Tilewbergen Jumamuratov Makarya-sulıw

Qıynalsa da kúlip qoydı, -Bolagórme qapa,-dep.

Shıǵıp kórse, kúnshıǵıstan, Gúzdiń tańı sarǵayıp,

Quyash nurı tumlı-tustan

Qızıl jaqqan aq jayıp.

Jım-jırtlanıp ullı dúnya, Tınıshlıqqa bólengen.

Shıq jamılıp gúllán giya, Hawa shańnan elengen.

Jasıl daraq ósken, qalıń.

Bir-birine tirelip,

Qoraz, kórip, tawıqların, Shaqıradı shirenip.

Satırlasıp ótti joldan, Telegenler ertelep,

Qasqır iyti keldi jıldam, Paramonǵa erkelep.

Júrip jigit mawqın bastı, Sap hawanı simirip,

Sonday kórkem aspan astı,

Qarap turdı tigilip.

Eske alıp qaytaladı Kórgenlerin tústegi.

Túrinen de bayqaladı, Kókirektiń iskeni.

«Makarya da qaradı ma, Meni kórip túsinde?

Ele ketip baradı ma,

Kóshken bulttıń ústinde!»-

Dedi de ol,- óz-ózinen Adım atpay irkildi,

Ushqın oynap ot kózinen, Mıyıq tartıp bir kúldi.

Shınında da jalǵan deme, Qızdıń bádár ketkenin. Kóremen dep eter dáme, Bilmey istiń ótkenin.

Bálent tutıp kókirekti, Kórmek ushın súyine,

Keshke qaray sapar shekti

Qızdıń jatqan úyine.

Barǵanda ol neni kórdi, Uyqıdaǵı túsindey:

Qayta-qayta qaray berdi,

Óz kózine isenbey.

Burın kórgen kisilerdiń Házir bunda biri joq, Ya janına, usı jerdiń, Usaǵanday túri joq.

Makaryanıń jayında tur, Sawdageri arabtıń,

Jigit ásten bildirmey sır, Ań-tań boldı qarap dım.

Jańa miyman ótkir kózden Gúdiklenip qaradı,

Seskengendey, ol da ásten: -Kim kerek?- dep soradı.

-Izlep edim qız qonaqtı,- Dedi, jigit bógelmey, Sawdager de, iynin qaqtı, -"Bilmedim ǵoy",- degendey.

Ketkenligin sezdi anıq, Jorıttırıp qıyaldı.

Turǵanında ishi janıp, Kórdi tanıs hayaldı.

Jigit, onı bilip i júrgen, Bunda xızmet etkenin,

Orıs hayal kórip, birden,

Ayttı qızdıń ketkenin:

-Sulıw jigit, sezgen edim

Ekewińniń sırıńdı. -Gúderińdi úzbe! - dedim,

Serti bekkem burınǵı.

Dilgir boldı, keledi dep, Etip edi kóp dáme,

Qızdıń, sonday júregi pák, Aynıydı dep, ǵam jeme.

Qaldırdı ol, altın júzik, Esteliktiń sawǵası,

Ketpew ushın, gúder úzip, Haq júrektiń - gúwası.

Kórisersiz salamat,- dep,

Kóńil awlap, til qattı. Berdi qızdan amanat dep, Júzik penen bir xattı.

Jigit, qolǵa, aladı da,

Gáwhar qaslı júzikti.

Qaltasına saladı da,

Xat oqıwǵa qızıqtı:

MAKARYANÍŃ XATÍ

«Janım jaqın, jer shalǵay, Júrektiń sheri tarqalmay.

Kórmey kettim qayrılıp, Ármanda boldım ayrılıp!

Sen kelmeseń eger, dep,

Lyudmilanı keler dep, Eki kózim tórt boldı,

Xoshlaspay ketiw,- dárt boldı.

Mákanım qayda, el qayda, Biz jetemiz tórt ayda. Órtenip ǵana baraman,

Aldımız qıs boraǵan, Ketsin deseń dártimdi, Orınla aytqan sertińdi!

Wádelestik usında, Háleklenbe qısında.

Qar erigen máhálde,-

Atlanarsań báhárde. Barıw ushın jıraqqa, Ońay da emes biraq ta. Edilden arman óterseń,

Aq Jayıqqa jeterseń, Tulparǵa qına basarsań, Oral tawdan asarsań, Orın dárya jem boyı, Írǵız, Torǵay keń oyı,

Onnan da arman óterseń, Kók teńizge jeterseń.

