Tilewbergen Jumamuratov Makarya-sulıw

Málim boldı táwekel dep bararıń. Ilajım joq endi saǵan bereyin,

Márt atańnıń, miyras qalǵan jaraǵın.

Mine sawıt – jawdıń oǵın ótkermes, Almas qılısh-tawdı, tastı túk kórmes, Tay kúninen niyetlengen tulparıń,- Qus bolmasa, jer júyrigin jetkermes, Qoldan kelse húrmet isle xalıqqa,

Hesh bir el de sıylaǵandı jek kórmes. Jalǵız júrip, dushpanların kóbeytse,

Qanday batır bolǵan menen shaq kelmes, Dos tappasań barǵan eldiń xalqınan, Dáw bolsań da muradıńdı pitkermes,-

Dep násiyat berip edi anası,

- Qup ana! - dep qabıl aldı balası. Qarshıǵaday qarǵıp qonıp atına, Tura qaldı júzik qastay jarasıp,

Shertilip tur jiyren qasqa - ór tulpar, Ayday bolıp mańlayınıń arası. Tórt tuyaǵı, jerge, qaqqan qazıqtay,

Omırawı aspan menen talasıp, Pısqıradı qos qulaǵın tikireytip, Jalt-jult eter dóńgelengen qarashıq.

At ústinde jigit kóńli tasıptı, Xoshlastı da, úlken jolǵa, asıqtı.

Shuw degende shegirtkedey sekirip,

Alǵa qaray, ór kiyiktey atlıqtı. Doynaqları jay oǵınday japırıp. Tas jańbırın kókke qaray atıptı.

Jel ushırǵan japıraqtay shayqalıp, Qıza kele, saydan sayǵa asıptı.

Shaqmaq tastı shaqıldatqan sestine, Esitkenler qulaqların basıptı.

Jar tasınday jaltıldaǵan sáni bar, Kóbik atıp gúrildeydi janıwar,

Suwlıq shaynap, basın bılǵap qulshınıp, Sál jazdırsa, qır jelindey, aǵılar.

-Ya álháppiz, mınaw jigit kim eken?

Qastın tikse júz sháhár de baǵınar!- Dep tańlandı jol boyınıń kárwanı,

Sebep bunda ullı orıs janı bar. Taw aybatlı qılshıldaǵan jas jigit.

Jalǵız ǵana Makaryasın saǵınar.

Orınlamaq júreginiń ármanın, Jonı qızdı shapqır hámde jorǵanıń,

Ushqır qustay basıp ótti bir máhál, Watanınıń sháhár menen ormanın.

Oral tawdıń omırawın jaǵalap, Jaylawına aralastı sharwanıń. Dúbirinen dúsirlesti kiyikler,

Qasqırları qańsılastı, sahranıń, Írǵız, Torǵay, Jem boyların quwsırıp,

Jer tanabın quwırmaqta tarlanıń.

Báhár, sáwir samalınday, aǵıla, Quldırawın órsheletsin taǵı da, Tulpardan da júyrik qıyal ústinde, Men barayın Sultan Wáyis tawına.

Erik, shabdal, qızıl, jasıl gúl jarıp, Sán ornadı Makaryanıń baǵına.

Sayrap turǵan, búlbil sestin esitip,

Háweslener súygen yarın saǵına, Júzi jaynap, qara kózler móldirep,

Oylanadı qolın salıp jaǵına.

Samal esse,- jolǵa sapar tartqanday, Jańbır jawsa,- qapalıǵı artqanday.

Quyas nurı kúlimlese aspanda,-

«Kiyatırman, ǵam shekpe» - dep aytqanday. Azda bolsa ayralıqtıń dártinen,

Jaslıq ómir kúni óter shadlanbay. Jaw Kóksheniń qorlap jazǵan gápleri,-

Janǵa ótti, mıltıq penen atqanday. Kúnshıǵıstıń intizarı kútip tur, Jawdan burın, jet jigitim, toqtamay!

