Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

71

kóterip, shápik ǵana qırınına awdarılıp túsip bılay dep soraydı: Qalay dep oylaysań, Andryusha, qaharmanlarsha jaradar bolıp, dushpanlardıń usı sıqıllı hújimine shıdam bergenim ushın joqarıdaǵı úlkenlerimizden anaw-mınaw bir medal almas pa ekenmen?» Bul gápti esitip meniń ashıwım keleyin dedi. Onıń qolına jońqanı uslatıp: «Mine seniń «oǵıń», bunday oqtıń múzeyge keregi joq. Ikonıńnıń astına qoy da saqlay ber, házir qudıqqa bar da, qaharmanlıǵıńdı juwıp, adam turine kel, bolmasa ólik kómgen jerdey iyisiń sasıp tur».

SHukar qoraǵa kirip ketkeni sol, kóp uzamay Makar da jetip keldi, shabıstan kelgen at qusap demin alıp, stolǵa kelip otırdı da, dım úndemeydi. Keyin demin alǵannan son barıp bılay dedi: «Tiymey qaldı-á náletiyge! Eki ret attım. Tastay qarańǵı, qarawılın kórmeyseń, tútesine qarap atıp edim-tiymey ketti. Ol da toqtańqırap alıp maǵan qarap taǵı bir ret oq attı. Tap birew gimnasterkamnan uslap tartıp jibergendey boldı». Makar gimnasterkasınıń eteginen uslap tartıp edi, ırasında da onıń oń tárepinde bel buwarınan joqarıraq jerde oq tesip ketken bir tesik kórindi. Men onnan kim ekenin bile almadıń ba? - dep soradım. Ol kúlip:

«Meniń kózim bayıwlınıń kózi emes. Biraq atqan jas jigit ekenin bilemen, óytkeni júdá juwırǵısh eken! Egede adam óytip juwıra almaydı. Men keyninen quwıp edim, jetiw qayda, jitip ketti! Onıń izinen atlı da jete almaydı». «Qalay sen kóz jumıp ala umtılıp júrseń? Olardıń neshe adam ekenin bilmesten quwa juwırǵanıń qalay? Eger shetenniń artında taǵı sonday eki jigit ańlıp turǵan bolǵanda ne qılar ediń? Birewi-aq jaqın kelip bet aldıńnan berip jiberiwi múmkin ǵoy». Sózińdi tıńlaytuǵın Makar bar ma? «Senińshe men ne islewim kerek edi?» deydi ol maǵan. - Shıranı sóndirip, káttiń astına tıǵılıwım kerek pe edi?» Barlıq kórgen waqıyam usı. Sol atıspadan Makarda jalǵız tımaw ǵana qaldı.

-Buǵan tımıwdıń qanday qatnası bar?

-Kim bilsin, ózi solay deydi, men ózim de hayran qalıp otırman. Sen nege kúleseń? Sol atıspadan keyin durısında da onda oǵada jaman tımaw payda bolǵan. Murnınan tınbay aǵadı da turadı, pulemettan atqanday etip ústi-ústine túshkiredi de otıradı.

-Barıp turǵan bilimsizlik, - dedi kewli tolmaǵan túrde burın polk xatkeri xızmetinde bolǵan orta jasqa kelgen esapshı kazak. Kóp kiyilgenlikten guńgirt tartqan gúmis qasnaǵı bar kóz áynegin mańlayınıń ústine ısırıp qoyıp, ol sol sózin salqın túrde taǵı tákirarladı: - Joldas Nagulnov óziniń bilimsizligin kórsetip otır, onnan basqa hesh nárse emes!

-Házir awırlıqtıń kóbisi bilimsizlikke túsip otır, - dep kúldi Razmyotnov. - Mine sen oǵırı bilimli adamsań, schottı qaqqanda shırtıldatıp jibereseń, hár bir háripti judá shıyırıp jazasań, solay da seni atqan joq ǵoy, atsa Nagulnovtı attı... - Davıdovqa qarap sóziń dawam ete berdi: - «Azanda erte kóreyin dep uyine kirsem, feldsher menen ólgenshe tires bólıp atır, ómirde hesh nárse túsinip bolmaydı! Feldsher Makardaǵı tımaw túnde ashıq terezeniń aldında samalǵa qarsı otırıp ayazlaǵanlıqtan bolǵan deydi, al Makar bolsa tımaw oqtıń murın nervine zálel tiydiriwinen kelip shıqqan deydi. Feldsher: «Oq shekeniń terisin kúydirip, qulaqtın ústi menen ótip ketken bolsa murınnıń nervine qalay tiye aladı?» - dep soraydı. Al Makar oǵan: «Qalay tiygeni seniń jumısın emes, biraq tiygeni fakt, seniń isiń bilmeytuǵın nárseń tuwralı tarısıw emes, al usı nervke baylanıslı tımawdı emlew» - dep juwap beredi.

Makar shaytanday ójet, al mına ǵarrı feldsher bolsa onnan bes beter ójet eken.

«Siz ózińizdiń aqmaqlıǵıńız benen meniń basımdı qatırmań, - deydi ol. -Nervten adamnıń eki qabaǵı emes, bir qabaǵı, eki beti emes, bir beti tartadı. Onday bolatuǵın bolsa ne ushın silekeyińiz bir murnıńızdan emes, al eki murnıńızdan aǵıp tur? Ayazlaǵanlıqtan bolǵanı bepbelgili».

Makar azıraq úndemey turǵannan keyin:

-Berman qara, rotanıń táwibi, qashan bolmasın sirá seniń qulaǵıńa urǵan waqıt

72

boldı ma? - dep soradı.

Men nábada kerek bolıp qala ma dep waqtında shırp etip Makardıń qolın uslap qalıw ushın, oǵan jaqın barıp otırdım, al feldsher bolsa pútkilley kerisinshe, onnan kem-kem alısıraq jılısıp, esikke qaranıp, qaltıraqlap: «Jo-o-o-q, quday saqlasın, xesh kim urǵan joq. Siz bunsha nege buǵan qızıǵıp qaldınız?» - dep soraydı.

Makar onnan jáne: «Men usınnan mush penen shep tárepindegi qulaǵıńa berip jibersem, tek sol qulaǵın ǵana juwıldap qoyadı dep oylaysań ba? Odan qátirjam bola ber, eki qulaǵıńda Pasxadaǵı qonırawday bolıp gúwildemese maǵan kel!» - dedi.

Feldsher stuldan turıp esik betke áste-áste qırınlap jılıspaqshı bolıp edi, Makar oǵan: «Sen qızbay-aq qoy, stulıńa otıra ber, men seni urayın dep atırǵanım joq, tek ǵana mısal ushın túsindirip atırman. Túsinikli me? - dedi.

