Tilewbergen Jumamuratov Makarya-sulıw

Shınında solay emes-aw biraq,

Máńgilik bolıp kóriner kózge.

Bayqasam eger anıqlap qarap, Qas qaqqan sayın aǵısı ózge.

Bir dene bolıp tursa da tuwlap,

Aǵıstıń ornın aǵıslar basıp, Náwbetin kútip keledi zuwlap, Aldıńǵı aǵıs ketiwden asıp.

Birewi kelip, birewi ketip,

Aǵılǵan aǵım sezdirmes ózin.

Izdegi menen toladı ketik,

Aldaydı sóytip adamnıń kózin.

Giya da gúzde qaladı solıp, Jasıl shóp gúllep, jaynaydı báhár, Tuqımnan ónip qaytadan tolıp, Mısalı sonday awıl hám sháhár.

Ómir de aǵıs bulqınǵan mudam, Bayaǵı kelbet, bayaǵı kórki.

Kórseń de qashan túp-túwel adam, Qayǵılı jılaw, shadlıqlı kúlki.

Kóringen qıymıl kóńilge tanıs, Aǵılǵan aǵım qaytpaydı órge. Jıljıǵan ómir mısalı aǵıs,

Ne hasıl dene qosıldı jerge.

Birewdiń ornın basadı birew, Toqtawsız aǵım aspannıń astı,

Tuwılǵan bópe-ómirge girew, Ǵarrılar ketse, qaldırıp jastı.

Náwbetin ótep ketedi taǵı, Shalqıǵan ómir - ótkinshi quyın. Kúlse de qarap dúnyanıń baǵı, Miymannıń uzaq turmaǵı qıyın.

Kóshedi kárwan toqtawsız zuwlap, Toladı ornı tartsa da qurdım. Qurdımǵa ketse ádepki áwlad,

Keyingi kárwan bildirmes ornın.

Tolqınlar tuwlar odan da beter, Bar edi atam, bar edi babam.

Babamnıń oyın áwladı óter,

Gezegin berip ketipti maǵan.

Ózim dá gezek beremen jasqa,

(Kóriner hesh kim ketpegen bolıp).

Bul dúnya solay dúzilgen basta, Jerdegi adam dáryaday tolıq.

Ór kóńil patsha, aybatlı batır, Bárin de julqıp tartıptı qurdım.

Mıńlaǵan qala súlderi jatır, Arasın qaplap Jáyxunnıń, Sırdıń.

Tariyxı-teńiz Jáyxunnıń, Sırdıń

Turan dep burın ataptı atın,

Turkistan eken bul ata jurtım,

Jutıptı sansız ómirdiń tatın.

Kóripti qansha jelikken jawdı,

Jarqıldap nayza, sartıldap qılısh,

Neshe bir sapar jeńis te tawdı,

Bilekti biraq taldırǵan urıs.

Ah urǵan talay, qonıstan tayıp, Qańbaqtay eldi aydaptı samal. Ájdárhá jawlar záhárin jayıp,

Aqırıp kelip etipti qamal.

Zalımlıq sirá qurtalmay eldi,

Perzentler ósti anadan dórep,

Minekey jańa dáwranǵa keldi,

Sandıǵın sırdıń ashpaǵım kerek.

Ásirden-ásir Qızılqum shólin, Qaq jarıp sansız aǵılǵan kárwan Óziniń kórip, esitkenlerin,

Birine-biri jetkerip barǵan.

Neshe bir sózler taradı elge, Araldan esken samalday bolıp,

Ótipti sansız aqıllı, er de, Sózleri-tiri, qalsa da solıp.

Qásterlep yadta saqladım birin, Janıma azıq sezildi maǵan.

Órmegin toqıp ásirler burın, Júrektiń sazın shertipti babam.

I

«Aral átirapındaǵı bul sahra qáwimleriniń birliginen qaraqalpaqlardıń óz aldına tolıq

halıq bolıp qáliplesiwi VIII - IX ásirlerde baslandı».

