısıp júre bermey el kórip.

Janǵan ottay sharpıp tursız jaraǵa, Kóp ǵulǵula tústi endi araǵa.

«Kókshe xannıń qol astına kiriń!» - dep,

Zorlaǵanda endi adam bara ma?!

Zalımlıqtıń ıqbalına ergensiz, Bar ıqlastı qan tógiwge bergensiz.

Meni sorap ne jazdıńız atama, Yar bolarma, sen sıyaqlı kórgensiz!

Bári adam xan ba, meyli qarasha, Ashıq kóńili bir-birine jarasa,

Yar atasın mush kórsetip qorlamas,

Onıń qızın súygenim dep sanasa.

Eser eken bir awıldıń Dúyseni, Jalań ayaq tepkilegen shiysheni,

Shashıraǵan qıyaqları kadalıp Awırıwǵa shatılıptı siyseri.

Bir zamanda ájdarhalar kóp bolǵan, Kórgen jandı jutıp, jalmap jep bolǵan,

Lápsiqawlıq óz basların jalmaptı, Tuqım qalmay, bul dúnyadan joq bolǵan.

Siziń bálkim sonday shıǵar kúshińiz, Bizler emes jutatuǵın kisińiz, Kelisseńiz sóyleseyik adamday, Ísqırsańız omırılar tisińiz.

Jerimizge, qanat jayǵan qıs qarı, Ketsin qıstıń, suwıq penen ızǵarı.

Xan bolsańız, bes ay máwlet soraymız, Bolsańız siz ashıqlıqtıń qushtarı.

Bunıń ushın sınbas deymen saǵıńız, Sınaladı ıqbal menen baǵıńız. Gúres penen at báygige bas tiktim, Palwan saylap, atıńızdı baǵıńız.

Sabır áyleń, sonda sizdi kútermiz, Ózimiz-aq toy-tamasha etermiz,

At ozdırıp, palwanlıqtı asırǵan, Márt bolsańız erkińizde ketermiz».-

Dep, periyzat salmaqlıraq jazıptı,

Imza menen, bay da mórin basıptı, Kókshe buǵan mıyıq tartıp kúlgen soń, Biyǵam boldı xat ákelgen, «jazıqlı».

Zildey sózler, janǵa sirá ótpesten, «Tap sol qızdı almay billá kepespen»,- Dep-te qoydı, shadman bolıp Kókshe xan,

Utpasına tiyttay gúman etpesten.

Juwap berip, kereklini qaldırdı, Yaranların sharap penen qandırdı. Qıyal tuwlap, sazendeler jıynatıp,

Jin soqqanday qızdırmaqta tandırdı.

Dańǵaralı girjek, duwtar shaldırdı, Geybirewler dıńǵırlattı tamburdı, Bende bolǵan ayday arıw qızlardı, Qosıq aytıp beriw ushın aldırdı.

Xanı otır qulaq salıp buyıǵıp, Qızlar bette kózleriniń qıyıǵı,

Qosıq túwe, qolǵa túsken qızlardıń, Jılıy-jılay, túsip ketken ıyıǵı.

Qorıqqanlıqtan, dawıs qostı bári de, Bunday lapız Kókshe ushın dári me,

Bası-qosıq, izi-jılaw bolsa da, Zalımnıń, hesh keler emes, kárine.

Júreklerge qasaqana uw bastı, Ǵam kewiller qayǵısına shuwlastı.

Xan da adam, ne sebepten kúledi, Kóre turıp kózlerdegi nuw jastı?!

Selkildetip, ǵawday murttı, saqaldı, Kúle-kúle, túkirikke shaqaldı.

- Maǵan shadlıq - dushpanlarım jılasa, Boldı, áket shuwıldasqan saǵaldı!-

Buyrıq berip hámmesinde tarattı, Qotaradı qızıl qanday sharaptı.

-Baǵdat penen kórermen! - dep taǵı da, Qáhár menen siltep qoydı jaraqtı.