VII

Birewge uw berip óltirse eger,

Óltiriwshi bir kún záhárin sheger

Nawayı

Shaǵlaydı Japar ráhát kórip, Kópshikke iynin qadaǵan berik. Oljaǵa túsken - Qarlıǵash ayım, Solǵınlaw otır, káseni berip.

Urısta úlken hoppıqıl salıp,

Qul tawıp sattı Eranǵa barıp,

Búgin, bul úyde páynekke qashıp,

Otır ǵoy batır, tánepis alıp.

Gúzede oynar kópirgen sharap, Quwanısh boydan ketkendey jıraq, Jalbaqlap sulıw qıynaydı janın,

Kúledi azlap, jalǵan-aw biraq.

Sezbes pe adam, qaraǵan gezden, Qayǵınıń uwı denesin ezgen.

Saǵınısh dárti júrekti shırmap, Shadlıqtıń otı joǵalǵan kózden.

Jaltırap turǵan bádiya sheti, Ishinde tolı qozınıń eti.

Badıraytıp kózin asaydı batır, Tawlaydı murtın, bılshıyıp beti.

Kóterdi keypin sharaptıń demi: - Sulıwım janday súyemen seni,

Gúl túsli kórkiń - ǵáziyne maǵan,

Shaqaqlap kúlip, quwantshı meni!-

Degen de, sózler júregin jıltpay, Qasardı qabaq, jańbırlı bulttay.

- Mennen de bóten yarlarıń az ba?- Dedi de, tilin bayladı qulıptay.

Sandıǵı tolı, tawsılmas gáp bar, Ashpastan giltin pinhanı saqlar.

Kerege ústi jaynaǵan qılısh,

Iliwli sadaq, bir batpan shoqmar…

Erki bar erdiń sabasa, sókse, Óltirse gúńi, lám demes Kókshe, Adamnıń qunı úyrekten arzan, Ákeler júzin bir jorıq shekse.

Batırdıń biri - minekey usı, Japarǵa qarsı shıǵarma kisi!

Qarlıǵash buǵan - baylawlı baspaq, Jılasa jeter kózine kúshi.

- Ne dediń sulıw, qaytalap qara,

Jazıqsız maǵan salasań jara. Basqaǵa qatal, ózińe haqpan,

Inanbay qalsań, júrekten sora! -

Dedi de, jawız ǵarqıldap kúldi, Gózzaldıń yarın untaǵan jilli. Kúlkisi menen «haq» degen sózi,

Sulıwdıń janın qanjarday tildi.

- Zorlıqqa kónbes ashıqtıń otı, Men de bir, torǵa qamalǵan totı. Haǵına kelsem, súymeymen seni, Buyırǵan solay júrektiń sotı!-

Dedi de, jawdı, kózinen tamshı, Ayayma, adam awlaǵan, ańshı!

«Jortaǵa ayttım, óldim ǵoy aǵa!» - Degenshe dóndi burshaqtay qamshı.

Basına túsken múshkilli ǵawǵa, Bánt bolǵan ómir shaljala-dawǵa, Ashıǵın aytıp, hazarın shekti, Baznalıq bar ma, bassınǵan jawǵa!

***

Tútinin shańnıń, aspanǵa, aydap,

Óristen qoylar keledi jaylap, Qoyshı da kirdi shetkeri úyge,

Qazıqqa, mıqlap eshegin baylap.

- Keldiń be shopan gezekli asqa Otırar jeriń - bul emes, basqa,-

Dep Japar, keyin qaytarǵan máhál,

Tigildi qoyshı kózdegi jasqa.

Jumbaǵın sheshti, izlegen burın, Sezdirmey, biraq, júrektiń sırın,

- Qup aǵa, - dedi kózin bir qadap,

Adımlap keri, burıldı qırın.

Otırdı jaylap, as úyge barıp, Basında jumır, ayaqta sharıq, Júzinde oynar jaslıqtıń otı, Salmaqlı oy tur kózinde janıp.

Óteke shaldan esittik bunı,

Talawdan tapqan, Kóksheniń qulı, Aǵasın Japar óltirgen gezde, Baylawlı edi Ayazdıń qolı.