Ol-Xorezm teńizi, Bul da emes eń izi; At tuyaǵın sabalap,

Bul teńizdi jaǵalap, Aralap eldiń aymaǵın, Sáyhun degen dáryanıń Aǵımına jeterseń,

Atıńdı jaldap óterseń, Jańa dárya, Júzarıq, Qızılqumdı qaq jarıp,

Iyrimi tayday tuwlaǵan, Aǵını jeldey zuwlaǵan, Jáyhunǵa qaray keterseń.

Turan deydi jerimdi,

Baysın deydi elimdi. Ústirt penen Astırtım, Jáyhunnıń boyı el-jurtım.

Jarmıshlı egis dala bar,

Mıńlaǵan qorǵan qala bar. Baǵdattı izlep bararsań, Sorastırsań, tabarsań. Júriw ushın es kórip, Júzigim saǵan estelik,

Ólgenimshe kútermen, Ómirimdi qurban etermen.

Egerde, sen barmasań, Eki qolım jaǵamda, Árman menen ótermen!»

Jigit oqıp usı xattı, Tolqıǵanı bayqaldı.

Ot kózinen monshaq attı, Basqalardan taysaldı.

Quwandı ma, qıynaldı ma, Xattı tutıp qolına,

Bası ǵır-ǵır aynaldı da, Túsip ketti jolına.

Keliser me baraǵoysa, Táwekelge bel baylap?

Qáyter edi alaǵoysa, Óz elinen qız saylap?

Atası da tegin bermes,

Namıs ushın tarısqan, Múmkin, barıp baxıt kórmes,

Aspan-jerdey alıstan.

Ómir biraq olay emes,

Jaslıq dáwran bir basqa, Julqıp alıw ońay emes, Eki júrek jalǵassa.

Háli jetpes hesh kúshtiń de

Toytarıwǵa úmitin.

Bolsa eger jer ústinde,

Qarap qalmas jigitiń.

Birazlardı gúl baxıtqa,

Jetkeredi bul dáme.

Adam ulın hesh waqıtta,

Mashaqatqa qul deme.

Ayralıqtıń otı jaman, Qádirdanım xalayıq,

Bul jaǵdayǵa qıynalaman, Qızdı tawıp alayıq?

Qashıqlastı sonnan keyin,

Táǵdir shirkin mat etip,

Men de birge izleseyin,

Qıyalımdı at etip.

V

Júkli narlar keńnen taslap qulashtı, Sonsha mánzil tawlı-taslı qır astı.

Sumbileniń aqırında jol shegip, Miyzan keldi, kún qáhári ulastı. Jel ókpeli aqıraptıń ishinde, Dúbeleyi ash qasqırday shuwlastı, Dalańlıqta omba qarǵa malınıp, Áwesektey saǵınıptı quyastı. Háp jılanday ısqırısqan ayazǵa,

Jolawshılar mártlik penen shıdastı.

Qızılqumda gezlestirdi qawıstı, Kele-kele kún ırayı awıstı.

Quyas nurı jaz kúnindey jaltıldap, Kól bawırlap kúlimledi taw ústi.

Mágár bolsa aralastı eline, Uzaq-uzaq qıyın joldı tawıstı.

Kól kenarı ırım-jırım ılashıq, Esitipti súrenlesken dawıstı. Sárwanları mine salıp atına,

Dúsirlesip soǵan qaray shabıstı.

At oynatıp hápzamatta baradı,

(Jalt-jult eter qaptallarda jaraǵı), Kóz ushınan jańa kórgen adamlar,

Pıj-tıj bolıp, tumlı-tusqa taradı.

-Nege bizden, tım-tıraqay qashtı?-dep, Bul jumbaqqa hayran bolıp turadı.

Izlestirip tawıp alsa birazın, Jabayıday úrpeyisp qaradı.

Qollarında qarmaq penen torı bar,

Qaptalında kepshe menen oraǵı.

Kól qasında, múlgip turǵan jalǵız tal,

Tal qasında qamıs penen jeken sal.

Áste-áste jámlenisti adamlar, Sam-saz ǵana, indemesten, bolıp lal. Jarqın júzli jas degennen nawa joq, Bári, birden appaq shashlı kempir shal.