Feldsher qızıp ne qıladı? Ol qorıqqanlıqtan esik betke qaray qashqan edi, biraq Makardıń sózlerinen keyin stuldıń bir shetine barıp otırdı da biraq sonda da qaytaqayta jaltańlap esik betke qarap qoyadı. Makar mushın túyip, onı ómirinde birinshi ret kórip otırǵanday basınan ayaǵına shekem kózden ótkerdi de, taǵı soradı: «Eger sol sarpaydı saǵan ekinshi ret inham etsem, onda ne qılar ediń?» Feldsher taǵı ornınan turıp, esikke qaray jılısa baslaydı. Esiktiń tutqasınan uslap qashayın dep turıp:

«Tapqan aqmaq oyıńızǵa bolayın! Medicina menen nervlerge siziń mushıńızdıń qanday qatnası bar!» - deydi. -«Qatnası bolǵanda da júdá qatnası bar», - dep qoyadı oǵan Makar hám otır dep taǵı ótinish etip ádeplilik penen onı stulǵa aparıp otırǵızadı. Biraq feldsher hesh jerde hesh nárse joq shıp-shıp terge shomılıp, taqatım bolmay tur, awırıwlardı qabıl etiwge dárhal ketiwim kerek deydi. Al Makar bolsa awırıwlar azıraq waqıt kúte turar, medicina boyınsha tarıs dawam etip otır, bul ilimde meniń sennen bes ese ústem ekenime isene ber deydi.

Davıdov sharshaǵan túrde mıyıq tartıp qoydı, esapshı awzın alaqanı menen basıp kempirdey keńkildep kúldi, biraq Razmyotnov túsin buzbastan sózin dawam ete berdi:

- «Gáp solay, - deydi Makar, - eger men seniń tap sol jerińe ekinshi ret berip kete qoysam, sen tek sol shep kózimnen ǵana jas aǵadı dep oylamay-aq qoy. Pisken pomidordan aqqan suw qusap eki kózinen de jas siyip ketedi, buǵan qalay bolǵanda da kepil bolıwıma boladı! Nerv tımawı da áne sonday: ras shep murnınnan suw aqtı ma, oń tárepinen de aǵıwı kerek. Túsindiń be?» Sonnan keyin feldsher batırsınıńqırap

«Medicinadan xabarıńız joq eken, múmkin bolsa, maǵan aqıl bermey-aq qoyıńız, onnan da meniń jazıp bergen dárilerim menen emlenińiz», - dedi. Makardıń tabanına qoz basılıp qoya berdi. Bası tóbege tiygenshe shapshıp turıp bar dawısı menen baqıra túsedi: «Sen maǵan medicinadan xabarı joq dep júrseń be? Háy, sen gónergen klizma! Men German urısında tórt ret jaradar boldım, eki ret kontuziya aldım, bir ret gaz benen uwlandım, grajdanlar urısında úsh ret jaradar boldım, otız lazaret penen gospitallarda hám keselxanalarda jatıp shıqtım, sonnan kelip meniń medicinadan xabarım joq-mısh?! Sen meni qanday doktorlar menen professorlardıń emlegenin bileseń be, ońbaǵan? Sen qusaǵan ǵarrı aqmaq onday ilimpaz adamlardı túsińde de kóre almaysań!» Áne sonda feldsherde qaydan da bir batırlıq payda bolıp Makarǵa qarap gegirdegin sozdı: «Sizdi ilimpaz adamlar emlegen bolsa da, ózińiz, húrmetlim, medicinadaǵı bir tıǵın ekensiz!» Makar oǵan juwap retinde: «Al sen olay bolsa medicinadaǵı túlsheniń tesigiseń. Sen jańa tuwılǵan bóbektiń kindigin kesiw menen ǵarrılardıń kók etin tuwrılawdı ǵana bileseń, al nervke kelgende sen qoydıń quran oqıǵanındaysań! Seniń nerv haqqındaǵı ilimnen ómirde xabarıń joq!»

Solay etip olar sóz alısıp, túpirik shashısıp aldı da, feldsher Makardıń ójiresinen bir oram jiptey bolıp shıǵıp ketti. Makar azıraq pátinen túsip maǵan:

«Sen keńsege kete ber, men qádimgi ápiwayı dáriler menen emlenip, murnıma may jaǵıp ısaman da házir jetip baraman», - dedi. Sen, Davıdov, ol bir saattan keyin qanday bolıp kelgenin kórseń edi! Murnı oǵada úlkeyip, tap baklajanday kók-kóńbek bolıp ketipti, jáne de bir jaǵına qarap qıysayıp salbırap tur. May jaǵaman dep azıqtırıp

73

alǵan qusaydı. Makardan, yaǵnıy onıń murnınan jıqqan qoy mayınıń iyisi pútkil keńseniń ishin alıp ketti. Ol ózinshe sonday bir may súrtiwdi oylap shıǵarıptı... Iseneseń be, kózim túsip edi, ishek-silem qatıp ólip qala jazladım. Jigit birotala óziniń álema juwasın shıǵarıp taslaptı! Murnıńa ne qılǵansań dep sorayın desem, hesh kúlkimdi tıya almayman. Al onıń qattı ashıwı kelip mennen: «Sen, aqmaq, nege kúleseń, kósheden jıltıraq sádep tawıp aldıń ba ya bir nárse kórdińbe? Kókiregińdi ne kóterip tur. Trofimniń dóretkeni? Seniń aqılıń biziń mına Trofim tekeniń aqılınday-aq, sonnan kelip táp-táwir adamlardıń ústinen kúleseń!» - dep soradı.

Ol atqoraǵa qaray ketti - men onıń izinen shıqtım. Qarasam, Makar erdi alıp, jiyren attı ertlep, atqoradan jeteklep shıǵıp kiyatır-bayaǵı úndemewi. Meniń qúlgenime ashıwı kelgen eken, demek, «jol bolsın, qay jaqqa barmaqshısań? - dep soradım. Ol qabaǵın úyiwi menen: «Kudıkinniń atızına barıp, shıbıq kesip ákelip, seni sabamaqshıman!»- dep juwap berdi. -«Ne ushın?»- dedim. Úndemeydi. Men onı shıǵarıp salmaqshı bolıp kele berdim. Tap kvartirasına barǵansha úndespedik. Esik aldına kelgende, ol maǵan attıń dizginin ılaqtırıp jiberdi de, ózi ishke kirip ketti. Qarasam, iynine qaplı nagan asınıp, beline qatar baylap, qolında súlgisi jaydan shıǵıp kiyatır...