Tariyx betlerinen

Baǵdat degen sháhár deydi, birpara, Sol qalaǵa hákim eken Dáwqara.

Ǵáziynesi tillá menen zer deydi, Mallarına tolı bolǵan taw-dala.

Qızılqumda qoyı menen túyesi, Shapqılasqan jılqı menen biyesi, Kól boyında qumırsqaday qara mal,

Bir Dáwqara-barlıǵınıń iyesi.

Shın, Yonan, Hindstanda kárwanı, Jaltıldatıp súrgen neshe jorǵanı,

Alaqayıs, jipek jona, altın er, Sulıw súyip, shalqıp ótken dáwranı.

Esiginde xızmet etken mıńlap qul, Bulaq bolıp kelip turǵan zırlap pul,

Kárwan menen sayaxatta el gezip, Ara-tura ketken eken jıllap, bul.

Bir jaǵınan sawdasın da úlgerip, Bir jaǵınan tanısadı el kórip,

Jaslayınan shatırash oyın úyrengen,

Bilgenlerge ayanbastan pul berip.

Úyrengen soń mine usı ádetti, Oyın menen kóńilin bárhá shad etti. Shın, Yonan hám Hindstannıń elinde, Talaylardı tapjıldırmay mat etti.

Hesh birewdi keltirmesten qayımǵa, Qayda júrse ıntıq usı oyınǵa,

Bunıń menen hál sınasar shıqpaptı, Jáyxun, Sáyxun, Zerabshannıń boyında.

Sınasqandı jeńip shıǵar, shar shıqpas, Baylıǵına hesh birewide pár shıqpas, Dáwqaranıń bar taǵı bir baylıǵı- Mal-dúnyanıń barlıǵınan artıqmash.

Bolsa da ol perzentten tek bir qızı,

Sol irgeniń jarqıraǵan juldızı,

Gúl kórkine teń kelmepti hesh bende, Bunnan artpas beyishtiń de húr qızı.

Baylıq ushın jomártlik te bir sınǵoy; Tuwılǵanda bergen eken qırıq kún toy.

At shaptırıp, altın gubbaq attırıp,

Sarp etipti bir mıń jılqı, bes mıń qoy.

Hámme halıqqa palaw tartıp, mal soyǵan, Ǵárip-qáser máplenipti sol toydan,

Jası úlken ulamalar jıynalıp,

Perzentine Makarya dep at qoyǵan.

Óse kele jurt tańlandı sırtınan, Dara shıqtı eli menen jurtınan,

Bolar bala-bes jasınan belgili. Min tabılmas shıray menen qulqınan.

Tórt jasında úyrenipti háripti,

Bes jasında kitap oqıp beripti.

Altı jasta máni berip Náhiwge, Shákirt bolıp ulıqlarǵa eripti.

Alımlardı aldırıptı alıstan, Arab, parsı, qıtay, yonan,orıstan. On muǵallim oqıtıptı bir qızdı, Hár bir ustaz óz pánine jarısqan.

Qızdıń zeyni tań qaldırdı xalıqtı:

Jeti jurttıń tilin bilip Jeter jerde kitap qoymay aqtarıp,

Ilim menen kórgen eken jarıqtı.

Oqıp Jábir, Pálákiyat sabaqtı, Bilim menen ósiripti qanattı. Qaliylanı, Shahnamanı,Qabustı Oqıyǵoysa, kirpik qaqpay tań attı.

Yusup penen Ziliyxanıń dástanı, Láyli Májnun kibi talay qıssanı,

Oqıǵanda oy tolqını sharıqlap, Jerdiń júzin gezip júrdi jas janı.

Júrek nurı sáwlelendi biyik dım. Minsiz soqqan tutqasınday iyiktiń, Eki kózi jarqıldaǵan ot bolıp, Lawlap turar janarınday kiyiktiń.