-Dáwlet qusı ketpey tursa basımnan, Qaytpay tursa kúsh-ǵayratım tasıǵan.

Makaryasın, kókke ushsa ayaqtan, Jerge sińse julqılarman shashınan!

Mine meniń arıslanday turısım, Tawdı buzar Zulfuxarday qılıshım, At ozdırıp, palwan jıǵıp almasam, Bul dúnyada, Kókshe atım qurısın!-

Dep, gijinip bılǵap qoydı bilekti,

Ójetlense - awnatadı úlekti, Bir ózinde on qabannıń kúshi bar,

Qan shashıwǵa, qasqırdan da júrekli.

Sawashlarda múdirmegen, talmaǵan, Óz atasın qanjar menen jalmaǵan, Adamdaǵı sharapattıń, miyrimniń,

Bunda sirá, bir túgi de qalmaǵan.

Mush jumsasa judırıǵı batpanday,

Kúsh-ǵayratı shıdatpaydı maqtanbay.

Qastın tikse, qan qaqsatpay qoymaǵan, Ápsherinen kórgen adam qorıqqanday.

X

Toz-toz etip zimistan qarın,

Samal sorıp jerdiń ızǵarın,

Báhár kelip ashtı qushaqtı,

Jabayı gúl jipek shashaqlı,

Juwsan, selew juparın seber,

Kún sáwlesi nurların tóger.

Buyralanǵan jantaq soralar,

Shırmawıqlar oǵan oralar.

Topıraqtı uypa-juypalap,

Ekpin samal óter sıypalap.

Tolqınlarday oylı-biyikler,

Shapqılaspıp qulan kiyikler.

Tap mısalı, dáryaday aǵın, Kóz ushında, bulqıydı saǵım,

Bolsa kerek sharwalar, baylar,

Móńkildesip bir úyir qoylar,

Shoq saqallı bir qara serke,

Basın shayqap úńilip jerge,

Áste ǵana adımın atlap, Baslap barar, hár shópten otlap.

Qoylardıń kóp: sarısı, aǵı, Qarakól de aralas taǵı.

Sáwle jaysa aspannıń kúni, Ilgeklerdey qamardıń júni.

Búlkildeydi hár túske enip, Jaltıraydı kók-jasıl dónip.

Jol boyında áyemgi qorǵan, Saqshılarday bozarıp turǵan.

Qatarlasıp, seksewil ósken, Innen shıǵıp sozılıp ásten, Tısta oynar qırdıń jılanı. Erkin júrip, mashqı qıladı,

Shıyratılıp, qayısqa usap, Bes búklenip, quyrıǵın tusap, Qızdırınar biyikten túspey, Shaǵılısadı kúnge gúmistey.

Jan kórinbes qorǵan qasında, Qashıǵıraq tóbe basında, Eki shopan qoyların jayıp, Jambaslaǵan zárre qıysayıp,

Gáplesedi basların tayap,

Qasında iyt, qollarda tayaq, Bir nársege tańlanıp biraq,

Órre turdı edireyip qarap:

Qula dúzde bir jalǵız atlı, Quldıraydı, kelisi qattı. -Ya ápárin, apırmay jora, Atlınıń bir túrine qara!

-Kelisikli sını-sımbatı, Qanday kórkem astında atı,

Qoblan mingen torıdan beter,

Quntıyǵanda qusqa da jeter… -Káramat ǵoy bastan ayaǵı,

Tulpar degen sol ma bayaǵı? Ústindegi márt Qoblan shıǵar, Gúreskende bir mıńdı jıǵar!

-Qanday qızıq túrine qaraw, Adamzatta narkelle bar-aw!- Shopanlar tur, tańlayın qaǵıp,

Ótti atlı, juldızday aǵıp.

Gúrkireydi janıwar terlep,

Biyikledi kem-kemnen órlep,

Tınbay jelip, tınbay shapqılar, Munarlandı bulttay shoqqılar.