-Súlgi? - dep tańlandı Davıdov. - Súlgisi nesi?

-Men aytıp otırman ǵoy, onıń tımawı oǵırı edi, oramal menen hesh nárse qıla almaysań, bizlerge qusap jerge qarap simgirip jiberiwge ol dalada júrse de uyaladı. - Razmyotnov áste ǵana mıyıq tartıp kúlimsiredi. - Sen onı páske taslama, qalay bolǵanda da ol anglichan tilin úyrenip atır, endi qalay kórgensizlik qılsın... Sonıń ushın da qol oramaldıń ornına súlgisin alıp shıqqan. Men oǵan: «Sen basıńdı tańıp, jarańdı japsań jaqsı bolar edi, Makar», - deymen. Al ol azar-bezeri shıǵıp baqıradı: «Bunıń qayaǵı jara, jin urǵan! Kóziń shıqtı ma, kórmeyseń be, bul jara emes, jırıp ketken ǵoy? Maǵan qatınlardıń ilpetliginiń keregi joq? Brigadaǵa ketemen, samal qaǵıp, shań bassa, ǵarrı baytaldıń jawırınday bolıp ózi de jazılıp ketedi. Sen birewdiń isine aralasıp, tumaǵıńdı tıǵa berme, bar ayda, aqılıńdı basıńa jaq!»

Abaylap qarasam jańaǵı sol feldsher menen sóz alısqanınan hám meniń kúlgenimnen keyin onıń júdá mánisi bolmaǵan eken. Íǵına jıǵılıwım menen nanaganıńdı búytip kórsetip qoyma dep keńes berdim. Sóz tıńlaw qayda! Qayta meni ata-babamnan qaytarıp bılay dedi: «Maǵan hár qanday aqmaq oq atıwı múmkin, he, men sonda balalardıń rogatkasın alıp júriwim kerek pe? Bul nagan menen segiz jıldan beri joldas bolıp kiyatırman, tıǵa-tıǵa shıl-párshesi shıǵıp tesilmegen qaltam joq, awa! Búginnen baslap jasırǵandı qoydım, men onı urlap alǵanım joq, nagan ushın biraz qanımdı da tóktim. Onı maǵan qımbatlı joldas Frunzeniń atınan, onnan qalsa sabına atım jazılǵan gúmis plastinkası menen áytewir bergen dep oylaysań ba? Aljasıpsań, aǵayinim, birewdiń isine taǵı tumsıǵıńdı tıǵıp otırsań». Solay etip ol atına mindi de, ótá ketti. Xutordan alıslap ketgenge shekem onıń súlgige simgiringen dawısı trubanı dótildetkendey bolıp esitilip turdı. Sen oǵan nagan tuwralı aytıp qoy, Semen. Qalay degen menen de xalıq aldında jaqsı emes, ol seniń sózińdi tıńlaydı ǵoy.

Razmyotnovtıń sózleri Davıdovtıń ańına jete qoyǵan joq. Eki alaqanı menen jaǵın tayanıp, shıǵanaǵına súyenip sıya tamıp hám shuqıp oyıp taslaǵan stolǵa kózin tigiwi menen Arjanovtıń sózleriń esine túsirip oyǵa ketti: «Al solay bola qoysın, máselemkiden, Yakov Lukich -kulak, nege men tap sonnan qáwip etiwim kerek? Onıń ózi qolına mıltıq uslamaydı, jası birotala ótip ketken, aqılı da bar; Makar qashqan ayaqayaǵına tiymeytuǵın bir juwırǵısh jas bala edi dep otır. Eger Lukichtiń balası bunı ákesi menen birge qılǵan bolsa? Bári bir tolıq dálil bolmay turıp Yakov Lukichti zavxozlıq ornınan bosatıwǵa bolmaydı, eger ol birewler menen awız biriktirip júrgen bolsa, onı shorshıtıp alasań, basqaları da seskenip ketiwi múmkin. Lukichtiń jalǵız ózi bunday nárseni islemeydi. Ol aqıllı shaytan, bunday nársege ol bar táwekel

74

etpeydi: demek onıń menen burınǵı qatnasıqtı dawam etip, hesh qanday gúmánlanıw tuwdırmaw kerek degen sóz, bolmasa barlıq istiń beline tewip alıwımız múmkin. Oyın bolsa kózgirden baslanıp otır... Tezirek rayonǵa barıp raykom sekretarı menen, GPU diń nachalnigi menen sóylesiw kerek. Biziń GPU imizdiń párwayı pánseri bolıp awzı ashılıp otır, al bul jerde bolsa túni menen mıltıq atılıstan mıltıq atılıs. Búgin Makardı atqan bolsa, erteń meni ya Razmyotnovtı. Joq, bul bolmaydı. Eger abıray barda bunıń aldın almasaq, bir jaraqlı aqmaq bizlerdi úsh kúnde-aq uzınımızǵa salıwı múmkin. Solay bolǵanda da Yakov Lukich kontrrevolyuciyalıq islerge aralaspas-aw dep oylayman. Ol óz isine oǵada pısıq adam ǵoy, fakt! Aralasqanda da ne payda tabadı! Zavxoz bolıp islep atır, kolxoz basqarmasınıń aǵzası, jaqsı turadı, ne jeymen, ne kiyemen dese bári bar. Joq, onı sol eski zamanǵa beriledi degen hesh kewlime kelmeydi, eski zaman qaytıp kelmeydi, onıń bunı túsiniwi kerek ǵoy. Eger bizler qońsılardıń birewi menen urısıp atırǵan bolsaq-basqa gáp, onda onıń shaqqanlasıwı múmkin bolar edi, al endi mına nársege shaqqanlıq qıladı dep hesh oylamayman.

Davıdovtıń oyın Razmyotnov bólip jiberdi. Ol uzıq waqıt dostınıń tolǵın tartqan júzine qarap turdı da, birden:

-Sen azanda awqatlandıń ba? - dep soradı.

-Awqatlandıń ba deyseń be? He ne? - dedi Davıdov kewilsiz túrde.

-Júdá azıp ketipseń, tap adamnıń reyimi keledi! Súyegiń qılıptı, ol da kúnge pisip quwırılıp qalǵan.

-Sen taǵı bayaǵı gápti baslap otırsań ba?

-Joq men rasım menen aytıp otırman, sózime isene ber!

-Awqatlanǵanım joq, waqıt bolmadı, awqat jegim de kelmeydi, azannan bergi kúnniń ıssısına qara.

-Men dım ash bolıp kettim, júr Sema, azmaz bir nárse jep keleyik, - dep usınıs etti Razmyotnov.

Davıdov qıyılsızlıq penen kelisim berdi.