Burımları tawdıń qara jarınday, Aq denesi qıstıń taza qarınday, Uzın boyı diydarına qonımlı,

Húr, Qırımnıń ósken sárwi talınday.

Mıyıq tartsa jalt-jult etip dúr tisi,

Shırayına-shıray qosar kúlkisi, Kún nurınday uyaltadı kózlerin,

Tikke turıp qaray ǵoysa bir kisi.

Tábiyattan keltirilgen sıy anıq, Hámme sulıw keltirilse jıynalıp, Láyli menen Zliyxalar bolsa da, Turar edi Makaryadan uyalıp.

Baylıq qızdı esirtpedi, bilim kóp, -Kel qurdaslar qıdırayıq, júriń - dep, Hesh jarlınıń qızın tómen sanamay,

Teń kóredi qushaq ashıp, kúlimlep.

Jámlenisip, barar geyde baǵına, Shomıladı, tereń hawız jaǵına, Kólde júzgen aq quwlarday taranıp, Gúl ishinde sayran eter taǵı da.

Ózi sonday, kórkem ósken gúl edi, Dańqın jastan, pútkil Turan biledi. Mıńsan jigit sırttan ashıq bolsa da,

Ayttırıwǵa, dawamadı júregi.

Kiyngeni-ılǵıy hasıl maparman, Bul gózzaldı yar tutqanǵa ne árman Bay bir kúni mıń túyege júk artıp, Makaryanı qaldırmaptı sapardan.

Kórer kózim, mápeledim, terbettim, Dámin tattıń ilim degen sherbettiń. Meniń menen qıdırıp qayt, el kórip,

On jetige jasıń kelip erjettiń,-

Dep qıyalın aytıp berdi birimlep, -Jaqsı qurdas bolsa ertip júriń,-dep, Qup ornına, altın sırǵa jıń etip, Ádep penen jalt qaradı kúlimlep.

***

Tań sáhárden el qorazı shaqırdı, Mázinlerde azan aytıp baqırdı. Qızıl narǵa bógenekshe ornatıp, Tóbesine qurdı ala shatırdı.

Jıynalǵanday gúzdiń altın qırmanı, Jańlandırıp sırnay menen

Jollıq berip quwanıshlı tilekte, Haq jol ushın uzatılmaq kárwanı.

Sıńǵırlasqan tillá háykel, óńirmonshaq , Jıltır shıtaq, altın shashbaw,

Halqa sırǵa, árebekli qızlar júr, Kók sawırlı jez óksheler jer qashap.

Bulttay dónip arqasında burımı, Teńge shashpaq jeńgelerdiń ırımı.

Sekirip júr jelkildesken aydarlar,

Óspirimler jawdırasqan tulımı.

Kempirler júr: -Alıp ket,-dep,-duwamdı,

Makarya qız saparına quwandı.

Erikkende ermek ushın miner dep,

Nar qasına aldı jorǵa ǵunandı.

Kárwanlardıń qońırawı qaǵıldı, Narlar alǵa jılısladı, aǵıldı.

Teńiz Qara tawdı jaǵalap, Quyas penen quwaladı saǵımdı.

Kárwan bası jer tótesin qolaylar,

Elde qaldı tilek aytıp talaylar.

Bara-bara jasırdı óz boyların, Sháhárdegi munar, meshit, saraylar.

***

Quyın uytqıp hám jılanǵa uqsap tap, Shıyratılıp ozıp óter qustan da.

Jaltıldaǵan kún sáwlesin qushaqlap, Jerdiń shańın ala qashar aspanǵa.

Shapshıp oynap aqbas tolqın ishinde,

Jaltırap tur teńiz arqa-batıstan. Shańqıldasqan shaǵalalar ústinde,

ǵazlar ǵańqıldasar alıstan.