Órkeshlenip túyedey shókken, Kún sáwlesi kúlimlep kókten, Nurı egep tawlardıń basın,

Samal jalap aynaday tasın,

Ala bultlar kóship tóbelep, Ótip ketken, suwın sebelep,

Tamshı qonıp, shópke, putaqqa, Jaltıraydı gúmis shıtaqtay.

Sap hawanıń, salqın samalı

Jelpip óter betten shamalı.

Qara tawdıń tóbesi qızıq: Jar sayları mısalı sızıq!-

Biri bálent, bir jeri alań, Shoqqıları kiyimsiz jalań.

Aq, qızıl, kók, qońır hám sarı,- Boyaw yańlı, topıraqları.

Tasbaqalar mamırlap basıp, Arqasına qıstırǵan qasıq.

Alashubar jıltıraq tastay,

Jayılıp júr, asıqpay, saspay,

Kókke shashı, tawdıń qıranı, Ál hawada oyın quradı.

Olay-bulay atılıp toptay, Jeldi tilip zuwıldar, oqtay.

Taǵı biri samǵap qıshqırıp, Tırnaǵına qoyan qıstırıp, Olja tawıp asar asına, Barıp qondı shıńnıń basına.

***

Bárin de, kórip baratır atlı, Teńizge keldi tolqını qattı. Tirelip jarǵa, taqalǵan mushı, Aspanday jasıl, kórinbes ushı.

Shapshıydı aqbas, kóbigin shashıp, Qashadı, tawdıń ayaǵın qasıp.

Oqtalıp turıp, qaytadan shabar, Tıńlamas sirá aldında ne bar.

Kóp-kóńbek tolqın mańlayı qasqa. Kerilip turıp, soǵadı tasqa.

Quslardıń sonsha bazarı qızǵan, Átkónshek etip qalǵındı muzdan,

Birazı otır qayqayıp, buǵıp. Ústinde muzdıń shayqalıp, ıǵıp, Qasqaldaq júzlep jayılǵan suwda,

Úyrilip ushar ǵaz benen quw da,

Almabas úyrek jasıl hám sarı, Gúllerdey dóngen, basında pári. Muzlardıń mayda qıyaǵın shópshep, Qanatın qaǵar, basların ekshep.

Aqquwday, kókke qulashın jayıp, Baratır zırlap jelqomlı qayıq.

Qaytqan ba deymen qazası maylap,

Julqıydı samal, qańbaqtay aydap.

Jelkilder jelqom zuwıldap ıqqa,

Erneklep keme tolıptı lıqqa. Jaypawda ósken bes-altı terek,

Arjaǵı onıń el bolsa kerek.

Jolawshı ótti, quyınday zırlap, Xoshlastı teńiz, tolqının bılǵap.

Kem-kemnen uzap, kórinbey qaldı, Órkeshli shoqqı ele-de alda.

Tóbeden ótip, tóbege jeter, «Shuw» dese tulpar atlıǵıp keter. Qanshelli oy hám qırlardan asqan,

Hámmege ortaq kógergen aspan,

Jerlerdiń biri - birinen ózge, Jańalıq bolıp kóriner kózge.

Jol boyı ılǵıy miymandos xalıq, Sharshasa qondı dem-pemin alıp.

Minekey bular Xorezm jeri,

Lúpildep júrek kelgennen beri, Kóriner ısıq Makarya qızday, Keledi jigit júrisin buzbay,

Barǵanda qanday ózgeris tabar, Belgisiz buǵan, jańalıq xabar.

Sonshelli joldan kelgende jetip, Atası qızdıń tas-talqan etip,

Seziwden bunı burqısa, qızsa, Júrekti untap, shırıshtı buzsa, Ne bolar bunnan keyingi ómir, Degen de oylar qıynaydı ne bir.

Áweli ózim bayqayın barıp, Júre tur, jigit, aldıńız jarıq.

XI