Olar ekewi sharbaqqa kirdi, daladaǵı juwsan iyisi anqıǵan qurǵaq ıssı samal qarsı aldınan júzlerine urdı.

Davıdov esik aldına kelip toqtadı da:

-Sen kimnen qáwipleneseń, Andrey? - dep soradı. Razmyotnov iynin qısıp, áste ǵana qolların jazdı.

-Kim biledi! Sonsha oylandım-oylandım, hesh bir toqtamǵa kele almay-aq qoydım. Xutordaǵı barlıq kazaklardı kóz aldımnan ótkerip kórdim. Hesh qaysısınan qáwip ete almadım. Bul bir úlken jumbaq boldı, endi oylana ber. Rayonlıq GPU den bir joldas kelip Makardıń tamınıń dógereginde arı-beri júrdi de, Makardan, SHukar ǵarrıdan, Makardıń úyindegi kempirden ananı-mınanı sorastırıp, bizler tapqan gilzanı kórdi, onda hesh qanday belgi bolsa qáne... Sóytti de ol qaytıp ketti. «Awılıńızǵa bir dushpan aralasqan»- deydi. Makar oǵan: «Haw, aqıllı jigit-aw, seni ele doslarıń da atatuǵın ba edi. Tezirek bul jerden qarandı batır! Sensiz-aq anıqlaymız»- dedi. Jańaǵı biysharada ses joq, tek murnın pırq-pırq etkiziwi menen atına minip jolına tústi.

-Qalay deyseń, bunday nárseni Ostrovnovtıń islewi múmkin be? - dep soradı Davıdov abaylap ǵana.

Biraq esiktiń támbisin uslay bereyin degen Razmyotnovtıń hayranı shıǵıp, támbi uslamaqshı bolǵan qolı da tómen túsip, kúlip jiberdi.

-Ne dep otırsań, esińnen ayrıldıń ba? Yakov Lukichpe? - Qaydan ol jerge juregi dawap bul iske qol ursın? Sen ne dep otırsań óziń, ol shıraǵım aw, arbanıń shıyqıldısınan da qorqadı ǵoy! Meniń gellemdi kesip taslay ǵoy, ol bunı isley almaydı. Bul isti basqa birew qılsa qılıwı múmkin dá, ol qılmaydı.

-Onıń balası she?

-Taǵı basqa jaqqa ketip otırsań. Usınday etip shekkeley usı emes pe eken dep

75

barmaǵın menen túrtip kórsete berseń mennen de gúman etiwiń mumkin. Joq, bul jumbaq tereńirek oylanatuǵın jumbaq... Bul qulıp-tilsimli qulıp.

Razmyotnov temeki qaltasın alıp shılım oray bereyin dep edi, hayallarǵa kundiz pechke-ot jaǵıwdı, erkeklerge maydanda shılım shegiwdi qadaǵan etiw haqqındaǵı minnetli qararǵa jaqında ǵana óziniń qol qoyǵanı esine túsip, ashıwlı túrde shılımın mıjǵılap-mıjǵılap tasladı. Davıdovtıń buǵan ań-tan bolǵan kóz-qarasına Razmyotnov ózi tuwralı emes, al basqa birew tuwralı aytıp otırǵanday bolıp kewilsiz túrde:

-Bir ońbaǵan qararlardı shıǵaradı eken! Qorada shegiwge bolmaydı, júr, biziń úyge barıp shegeyik, - dedi.

Azanǵı awqat ushın Razmyotnovtıń anası Davıdovtıń júregin suwlatatuǵın az ǵana tońmay salınıp júzi jıltıraǵan biydaydıń unınan islengen qattı bılamıqtı ákelip qoydı. Kempir palızdan bir tabaq taza qıyardı alıp kelgende, Davıdov quwanıp qoya berdi. Ol jer menen kúnniń xosh iyisi shıǵıp turǵan eki qıyardı ház etip jep aldı da, keyninen bir sarqım ashıtqı iship, stoldan turdı.

-Raxmet, ana, júdá toyǵızdıń. Qıyarlarıń ushın-ayrıqsha raxmet. Biyıl birinshi ret taza qıyar jegenim. Jaqsı eken, sózsiz, fakt!

Miyirman, sózshil kempir qayǵırǵan túrde jaǵın alaqanına tirep:

-Sen biyshara balamda qıyar qaydan bolsın? Qatınıń joq emes pe?

-Ele ala alǵanım joq, waqıt bolmay júr, - dep kúldi Davıdov.

-Qatın alıwǵa waqıtıń bolmasa, erte qıyardan úmit etetuǵın da jeriń joq eken. Egiw-tigiw menen óziń áwere bolıw kerek emes ǵoy? Mine meniń Andryusham da qatınsız qaldı. Anası bolmaǵan da ashtan óler edi. Anası óytip-buytip awqatlandırıp turıptı. Sizlerge qarap ráhimim keledi. Meniń Andryushkam da qaqay bolıp kiyatır, Makar da, sen de solay. Sizler úshewińizge uyat emes pe? Xutorda buǵaday bolıp juresiz de qoyasız, qatın isińiz kelispeydi. Shını menen-aq sizlerdiń hesh qaysıńız úylenbeyin degenińiz be? Bul oǵırı masqarashılıq ǵoy!

Razmyotnov kúlip, anasınıń jawırınına qolın saldı da

-Apajan aw, bizlerge hesh kim tiymey júr, - dedi.

-Endi ne dep ediń, taǵı bir bes jıl qatın almay júrseńiz, onnan keyin hesh kim de tiymeydi. Jasıńız ótip ketkennen keyin tek qatınlardıń dálkegine ǵana jaraysız, qızdı aytpay-aq qoyayın, qız ayttıratuǵın waqtıńız qashshan ótip ketti.

-Qızlar bizlerge tiymeydi, óziń de aytıp otırsań: qartaydıq-jesirlerdiń bizlerge keregi joq. Birewlerdiń balaların qalay baǵıp júreyik? Quday saqlasın, ayta kórme!- dep kúlkige aldı Razmyotnov.

Bunday áńgimeler oǵan jańalıq emes, úyrenisip qalǵan bolsa kerek, biraq Davıdov óziń qanday da bir qolaysız sezip, dım úndemey tura berdi.

Ol ashıq kewilli úy iyelerine raxmet aytıp, xoshlastı da ustaxanaǵa qaray ketti. Qabıl etiwshi komissiya kelgenshe pishen oraq ushın remontlanǵan labogreykalar menen at tırmalardıń awhalın ózi bir jaqsılap kórmekshi bolǵan edi, onnan qalsa remont isine óziniń de azıraq miyneti sińgen edi.