(Arasında birdi-jarım náreste) Kópleriniń kiyimleri dal-dal.

Onsha nege ayanıshlı túrleri, Baslarına túsken eken ne awhal?

-Sálem bersek, qatıwlanǵan júz benen,

Ne sebepli gáplespeysiz biz benen?

Bárimiz de balasımız adamnıń,- Bir-birewden úmitlerin úzbegen.

Qayda ketti bul átiraptıń jasları,- Jigit degen, hayal degen, qız degen?

Gúdiklenbey, ata menen analar,

Sır shertińiz jıllı shıray júz benen! Alıs joldan kiyatırǵan sarılıp,

Jolawshımız, elden xabar izlegen,-

Dep, Dawqara mıyıq tarttı aqırın, Aytıp berdi eliniń de jaqının, Attan túsip qollarınan alısıp, Bejeredi dástúriniń maqulın,

Uzaq emes óziniń de sháhári,-

Usı jerden jetpis-seksen shaqırım, Adamlardıń bunday bolıp turısı, Aldı baydıń huwshı menen aqılın, Ne bolsa da shorshınǵanday bále bar, Eldiń dushpan shıǵardı ma taqırın?!

Súysindi me, sálemlesken júzlerden, Emirenisken, janǵa jaylı sózlerden, Ǵawırlasıp qorshap aldı ǵáriypler, Qápelimde keyipleri ózgergen,

-Sher tarqasın, sóyleseyik ashılıp,

-Sizler baslań Ótemurat, Ázbergen,- Bir-birine mirátlesti ǵarrılar,- Ayanıshlı ushqın oynap kózlerden.

Uzın boylı Ótemurat qariya, Gápti qozǵap, aylandırdı kóp jerden:

- Dos ekensiz, úyimizge kirińiz,

At-jaraqlı adam kórsek, - jinimiz, Jolbarıstay seskenemiz jaw ma dep, Keshirilsin qáte menen minimiz!- Dep, bularǵa qamıs tósek tósetti,-

- Ílashıqta ótip atır kúnimiz Anaw Baǵdat sháxárine jaqınlaw,

Jasap kelgen xalıqlardıń birimiz. Mine hazir ápendedey túrimiz!-

Dep qamıqtı, saqalǵa jas qosılıp, Basqalar da eńireydi qosılıp, (Dáwqaralar esitiwge ıntıqtı, Sháháriniń xabarına asıǵıp). Shaǵınǵanday toqtamadı júrekler,

Dawısların bir-birinen asırıp,

- Qurıdıq ǵoy!-dep kempirler shuwlastı, Ílashıqtıń beldewine asılıp,

Ǵarrı taǵı dawam etti sózlerin, Bolǵannan soń bir solıǵı basılıp:

-Erik, shabdal jetilisip baǵıńda, Hásettegi istiń qızǵın waǵında,

Kókshe zalım nóker menen atlanıp, Kele qaldı shańqay tústiń shaǵında.

At tuyaǵı eginlerdi untadı,

Biyday qırman toz-toz boldı taǵı da.

Qaldırmastan asha tuyaq maldı da, Dúrkiretip aydap ketti aldına,

Bir awıldıń mal-dúnyasın qoparıp, Báder ketti, bulaǵaydı saldı da!

Aydarlısın aydap ketti, qul etip, Tulımlısın baylap ketti, kúń etip,

Kóz toymastay, qarsılasqan erlerdi Shalıp ketti, órtep ketti kúl etip. Kózler kórdi qıyametli kúnlerdi,

Tilim jetpes, bayanlawǵa, sır etip!

Shayır bolsam, el kóz jasın táriyplep,

Jazar edim, tawsılmastay jır etip. Tawday qayǵı salmaǵınıń astında

Zorǵa júrmiz, ırıl-tırıl kúneltip.

Jaman eken kókirektiń namısı, Jaw kelgende alawlasıp shabısıp, Hasa menen bir dushpandı sulattım, Mine mınaw qolımdaǵı tap usı!

Ketpen penen erlik etti mártlerim, Átteń biraq qurban boldı jarısı. Jaw shıńǵıtıp nárestesin arıwdıń, Jutıp turdı, gáwhar dárya aǵısı!

Ele meniń qulaǵımnan ketpeydi, Shırqırasqan balalardıń dawısı!