Bejireygen birǵazanlar dizilip,

Áwdiyiser ıǵıp júrgen atawday. Bir-birine basın qaǵar súzilip, Tolqınlardı eskermegen ańqawday.

Appaq quwlar qanat qaǵar sıńqıldap, Shınqobızǵa qızlar shertken namasha. Ópepekler basın iyzep mıńqıldap,

Kóklem kórki-óz aldına tamasha.

Tóbeshikke jılısladı biyiklep, Úńgirler tur awzın ashıp Dúrkiresken qulan menen kiyik kóp,

Dáwqaranıń óris tolı qoyınday.

Dizbeklengen nar túyeler sabılıp, Biysharalar qaldı qansha azapqa.

Neshe kúnler, neshe

Júkli kárwan sapar tarttı uzaqqa.

II

Qaraqalpaqlardıń ruzgershiliginde sawda zor áhimiyetke iye edi..

Qaraqalpaqlar mıńlaǵan túyelerge júk artılǵan kárwanların Rossiyaǵa da jóneltip turdı.

Tariyx betlerinen.

Emenli qayıń ırǵalıp ósken,

Qaraǵay biyik bultlardı tesken,

Siresken qalıń ormanlı toǵay,

Gey jeri-sháhár, ornasqan sıbay.

Qaladan ótseń, taǵı da orman,

Gey jeri-awıl, gey jeri - qorǵan,

Shalqıǵan dárya, burqıǵan aǵıp,

Tuwlaydı Edil dabılın qaǵıp.

Tamırday tarap ıtqıǵan sala,

Dárbentte bálent bir ullı qala.

Dáryada gires aǵılǵan qayıq, Kóldegi quwday qanatın jayıp.

Jel menen oynar jelbirep jelqom,

Zuwlaǵan aǵıs soǵısqan tolqın,

Sermeydi eskek birewler ıqqa, Júklerge tolı kemeler lıqqa.

Birewler keter ór jaqqa qaray, Saldawlar tartıp otız-qırıq malay,

Shomılıp jazda monshaqtay terge, Ushanlar súyrep jılısar órge.

Bir jeri-kópir, bir jeri-darǵa, Jollarda zırǵıp telegen arba,

Bulqınǵan bedew shapqılap basıp, Basların nuqıp baratır asıp.

Qaynaǵan ómir, bıjnaǵan adam, Dáryaday tasqın háreket mudam, Sháhárdiń ishi sozılǵan kóshe,

Birewi - tuwrı, birewi kese.

Tósepti sheber shaǵırlı tastı, Aynala gileń ormannıń astı, Kósheler sheti jap-jasıl daraq, Makarya turar ıntıǵıp, qarap.

Sháhárdiń turqı shoqqıday biyik, Munarlar turǵan quyashtı súyip,

Altınlı gúmbez, jarqırap saray, Boyların sozǵan aspanǵa qaray.

Sap tartıp turǵan tillalı jaylar, Jarmónke tolı dúkanlı baylar, Qamasar kózler mıń túrli zatqa, Sawdalar gújip ketip tur qotqa.

Arzamas deydi sháhárdiń atın, Dáwqara baydıń aparǵan zatın:

Qarakól, jipek, gúrish, quw párin, Ǵalı, jún, teri-qaldırmay bárin,

Kóriwden jıldam jıynalıp xalıq, Azayttı kem-kem talasıp alıp, Qayırlı sawda shalqıttı baydı,

Qonaq úy etken bir hásem jaydı,

Qızına unap orıstıń jeri, Úyrenip qaldı kelgennen beri,

Unattı bunda eliniń saltın, Jat kórmes jandı orıstıń xalqı.

Makarya qız da kelbetli tulǵa,

Qulaqqa taqqan halqalı sırǵa,

Altınlı shıtaq jarasqan jasqa,

Sáwkele-marjan jaltırap basta.

Shıǵadı geyde saltanat dúzip, Dáryaday taza hawasın júzip, Dosları menen etedi sayran,

Kórgenler sırttan boladı hayran.