X BAP

Xutordıń eń shetine jaylasqan tozǵan ustaxana Davıdovtı óziniń qádimgi burınnan tanıs iyisi hám jańǵırıǵı menen kútip aldı: iyesiniń hár bir háreketi aldında bas iygen shókkish Ippolit Sidrovichtiń qolında burınǵısınday jańǵırıp oynaydı, ómiri tawsılıp kiyatırǵan kóriktiń juwıldap dem alıwı uzaqtan-aq esitiledi, ádettegishe ańqıyıp ashılǵan esikten janǵan kómirdiń ashshı iyisi menen ele suwımaǵan temir kúyiginiń esten shıqpas ájayıp iyisi kelip tur.

Japadan jalǵız turǵan ustaxananıń dógereginde qıbırlaǵan jan kórinbeydi. Soǵan jaqın jerdegi góne joldan qızǵın topıraqtıń hám soranıń iyisi ańqıp murnıńa

76

keledi. Ustaxananıń tası shıǵıp shım basıp shókken qamıs tóbesinde jabayı zıǵır menen boyan ósip tur. Onıń arasına ızǵıǵan shımshıq uya salıp taslaǵan. Olar gónergen ustaxananıń tóbesiniń, salbıraǵan órneginiń astında hátteki qıs kúnleri de jasap, tınımsız juǵırlasqan dawısları shókkish penen temir tóstiń óreski jańǵırıǵına kelip qosılatuǵın edi.

Shalıy Davıdovtı óziniń burınnan tanıs adamınday etip kútip aldı. Jalǵız kórik basqısh jas bala menen uzaq kúndi ótkeriw oǵan zeriktirerli edi, sonlıqtan ol Davıdovtıń kelgenine quwanıp qol berdi. Temirdey qattı bekkem qolın sozıp kewilli túrde juwan dawıs penen:

-Kópten, kóp waqıttan beri kelmey kettińiz, baslıq! Proletariattı umıtıp baratırsań, kórip keteyin de demeyseń, marapatqa berilip ketken qusaysań, jigit. Sen ele xabar alıp keteyin dep keldim derseń? Biykar aytasań! Oraq oratuǵın mashinalardı kóriwge kelip otırsań, jigit, men seni bilemen! Júr, qáne kór. Men olardı tap paradtaǵıday etip, kórsetpege shıǵarǵan kazaklarday qılıp dizip qoyıppan, júr-júr qáne biraq olardı ananı-mınanı túrtip maydalıq qılmay kózden ótkerip shıǵıwıń kerek. Sen meniń kómekshim bolıp jumıs islep kórdiń, demek hesh kimnen sorap otırıwdıń keregi joq.

Davıdov hár bir oraq mashinasın asıqpastan puxtalıq penen uzaq waqıt kózden ótkerip kele berdi. Ol qansha ana jerin - mına jerin túrtip kórgen menen de eki-úsh mayda kemshiliginen basqa remonttıń hesh kemis jerin tappadı. Solay da eski temir ustasın qattı ashıwlandırıp aldı. Temirshi usta Davıdovtıń izine erip ana oraq mashinası menen mına oraq mashinasına bir barıp júrip, qızǵısh júzindegi aqqan terdi teri fartugi menen sıpırıp atırıp narazılıq bildirdi:

-Sen dım erinbeytuǵın xojayın ekenseń! Usı ana jerin bir, mına jerin bir túrtkenniń ómirde keregi joq... Haw, endi nesin tintip otırsań? Ne izlep júrseń dep otırman saǵan? Ne, meni suwquydı dep otırsań ba? Shekkishti taqıldatıp, arı-beri soǵa sala arbasına minip qarasın kórsetpey hayt qoyıp ketip qalatuǵın suwquydı dep oylaysań ba meni? Joq, jigit, bunıń bári de hújdanǵa salınıp óz múlkindey islenip otır, anawsın bir, mınawsın bir túrtip hár turli maydalıq qılatuǵın hesh nársesi joq.

-Men saǵan mintaqqıshlıq qılıp otırǵınım joq, Sidorovich, nege onday deyseń?

-Sen mińtaqqıshlıq qılmay kózden ótkergenińde bul waqqa qashshan kórip bolatuǵın ediń, hár oraq mashinasınıń dógeregin aylanıp, ana jer-mına jerin turtkileyseń de júreseń...

-Meniń jumısım solay: kózge isen, qol menen uslap kór degen, - dep dálkek etti Davıdov. Biraq ol ulıwma múlkke aynaldırǵanǵa shekem Antip Grachqa tiyisli bolǵan bir tozıp isi

pitken labogreykanı ayrıqsha qunt penen qaray bergende narazılıǵı qol menen suwırıp alıp taslanǵanday bolıp, Shalıydıń waqtı xosh bolıp qoya berdi. Ol saqalın tutamlap, kimge ekeni belgisiz túrde kózin qısıp, hiylelik penen mıjırayıp astarlap áńgime ayttı:

-Sen jat, jerge jat, Davıdov! Nege onıń dógeregin qorazday aynala bereseń? Búkkeńe túsip jat ta, tisin tisińe salıp kór. Onı qızday etip sıypalay berip ne qılasań? Sen onı tisińe salıp tislep kór, tislep! Hey sorı qaynaǵan temirshi! Ózińniń jumısıńdı óziń nege tanımaysań? Haw bul mashinanıń remontın islegen óziń ǵoy! Men saǵan duwrısın kesip aytıp otırman, jigit, bul mashina pátamamı menen ózińniń qolıńnan shıqtı, sonnan kelip sen onı ańlamaysań, tanımaysań. Bunday ete berseń, jigit, keshte úylenip, azanǵa qaray sol úylengen jas kelinshegińdi de tanımassań ele sen...

Óz háziline óz kewli tolǵan Shalıy qattı wahahalap kúlip, jóteli tutıp qolların siltedi, biraq Davıdov oǵan hesh qanday ashıwı kelmesten juwap berdi:

-Biykar kúlip otırsań sen, Sidorovich. Bul ortasha diyqannıń áziz oraq mashinasın

77

men dárriw-aq tanıdım, ózimniń jumısımdı da tanıdım. Biraq oraqta turıp qalmawı ushın qaldırmay kórip atırman. Sonnan bul láttesi shıqqan mashina bir avariyaǵa ushıray qoysa oraqshılardan burın sen óziń birinshi bolıp: «Áne, Davıdovqa shókkish penen atawızdı isenip qolına berip edim, wás-wayranın shıǵarıp taslaǵan eken dá», - deytuǵınıń sózsiz. Solay emes pe?

-Álbette solay. Onnan basqa ne dep ediń? Kim qolı menen islegen bolsa, sol juwap beredi.