El sıylaǵan, Ótemurat shal edim, Jigitlikte dara ósken tal edim,

Alpamıstay bolmasam da jasımda, Atın shapqan Qarajanday bar edim.

Házir meniń «aq sarayım» - ılashıq, Nan ornına shortan boldı qóregim, Jasım jetip, hálim pitken shaǵında, Tórt ulımdı mádet kórip júr edim. Úshi ólip, biri ketti qullıqqa,

Halım múshkil, wayran boldı, júregim!

Giriptarmız qan shashılǵan zamanǵa, Úsh perzentim nayzalandı tabanda, Tiri ketip jalǵız Ayaz bawırım. Ólmegey dep eki qolım jaǵamda.

Mınaw Hámira - barlıǵınıń anası,

Az qayǵı ma meniń menen buǵan da!...

- Esitseńiz, xabar beriń atajan, Baǵdattaǵı, sháhár xalqı aman ba?

-Xabarım bar bilgenlerdiń sózinen,

Aman, biraq bult dónip tur, oǵan da.

Kókshe xannıń ızasına ne shara! Mınaw, bári – tap, ózimdey biyshara.

Ulı, qızı, tuwısqannan ayrılıp, Hár biriniń, júreginde mıń jara.

Músiybettiń dozaǵına shıdamay.

Kelgen soń da ólip ketti birpara. Dushpan ele shet-shebirden el talap,

Arıwların tartıp alǵan, masqara! Kúshin toplap baǵdat degen sháhárge,

Turǵan deydi házirinshe jasqana.

Ádep bastan, táriypleyin Kóksheni, Usı elge, kelip, bes júz sekseni,

Urı menen sandıraqlar jıynalıp, Bes mıń láshker boldı, deydi óskeni,

Qorǵan salıp Gáwhar dárya boyına, Qonıslanıp basıp alǵan óksheni.

Nıshapurda óz atasın óltirip, Málim deydi Qızılbastan kóshkeni

Bul elde de, mashhur boldı xalıqqa Jazıqsız, kóp gellelerdi keskeni.

Dáwqaraǵa arnap, qaǵaz jazıptı: «Jiber áwel bir on jıllıq azıqtı,

Baǵınasań, shegaramdı belgilep, Óziń kelip, qaǵıp ket tez qazıqtı! Qızıńdı da, qatınlıqqa bereseń,

Gelleń keter bolsań eger jazıqlı!»- Depti, biraq qalabası joq eken…

Bul gáplerge, baydıń káypi qashıptı.

Tula boyı uw jutqanday dirildep,

Gidirmesten, qaytıw ushın asıqtı.

Bas shayqaldı:- Búlinipti el! - desip,

Sózdi bóldi usı jerden short kesip.

Alǵıs ta joq, qaytıw ushın, oqtalsa, Kelip qalǵan qap - qarańǵı bult kóship,

Dúsir-dúsir tas burshaqlar atıldı Satır-sutır qıyan-gesti jel esip. Zikir saldı uyqı-tuyqı alasart, Juwǵarada keteǵoymay jónlesip.

Ílashıqlar, qańbaqlarday domalap,

Zırıldadı bir-birine mingesip.

Ashıwlanıp, aspan tobın atqanday, Gúrkiredi urıs ashıp jatqanday. Bult, kórpesin ashatuǵın túri joq, Usı jerge, bar ıdısın, aqtarmay.

Ílashıqtıń túńlik penen shıptasın, Samal kókke shıńǵıtıp júr, saqpanday.

Ízıń-ızıń shuwıldı hám satırlı,

Jawlar, kelip, awıllardı shapqanday.

Hámme birden jalbarındı qudayǵa,

Gúná islep, óz peylinen tapqanday.

Oyqan salıp, jım-jırt boldı ılaysań, Jolawshılar qorıqsa kerek qudaydan. Ǵáriyplerdiń kóńlin alıp, jaltaqlap,

Shúkir etip, qayttı bári ıraydan. Inam etip napaqalar qaldırıp:

- Gezlesermiz arǵı sheti bir aydan,- Degennen soń, ǵáriyp kóńli xoshlandı, Adamzattıń bir dozaǵı muńayǵan.

Eske alsam jawgershilik zamandı, Hásiretine men ózim de jılayman.