Úsh aǵa, birden, jayradı haqtan, Bawırlar sirá shıǵarma yadtan, Qarlıǵash - tuwǵan jeńgesi edi, Úsh-tórt jıl uday duzların tatqan.

Kórmegen onı kelgennen beri, Tarqarma hasla júrektiń sheri!

Dushpanı quldı mensingen emes, Tanımas mudiy – bir, jaqsı jeri.

- Part boldı janım, gápime isen, Minekey gilti, atında kisen, El jatqannan soń, atlan da jónel Jetkeyseń elge salamat-esen!

Aǵańnıń kózi - bir náresteni. Qádirlep, saqlań, saw bolsa deni, «Biyshara jeńgem xor boldı» - dey ber, Sezgen soń erteń óltirer meni!-

Dedi de ketti tamaqtı berip, Isindi júrek, jeńgesin kórip. Aytajaq sózin úlgermey qaldı,

Ne shara basta bolmasa erik.

***

Qara sur jawlıq jamılıp ımırt, Húwleydi samal aspanı gúńgirt,

Aǵamdı shaldıń, jeńgemdi aldıń, Soyıwdı endi úyrendim sennen.

Pásh kelip qaldıń qúdiretim jetse, Egerde saǵan námártlik etsem,

Jattıń ǵoy házir, óliktey bolıp,

Ne isler ediń, jayratıp ketsem?

Ármanda qalma, túrgelttim! – deydi, Bul gápke, Japar part bolıp, kúydi.

Kótergen qolı oralıp kelip, Jalp etip bunıń iynine tiydi.

Ayaz da shapshań kóterip mushın, Jolbarıs kibi suwıttı túsin,

Buwraday qatań shayqastı qurıp, Birine-biri kórsetti kúshin.

Turısar geyde judırıq gózep,

Shoqmarday soqtı, gezek hám gezek. Súrinip barıp biyshara jigit, Tikledi boyın qaytadan dúzep.

Bedeni qızdı otlarday, ǵawlap,

Julqıstı, qansha ekewi awlaq, Biriniń-biri qasına soǵıp,

Biriniń-biri qolların tawlap.

Joqarı qoyǵan Qarlıǵash shamdı, Ayazdıń, kórip betinde qandı, Ayanısh ǵawlap jalına berdi:

- Óltirme batır bir jap-jas jandı!...

Shır-pırı shıǵıp jandı da kúydi,

- Jolama haywan, ólerseń!- deydi.

Qayımlap turıp siltegen shaqta,

Japardıń mushı buǵan da tiydi.

Pillerdey, tuwlap, dos penen dushpan, Shashıradı qanlar shoqmarday mushtan,

Qarlıǵash sonsha qırqıstan shorshıp, Quyqası juwlap, húrresi ushqan.

Ayazdıń kúshin bildi jaw, artıq, Almaqshı boldı qanjardı tartıp,

Dem bermey úsh-tórt dóndirgen shaqta, Push boldı dushpan dimarın sarqıp.

Ekewi qanǵa boyaldı ústi,

Entikti Japar, mes bolıp, isti. Tawlardan tómen qulaǵan jarday,

Tálteklep barıp, astına tústi.

Ústinde qulı, astında batır, Júykesi qurıp, mat bolıp jatır,

Qolların búklep pánjesi menen Xojasın jigit qul etti aqır!

Óltirgen Japar talaydı shalıp, Qasqır dep, onı ataǵan xalıq.

Neshsheni qurtqan, qos júzli, qanjar,

Jaladı onıń júregin barıp.

- Íntıqtıń adam qanına qanbay, Bildiń be, ólim boladı qanday?!

Ómirdi qıymay, bulqındıń sonsha, Jattıń ba gúm-jám, jazıqsız janday!

Tınıshlan, máńgi uyqıda jatıp, Kettiń, sen meni bálege shatıp,- Tawıqtı soyıp kórmegen qolım,

Qan tókti, úlken gúnaǵa batıp!

«Birewge nahaq uw berse eger,

Gúnákár, ózi záhárin sheger». Qudayday kórip, sıyınǵan Kóksheń, Qayǵırsa - seni aparıp kómer.-

Dedi de, jaysań atlandı endi,-

Qapalı kúnler jeńiske dóndi.