-Sen bolsań: «Tanımadıń» dep otırsań. Tanıdım bul aynanayındı, biraq ózime kóbirek talap qoyıp otırman.

-Demek, ózińe óziń isenbeydi ekenseń dá?

-Gey waqta sonday da boladı...

-Sonday bolǵanı da durıs, jigit, - dedi birden onıń pikirine qosılıp ózin tutqan temirshi. Biziń temirshi degenimiz júdá juwapkerli jumıs dewge boladı, temirden túyme soǵıwdı dárriw úyrene qoymaysań, ho-o, dárriw úyreniw degen qayda. Biziń temirshilerimizdiń arasındaǵı «balǵańa, qolına hám shókkishine isenseńde, jasıńnan aqıl-hushına iseniwshi bolma» - degen naqıl áytewir aytılǵan emes. Úlken zavodta bolsın, kishkene ustaxanada bolsın bári birdey temir jumısıjuwapkershilikli júmıs - men saǵan tuwrısın kesip aytıp otırman. Ótken jılı rayonlıq júnteri tayarlaw bóliminiń baslıǵın meniń kvartirama kirgizdi, onı biziń xutorǵa wákil etip jibergen edi. Bizler hayalımız ekewmiz onı tuwǵan balamızday etip qabıl ettik, biraq ol ya meniń kempirim menen bolıp, ya meniń menen bolıp ómirde sóylespeydi. Sóylesiwdi ózine ar kóredi. Stolǵa otıradı - úndemeydi, ornınan turadıúndemeydi, awıl sovettin keńsesinen keledi - ún joq, ketedi - ún joq. Ya sıyasattan, ya xojalıq jumıslarınan bolsın, ne sorasam da ol gúrp etip: «seniń jumısıń emes, ǵarrı» dep juwap beredi. Sonıń menen biziń sóylesiwimiz de tamam boladı. Sol úndemewi menen kvartirantımız ush sutka turǵannan keyin tórtinshi kunge qaray tilge keldi... Ol azanda ábden gárdiyiwi menen maǵan ne deydi dese: «Sen kempirińe aytıp qoy, maǵan kartoshkanı taba menen emes, tarelka menen bersin, stoldın ústine de qol súlgi emes, salfetka qoysın. Men mádeniyatlı adamman, onıń ústine rayonnıń juwaplı xızmetkerimen - bunday pás xızmetti jaqsı kórmeymen» - deydi. Men oǵan birotola jinim kelip bılay dedim: «Sen mádeniyatlı adam emes, barıp turǵan sasıqsan! Bolmasa nege salıp berse, sonıń menen jep, bergeni menen súrte bermeyseń, salfetka degen biziń úyde bolıp kórgen nárse emes, tarelkalardıń bolsa kempir gúl-talqanın shıǵarǵan. Meniń sennen bir tiyin dámem joq, kempirim biyshara jumsaq jerge otırǵızıp, jumsaq jerge jatsın dep búlip, seniń qalay kewilindi tabarın bilmeydi, al sen bolsań: «Men juwapkerli xızmetkermen» dep murnıńdı tamnan da joqarı kótere bereseń. Sen qaydan júrgen juwapkerli xızmetkerseń? Qoyan menen saqsaq tıshqanlardıń terisin kóbirek iylegen qusaysań, seniń juwapkerliligińniń bar bolǵanı áne sol. Hesh qanday juwapkerlikli jeriń joq, juwapkerli xızmetker mine men! Men baslıq penen yacheyka sekretarınan sońǵı xutordaǵı birinshi adamman, sebebi mensiz jer de súrilmeydi, oraq ta orılmaydı. Meniń isleytuǵınım temir bolsa, seniń qolında teri, qáne jumısına qaraǵanda kim áhmiyetlirek eken? Sen ózińdi juwaplı xızmetkermen dep esaplasań, men ózimdi. Biz eki juwaplı xızmetker bir jayda qalay birge turamız? Tura almaymız! Portfelińdi al da, shıraǵım, kózime kórinbey qarańdı batır, maǵan sendey gárdiktiń dım ǵana keregi joq».

Davıdov kózin qattı súzip, onıń saǵırayǵan saqlaǵınan kózi zorǵa jıltırap kórinip turdı. Kúlkiden dirildegen dawısı menen ol áste:

-Quwıp jiberdiń be? - dep soradı.

-Birotola! Turǵan jerinde! Qarasın batırdı, ketip baratırıp bergen duzım ushın raxmet te

aytpadı, juwapkerli iyttin balası.

- Pay, raxmet saǵan Sidorovich!

78

- Bunın raxmet aytatuǵın jeri joq, biraq bunday adamǵa shıdaw maǵan dım azap boldı. Temekisin shegip azıraq dem alǵannan keyin Davıdov qural-saymanlardı kózden ótkeriwge

taǵı da kirisip, onı tek kún awǵanda ǵana tamam qıldı. Shalıy menen xoshlasıp atırıp haq peyilli túrde islegen jumısları ushın oǵan haqıyqat minnetdarshılıq bildirdi de:

- Remont ushın saǵan neshe miynet kún jazdı? - dep soradı. Eski temirshi usta qabaǵın úyip, teris burıldı.

-Yakov Lukich jazadı, awa, qaltańnıń awzın keńirek etip asha ber...

-Buǵan Yakov Lukichtiń qanday qatnası bar?

- Qatnası sol, ol esapshılarǵa óziniń zakonların ótkizedi. Ol ne jaz dese, esapshılar da sonı jazadı.

-Solayda neshe miynet kún?

-Joqtıń qasında, aytarlıqtay emes.

-Ol nege onday? Ne ushın?

Ádette xosh kewilli kórinetuǵın temirshi usta bul sapar aldında Davıdov emes, al Yakov Lukichtiń ózi turǵanday bolıp ashıwlı túrde qarap qoydı.

-Negesi sol, olar meniń jumısım menen esaplasqısı kelmeydi. Men ustaxanada bir kún bolsam - bir miynet kún jazadı. Ol jerde men isledim be, ya shılım shegiw menen waqıt ótkerdim be - olarǵa bári bir! Men bir kún remont jumısında bes miynet kúni islep tapqan bolıwım múmkin - báribir bir miynet kún jazadı. Temirdiń qasında qaq bólinseń de, bir miynet kúninen artıq taba almaysań. Qullası seniń tóleytuǵın haqıń menen asa semirip ketpeyseń, ashtan ólmeyseń, al úylengiń de kelmeydi.

-Bul meniń tólep otırǵanım emes! - dedi keskin túrde Davıdov. - Bul kolxozdıńda tólep otırǵanı emes! Sen bunday jaramas islerdi nege maǵan burınıraq aytpadıń?