«Mama kempir» biyhayaday barqırap, Kún kúlip tur, appaq túsi jarqırap. Shubatılıp kemarınday aspannıń,

Jasın tuwdı qılıshlarday jaltırap. Marǵulannıń atlasınday qubılǵan, Jasıl, sarı, qońır, gúreń, qızıl, aq,

Quyas patsha jer júzine sán berdi,

Astında tur, sonday kórkem altın taq,

Ómirdiń de, hawa kibi, rayı,-

Jılaw, qayǵı, kúlki, shadlıq dáwlet-baq.

Keler kárwan kóshken bulttay aǵılıp, Kiyatırsań mákanıńdı saǵınıp, Áshekóyli bógenektiń ishinde,

Zer shashaqlı mamıq kórpe jamılıp,

Eldi oylap, kelgenine quwansań, Yardı oylap, qıynalasań qamıǵıp, Amanbısań, Makaryajan qaraǵım,

Náylaj boldıń, uzaq jolda jabıǵıp, Shayırlıqtıń árwaǵına bas iydim, Ashıqlıqtıń hámirine baǵınıp.

Jorǵa qálem, taqımıńdı jazayın,

Jetkeremen sıyań qalsa azayıp.

Ele uzaq atlanıslar aldıńda,

Qanxor dushpan alǵanınsha sazayın,

Kárwanlarǵa buldır-buldır kórindi,

Qorǵanınıń munarları shoshayıp.

Súyinshige sherik bolıń oqıwshım,

Sháháriniń dárwazasın ashayıq!

Sharshaǵanlar úylerinde dem alsın,

Qıyal minip, dás jollarǵa ushayın!

VI

«Kiev knyazi Izyaslavtıń ólimi barlıq orıs eliniń

hám pútkil qaraqalpaqlardıń kózlerinen jas shıǵardı»

1149jıl waqıyası haqqındaǵı rus shejiresinen.

Qaraqalpaq jat kórgen be orıstı, Táǵdiyrine Dolgorukiy bolıstı.

«Shadlıǵım - bir, qayǵım - ortaq» degende, Nayza menen Shıńǵıs kesken qonıstı.

Bulaǵaylı ásirlerde adasıp, Babam jedi qılshıldaǵan qılıshtı.

«Orıs dostım kel járdemge, qolla!» dep, Qushaq ashıp kórispekke tırıstı.

Úmit etti Rossiya elinen,

Kórgen sayın qanlı qırǵın urıstı.

Árman etip, «keleǵoysa - jan» depti, «Keliń!» - degen ses jańǵırttı jer-kókti,

Qastın tikken xanlar menen julqısıp,

Ernazarday mıń san qurban qan tókti. «Babam kórgen Máskewim» - dep ıntıǵıp,

Muhabbatlı ómirlerin tárk etti. Halıqlıq otı ósheyin dep turǵanda, Tuwısqannıń láshkerleri jarq etti,

Dushpan qashtı, baxıt kúlip, kún tuwıp, Aq jarılqap, ıqbalımdı ǵarq etti.

Halqım súygen óz jurtıma, dárekpen Orıs dostım – bawırıma kerekpen.

Oǵan degen qaraqalpaq meyiri Ásir boyı ótip kelgen elekten.

Mıń jıllarǵı doslıǵınıń tamırın Babalarım shıǵarmastan júrekten, Talıqkanda dárman etip boyına, Shınlıq ushın ápsanalar dóretken. Babalardıń berip ketken miyrasın,

Qosıq penen bayanlawǵa hálekpen.

Orıslardan kórinbeydi menmenlik, Esirtpeydi dushpanların jeńgenlik. Olar menen qushaq ashıp, dos bolsań, Birge jeydi jartı nanın, teń bólip.

Gápti endi, basqa jaqqa burayın, Qıyalımnıń shabısların meńgerip.

Dilgir bolıp júr ǵoy ele, eki jas, Qos júrekti, bir-birine teńgerip. Sapar shektim Arzamastıń jurtına,

Júriń doslar, qıdırsańız, el kórip!

***

- Bilmeyseń de, qızdıń qayda turarın. Qoy - dep talay jalbarındım, shıraǵım,

Dayıń edi Vladimir knyazi, Sol arqalı, ayttırıp ta soradım.

Hesh juwabın bermey ketti atası,

Bildirmesten júreginiń xabarın. Ǵayrı jurttan qız alarıń naǵaybıl,