Jeńgesin qosa mindirip atqa,

Jamılıp ketti qarańǵı túndi.

Shımırlaw samal shımshıydı - jaylap, Alaǵat bulttı túwesti, aydap.

Altın ay qalqıp aspanda júzgen, Juldızlar kúlip, jaynap tur aymaq.

Tawdıń da basın badıraytıp jarıq, Jolawshı sińdi, toǵayǵa barıp.

Qırawdı serpip sıbdır jol menen Baratır tınbay, hawanı jarıp.

Múlgiydi toǵay, uyqıda dala, Qayǵırǵan dem-dem qırǵawıl ǵana. Shoqlanǵan shoshqa, pır-pırlap, qashıp, Japırıp shópti tappaqta pana.

Batırı - Ayaz búgingi kúnniń, Astında bedew oynaqlar diń-diń,

Keshegi shopan, Kóksheniń qulı, Patshası boldı ǵawǵalı túnniń.

Ústinen ótti bándirgi joldıń, Bógemes heshkim bulardıń aldın,

Gezlesip sonday biyjaǵday jerge,

Juwladı quyqam, qorqıp ta qaldım.

Júyrikke tezden qınanı basıp,

Eglenbey, dárhal keteyin qashıq.

Makarya ushın intizar bolǵan,

Qay jaqta eken haqıyqıy ashıq?

VIII

Geyde suwıq, geyde kún qarasadı, Keń jazıq, adam kózi qamasadı.

Gezlesip gires-gires sharwalarǵa, Jolawshım kórdi talay tamashanı.

Paromon jetik edi bulǵar tilge,

Jol boyı ushırassa da qaysı elge, Jalǵawlıq ayırması bolǵan menen, Ep-erkin sóylesip júr bolıp birge.

Qıpshaq degen el eken uzın-shubay

Awıllar geyde uzaq, birde sıbay,

Jay salıw, qonıs basıp daraq egiw, Olarǵa dástúr emes, otırıqshıday.

Mıńlap qoy, túye, jılqı saqlar bayı, Bir ǵana oylaǵanı maldıń jayı.

Hár urıw, malı kópti kósem tutqan, Eline xan-patshaday abırayı.

Kóshedi jaylaw izlep birden birge,

Malların aparadı otlaq jerge, Dúnyasın túyesine artıp alıp, Qonıwdan úyin tiger, jayıp irge.

Barǵanǵa:-Qaydansız? - dep sorasadı, -Bizge qonaq bolıń!-dep talasadı. Miymandı hámmesinen ulıq tutar, Bul da bir adam ushın jarasadı.

Halı jetken qonaǵına malın soyar

Hayal-qız xızmetine bolar tayar

Tanısın, tanımasın, miyman dese, Iyilip, dástúrxanǵa barın qoyar.

Bes kún qonaq kelmese - saǵınadı, Jası kishi úlkenge baǵınadı.

Xorezm dep sorasa, xalıq ishinen,

Anıqlap jol siltewshi tabıladı.

***

Bir gúmbez qula dúzde turǵan kópten,

Belgisiz qay zamanda soǵıp ketken,

Gúzedey ishi sırlı, sırtı-suńqaq, Dóńgelenip, túskendey aspan-kókten.

Kún battı, gewgim qara kiyim kiyip,

Dúnya jım-jırt, túksiygen, qabaq úyip, Qos jolawshı piyada ayańlaǵan, Gúmbezge jaqın keldi turǵan biyik.

Uzaqta bolǵanlıqtan barar irge, Qonıwǵa maqullastı olar birge.

«Jin-jıpır da, iyt-qus ta jolamaydı, Gúmbezli, áwliyeli bunday jerge»,-

Dep oylap, shaqmaq shaǵıp, bildi tórdi, Tamızıq etiw ushın shópshek terdi. Ot jaǵıp qızdırınsa, bir jaǵınan,

Báleni darıtpawǵa súyew kórdi.