Shalıy irkilip aytqısı kelmegen túrde juwap berdi:

-Saǵan ne desem boladı, jigit, uyaldım ba, hújdanım barmadı ma, áytewir sonday saǵan birotala aytıp bere qoyayın dep turdım da, biraq: «Bir toymaytuǵın adam eken, buǵan bári az...» dep aytıp júreme dep aytpay qoydım. Áne sonlıqtan da ıń dep awzımdı ashqanım joq. Mine házir aytıp otırman, ele onnanda kóbiregin aytıp beremen: olar qádimgi kózine kórinetuǵın pluglardı, tırmalardı remontlaw qusaǵan jumıslardı esapqa aladı da, al atlardı taǵalaw, taǵa soǵıw, shınjırlar, skladtıń zulpı, hár qıylı mayda-shúyde nárseler soǵıw qusaǵanlardı esapqa alıw túwe, olarǵa qulaq ta asqısı kelmeydi. Menińshe bul nadurıs, óytkeni usınday mayda-shúyde jumıslarǵa kóp waqıtıń ketip qaladı.

-Taǵı sen «olar» dep otırsań, «olarıń» kimler ózi? Esapshı bolsa esaptı ózi júrgizedi, sonıń ushın basqarma aldında juwap beredi? - dedi Davıdov kiyligip.

-Esapshı esap júrgizedi, al Lukich onı biylep tósleydi. Sen maǵan onıń qalay bolıwı tiyis ekenligin aytıp otırsań, men saǵan is júzinde qalay bolıp atırǵanın aytıp otırman.

Eger is júzinde sonday bolsa onda júdá jaman bolǵan eken.

-Bul endi meniń ayıbım emes, jigit, seniń ayıbıń.

-Meniń ayıbım ekenin sen aytpay-aq bilip otırman. Bunı tez dúzetip jolǵa salıp jiberiw kerek. Erteń basqarma jıynalısın shaqıraman, áne sonda Yakov Lukichten sorap kóremiz... Biz onıń menen ıraslap sóylesemiz! - dedi Davıdov keskin túrde.

Biraq Shalıy murtınan kúlimsiredi:

-Onıń menen sóylesiw kerek, emes, - dep qoydı.

-Senińshe kim menen sóylesiw kerek? Esapshı menen be?

-Seniń menen.

-Meniń menen? Him... Qáne sóyles.

Shalıy Davıdovtıń kúshin shamalap kórip atırǵanday bolıp onı basınan ayaǵına shekem qaradı da, áste aqırın sóyley basladı:

79

-Abaylı bol jigit! Men saǵan janıńa tiyetuǵın sózler aytayın dep otırman... Aytajaq emes edimdaǵı, biraq aytıw kerek bolıp tur. Basqalar saǵan onday sózlerdi aytıwǵa batılı barmas dep qorqaman.

-Qáne, qáne! - dep jedellendirdi Davıdov onıń aytatuǵınınıń jaqsı áńgime emes ekenligin ishten aldan sezip. - Ol hámmesinen beter Shalıy meniń menen Lushka arasındaǵı katnas tuwralı aytıp júrmese bolar edi-aw dep qorıqqan edi.

Kerisinshe ol áńgimesinin basın basqa nárse tuwralı basladı:

-Sırtqı pishinińe qarasań sen haqıyqat baslıqsań, al ańlanqırap qarasań kolxoz baslıǵı emes,

qádimgi aytqanday jamaw-jasqawsań.

-Mine bul jerin kelistirdiń! - dedi biraz ótirigine kewillenińkirep Davıdov,

-Kelistirgenim joq! - dep dawam etti sózin Shalıy qatal túrde. - Bul jerde hesh qanday kelistirdiń degen nárse joq, men saǵan kesip aytıp otırman. Áne sen oraq mashinanıń astına kirip júrseń, jaqsı basshı qusap tekserip kórip júrseń, ómiriń atızda ótedi, ózin aydap, ózin súrip júrseń, al keńsede ne bolıp atır - onı kóziń kórmeydi, hesh xabarıńda joq seniń. Sen atızda azıraq teńselip, xutorda kóbirek bolǵanıńda jumısın táwirrek bolǵan bolar edi. Al sen bolsań qosshı da bolıp baratırsań, temirshi usta da bolıp baratırsań, qullası hár shaqaǵa bir qonıp júrseń, xojalıq jumısların bolsa seniń ornına Ostrovnov biylep-tóslep júr. Sen attıń dizginin qolıńnan shıǵarıp alǵansań, dizginge Ostrovnov iye bolǵan...

-Taǵı ayta ber, - dedi salqın túrde Davıdov. -Uyalma, ayta ber?

-Ayta beriwge de boladı, - dedi Shalıy aquday dep kelisim berip. Ol oraq mashinasınıń tekshesine jaylasıp otırıp aldı da, Davıdovqa ım qaǵıp, qasına kelip otırıwdı usındı, biraq ustaxananıń esiginde bulardıń áńgimesine qulaǵın túrip tıńlap turǵan kórikshi balanı ańlap qalıp edi, oǵan ayaǵın tapıldatıp baqırıp jiberdi: - Joǵal bul jerden shaytan! Basqa talabıń joq pa? Hámmesine qulaq salǵıń keledi, shoshqanıń balası! Qayıstı alıp partıldatsam sonnan soń bileseń. Sonda seniń qulaǵıńnıń esitkenin kóreyin! Ástapıralla bunday da bala boladı eken!

Kirge batqan jas bala kúlimsiregen kózleri alara ketip, ustaxananıń qarańǵı túpkirine qaray tıshqanday jılp etip kirip ketti de, sol zamat ustaxananıń ishinen kóriktiń ısıldaǵan dawısı esitildi, tútikten jaltıldap shıǵıp atırǵan qıp-qızıl shoǵla jarqıldap kórindi. Al Shalıy bolsa, sol xosh peyilligi menen sóylene berdi:

-Bul jetimdi temirshilikke úyretip atırman. Esi kirgen jigitlerden temirshilikke hesh bolmasa birewi kirse qáne! Sovet vlastı olardı birotala erkeletip jiberdi! Qaysısın kórseń doktor bolaman dep, ya agronom bolaman, ya qanday bir injener bolaman dep ketip baratırǵan bále, al biz, ǵarrılar, ólip pitsek xalıqtıń etigin, shalbarın kim tigip, atın kim taǵalap berer eken? Mende de jaǵday sonday hesh kimdi temirshilikke tarta almayman, bári temirdiń dútinen qorqıp zıp beredi. Sóytip jańaǵı Vanyatkanı alıwǵa tuwra keldi. Bul, shaytan, uqıplı bala dá, biraq bergen qorlıǵınıń esap sanı joq! Birese jaz kúnleri birewdiń baǵına urlıqqa túsedi, bálege qalatuǵın men, birese temirshilikti taslap, qarmaq penen balıq uslawǵa ketip qaladı, birese dım túkke turmaytuǵın taǵı bir nárse oylap shıǵaradı. Asırap-saqlap kiyatırǵan tuwısqan apasınıń da oǵan kúshi jetpeydi, mine endi onıń azaplarına meniń shıdawıma tuwra kelip tur. Tek ǵana urısıwın urısaman da, al bul jetimdi urayın desem hasla qolım barmaydı. Awhalımız áne solay, jigit. Kisiniń balasın, ásirese jetimdi úyretiw-oǵada awır nárse. Solay da ómirimniń ishinde men sonday on balanı temirshi usta etip shıǵardım. Házir Tubyanskiyde de, Voyskovoede de, basqa túrli xutorlarda da meniń shákirtlerim ustaxanalarda islep atır, hátteki birewi Rostovta zavodta isleydi. Bul áneyi nárse emes, jigit, sen óziń de zavodta islep kórdiń, bileseń: áytewir adamdı ol jerlerge jumısqa ala bermeydi. Ózim ólip ketsem de bul jarıq dúnyada ónerimdi úyrengen bir talay shákirtlerim keynimde qaladı. Áne sonı maqtanısh etip otırman. Qalay aytaman?

-Qáne is tuwralı áńgimeleseyik, meniń jumısımda taǵı qanday kemshiliklerdi

80

kórdiń?

-Seniń kemshiligiń birew-aq: sen tek jıynalıslarda ǵana baslıqsań, kúndelikli islerde bolsa baslıq - Ostrovnov. Barlıq bále mine usınnan. Meniń pámimshe sen qosshılar menen báhárde birge bolıp, ulıwma xojalıqta qalay islew kerek ekenligi tuwralı órnek kórsetip, óziń de jer awdawdı úyreniwiń kerek. Bul jumıs kolxoz baslıǵı ushın ziyan etpeydi. Biraq ne ushın házir de dalada júrgenińe dım túsinbeymen. Sen islegen zavodta da direktor uzaq kún tokarlıq stanokta islep turatuǵın ba edi? Meniń oǵan hesh isengim kelmeydi!

Shalıy kolxozdaǵı kemshilikler, Davıdov serlemey kiyatırǵan, Yakov Lukich, esapshı hám skladshılardıń jılpıldaqlıǵı menen ústi sıypalanıp bilinbey baratırǵan nárseler tuwralı uzaq waqıt áńgime qıldı. Áńgimeniń mánisi kolxoz qurılǵannıń birinshi kúninen baslap tap házirgi waqıtqa shekem kolxozdaǵı qara niyetli islerdiń barlıǵınıń basshısı túrine qaraǵanda juwas kórinetuǵın Yakov Lukich degen pikirge kelip tirele berdi.

-Sen nege jıynalısta bir iret te shıǵıp sóylemediń? Saǵan ıras-aq kolxoz mápi qımbatlı emespe? «Men proletariatpan!» deyseń!-aw, sóytip júrip. Tek qulaqqa ǵana sıbırlap, jıynalıs bolǵanda seni fonar menen izlew kerek bolsa, onda qanday ılaǵıp júrgen proletariatsań óziń?

Shalıy basın tómen salıp, uzaq waqıt úndemey qaldı, qolındaǵı julıp alǵan shóbin aydandırdı. Onıń qolındaǵı mort hám jep-jeńil bolǵan shóp Shalıydıń iriden kelgen, derlik iyilmeytuǵın qarawıtqan barmaqlarınıń arasında bir túrli kóringenlikten, Davıdov eriksiz túrde mıyıǵın tartıp kúlip qoydı. Al Shalıy bolsa beretuǵın juwabı soǵan qarap turǵanday ayaǵınıń astındaǵı bir nársege ıqlası menen qarap aldı. Uzaq waqıt úndemey turǵannan keyin barıp:

-Báhárdiń kúnleri bolǵan bir jıynalısta sen Atamanchukovtı kolxozdan shıǵarıw kerek degen joq pa ediń? - dedi.

-Sonday másele qoydım, awa sonda ne?

-Onı shıǵardıńlar ma?

-Joq. Pay neteseń, shıǵarıw kerek edi.

-Netesenin neteseń, biraq gáp neteseń de emes ǵoy.

-Onda ne de?

Bul nársege qarsı kim shıǵıp sóylegeniń esińe túsirip qara. Esińe túsire almadıń ba? Onda men esińe salayın: Ostrovnovta, skladshı Afonka da, Lyushnya da hám taǵı jigirmalaǵan adam shıǵıp sóylegen edi. Olar seniń bergen jaqsı keńesindi joqqa shıǵarıp, xalıqtı saǵan qarsı qoydı ǵoy. Demek Ostrovnov jalǵız ózi is alıp baratırǵan joq. Buǵan pámiń jete me?

-Dawam ete ber.

-Dawam etiwge de boladı. Onda nege jıynalısta ne ushın shıǵıp sóylemediń dep otırsań! Men bir iret shıǵıp sóylermen, ekinshi iret shıǵıp sóylermen, ushinshi iret sóylep úlgere almaspan: tap usı ustaxanada meniń jańa ǵana otqa qızdırǵan temirim menen qoyıp jiberse, sonıń menen meniń shıǵıp sóylewim de tamam boladı. Joq, jigit, men shıǵıp sóylewge qartaydım, sizler ózlerińiz shıǵıp sóyley beriń, ustaxanadaǵı temir iyisin meniń ele de iyiskermen be degen támem bar.

-Sen qáwiplilikti júdá qopsıtıp aytıp otırsań, aǵa, fakt! - dedi isenimsizlik penen Davıdov. Ol ele tolıǵı menen temirshi usta aytqan áńgimeniń áseri astında edi.

Biraq Shalıy baqırayǵan qara kózleri menen Davıdovqa anıqlap qarap, sıqaq ete qısıp:

-Ǵarrılıqqa salıp, kózimdi jumıp sen aytqanday qopsıtıp aytıp otırǵan da bolıwım múmkin, solay da, jigit, olardan keletuǵın qáwip-qáterdi kórmey otırsań. Jaslıq háseri kózińdi birotala girewge tarttırǵan eken dá. Men saǵan bunı kesip aytıp otırman, - dedi.

Davıdov úndemey qaldı. Mine endi onıń oyǵa túsetuǵın gezegi kelip, ol uzaq waqıt