Bir kúni tursa sol qonaq jayda, Bir orıs qızı bolıptı payda, Uzatqan eken yonanlı qızdı, Makarya menen tatıstı dúzdı.

Birine biri kórindi ısıq, Alıstı álpi qolların qısıp, Otırdı biraz bulǵarsha sóylep,

Sawǵaǵa berdi shatırash kóylek:

Toqılǵan qosa jipek hám paxta, Túr-túsi mısal shatırash taxta. -Usınday tawar shıǵadı qaydan? -Lyudmila qarap boldı da hayran.

Irkilip turdı uyalıp almay, Jalındı bul da, izinen qalmay, -«Podarok moy», orıssha ayttı, Sonlıqtan ol da pikirden qayttı.

Shatırash kóylek oǵan da unap, Kiygizdi dostı bellerin qınap,

Biriniń biri júregin bilip, Dálkek te aytıp, sóylesti kúlip,

Makarya jasta alǵanda bilim,

Úyrengen edi orıstıń tilin, Jatlıǵıp kem-kem bolıptı qanıq,

Pikirin tolıq bildirdi anıq.

Hár biri bilgen gáplerin aytıp, Lyudmila úyge ketse de qaytıp.

Kelip te turdı qurdasın qıymay, Ózi de sawǵa ákeldi sıylay.

Qatnasıp júrdi eki-úsh kúnde, Gey-geyde qonıp jatadı túnde,

Bir kúni keldi telegen alıp, Shomılıp qayttı dáryaǵa barıp.

Lyudmila bildi Makarya jayın, Aytpadı ózi jarlısın, bayın,

Makarya onıń turmısın sorap, Miyasar kórmes beriwge soraq.

- Bul jerden, zárre tek uzaǵıraq, Úyime miyman bolıńız biraq.

Tanıssın Sizge, biziń de irge, Qánekey atań da barǵanda birge!-

Dep, mirat etti dostına talay, Makarya biraq uzaqqa qaray,

Ketpedi ózi, ruxsat almay, Kórermiz benen júr edi barmay.

Lyudmila birde aytıptı buǵan: -Paramon degen bar jalǵız aǵam, Astı tek bıyıl jigirma jastan,

Kóńili dárya, jigeri aspan.

Kishige - úlgi, úlkenge - shıraq, Jaqının maqtaw - ayıplaw biraq.

Ilimge qanıp teńizin júzgen, Maqtaydı hámme, basqa da bizden.

Oynasa eger shatırısh oyın, Qaldırmay utar Edildiń boyın, Talay bir jandı jeńgende utıp, Quwandıq bizler maqtanısh tutıp.

Tańlanttı onı, Siz, bergen kóylek, Bılay dep ayttı tańlanıp sóylep: -Toqıǵan bunı qaysınday sheber, Shep bolmas edi kórissem eger.

Erisi-jipek, arqawı - paxta,

Naǵısı naǵız - shatırash taxta, Bilgenge qımbat - kóylektiń qunı,

Sheberlik penen toqıǵan bunı.

Shatırash shayı - kelisken sáni, Sızıǵın qara, bar úlken máni,- Dep onıń sonsha ıqlası ketti, Sawǵańız meni abıraylı etti!

Anam da kórdi tańlanıp qarap, Sizdi de sırttan qoyadı sorap,

Aytıp ber dostım, kóylektiń sırın, Sizlerde shatırash bolǵan ba burın?

Dep biraz sóylep, beripti soraq, Kútkendey juwap tigilip qarap,

Qundızday dónip júziktey qası, Jel menen oynap altınday shashı.

Aqtardı solay ishtegi sırdı, Makarya biraz oylanıp turdı. Anarday dónip qubıldı túsi, Sádeptey appaq jarqırap tisi.

Ekewiniń de júzleri jaynap, Kózleri turdı kúlimlep oynap.