Ekewi qula dúzde otın jaqtı,

Ay tuwıp, Kúnshıǵıstan kúlim qaqtı, Bulardı mazaq etip turǵanday-aq,

Bir bayıwlı ushıp-qonıp, shıqılıq attı.

Bir qart ayttı:-apırmay, bilmey turman, Nege kóp qaqıldaydı quday urǵan?!

Adamnıń aldap, awzın qıysaytıwshı, Tap naǵız jin emes pe usı turǵan?!

Biri ayttı:-kók soqqır, olay deme, Jin emes, bayıwlı degen ol bir neme…

-Toqtay tur, taǵı sestin túrlendirdi,

Adamday sıńsıp atır onda nege?!-

Dep elirip ekewi qattı sastı, Taǵı attay dúbirlep jaqınlastı, «Bul jer de jin-jıpırǵa orda eken»-

Dep ekewi tapıraqlap tura qashtı.

Aldı-artına qaramay ayraqlasıp, Hápzamat bir tóbeden ketti asıp,

Sol máhál, quldıraǵan jalǵız atlı, Kelip qaldı gúmbezge jaqınlasıp.

Jolawshı attan túsip, demin aldı. Qazıq qaǵıp, baylaydı jipek jaldı. «Ot janıp tur, bundaǵı adam qayda?»- Dep oylanıp, shamalı hayran qaldı.

«Búginshe usı jerde gidiremen»- Dep endi suwın ishti múdireden. Nanın jep, ot basında otır edi,

Bir dawıs esitildi ilbiregen.

Sozılıp, úziledi sıńsıǵanday, Geyde toqtap qaladı tınshıǵanday.

Qápelimde shapshıydı solǵın dawıs,

Bedenin temir menen shımshıǵanday.

Bir xabar alıw ushın shıqqan sesten. Er jigit hesh nárseden seskenbesten,

Qulaq salıp, tıń-tıńlap, adım atıp, Dál dawıs shıqqan jaqqa júrdi ásten.

Qarasa qatar-qatar óńkey mazar,

Orın az adım atlap, taqım jazar. Jipektey shıyratılǵan nashar dawısı,

Biyshara kórgen eken qanday hazar?

Ay aspannan kóz tigip, jarıq bergen,

Shorshıp ketti jolawshı barıp birden, Qulaǵına ap-ayqın esitildi,

Taqıyaday oyılǵan jarıq górden.

Ultanı tereń etip qazdırılǵan, Qaptallap, aǵash penen japsırılǵan,

Ústine qamıs shiyden qorshaw etip, Mol-molaqay topıraq bastırılǵan.

Jolawshım qayta keyin adım attı,

Ne islerin bilmesten bası qattı.

Jer astında eńiregen jumbaq dawıs, Jigittiń oy jigerin tolqınlattı.

«Jin emes, bul bir nashar adam shıǵar, Óldi dep kómip ketken nadan shıǵar, Ájdarhanıń awzınday górge sińip, Árman menen júregi talǵan shıǵar».

Pikiriniń aqırı soǵan soqtı, -Biraq men túsinbedim mına ottı?-

Dese de, táwekelge belin baylap,

Qaytadan dawıs betke adım attı.

Qıyalıy qorqınıshqa qarsı bardı, Górdiń ústin aqtarıp, arshıp jardı.

Ishinde tikke turǵan bir adamdı,

Kepinnen tutıp turıp, tartıp aldı.

Aqsúptiń jırtılǵanda bastan sheti, Jalt etti bir arıwdıń ayday beti! Qara shash bulttay dónip tógilip tur, Ay menen shaǵılısqanday tús-kelbeti.

Basta azlap zaqım bar, bilinbegen,

Keseldiń qarmaǵına ilinbegen, Ǵaz moyınlı, qarakóz, arshın tósli, Omırawında qos alma dirildegen.

Iybenip, aq denesin jasıradı,

Iyegine kóz jası tamshıladı. Tulaboyı qalshıldap, qamıqanda, Kókiregi entigip basıladı.

Suwıq jel etin súyip, tońdı qattı, Jigit dárhal ústine kiyim japtı.

Qaljıraǵan denesin jılıtıw ushın, Lawlatıp sora menen qańbaq jaqtı.