Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

61

-Bos sózdi sóyleme! - dedi onı birden kesip tastap Nesterenko. - Ras bılǵadıń ba, endi artıńnın bárin tazalawıń kerek, áne sonnan keyin barıp ketiw tuwralı gáp qozǵawǵa boladı. Sen onnan da maǵan muǵallim - komsomolka Egorovanı bileseń be, sonı ayt?

-Bilemen, kórgenim bar. - Davıdov qısta kulaklardı saplastırıw waqtında ólerdey uyalshaq sol jas qız benen birinshi ret ushırasqanın esine túsirip orınsız kúlimsirep qoydı.

Onıń menen tanısıp atırıp, qız tartınıp, terlegen kip-kishkene ǵana quwısqan qolın Davıdovqa uzatıp, kózinen jas aqqansha qızarıp ketken halda zorǵa degende:

«Muǵallim Egorova Lyuda» degen edi. Áne sonda Davıdov Nagulnovqa: «Brigadańa usı muǵallim komsomolkanı al. Klasslıq gúrestiń ne ekenin jas qız kórsin» - dep usınıs etken edi. Biraq Nagulnov óziniń qarawıtqan uzın qollarına túneriwi menen kóz taslap atırıp bılay juwap berdi: «Ol qızdı sen óziń ala ǵoy, maǵan bunday jumısta onıń keregi joq! Ol birinshi klasslardı oqıtadı, eger oqıwshılarınıń birewi eki alıp qoysa, sonıń menen birge qosılıp jılaydı. Sonday qızdı komsomolǵa alıp júrgen kim eken ózi? Sonnan komsomol aǵzası bola ma? Yubka kiygen jılaymanǵoy!

Nesterenko birinshi ret qabaǵın úyip, ayıplawshı kóz-qaras penen Davıdovqa qaradı;

-Nege kúleseń? Meniń sawalımnan kúlgendey ne tawıp otırsań?

Davılov óziniń orınsız kúlkisinin sebebin túsin dirmekshi bolıp qolaysız urındı: ózim-aq hesh nárse emes-aw, usı muǵallim qız haqqında bir nárse esime túsip ketti... Ol júdá ádepli qız...

_ Bolmaǵan nárseler esińe túsedi! Ermek ushın tapqan waqıtıńa qara! - dep keyindi ashıqtanashıq ashıwlanıp Nesterenko. - Sen onnan da bul ádepli muǵallim qızdıń xutorında komsomol aǵzasınan tek jalǵız ózi ekenin esine túsir! Sonday úlken xutor bola tursa da, komsomol uyımı joq. Bul saǵan áytewir nárse emes! Buǵan kim juwap beriwi kerek? Buǵan birinshi gezekte Nagulnov, sen de, sizler menen birge men de juwap beriwim kerek. Al sen bolsań mırjıyıp kúleseń... Bul jaqsı kúlki emes. Semen Davıdov! Qáne zárúr islerdi betke tuta bermeyik! Partiya qolımızǵa tapsırǵan barlıq isler de zárúrli isler. Qanday ǵayrat kórsete alatuǵınımız - bul ekinshi másele.

Davıdovtıń azıraq ashıwı kelip edi, biraq ózin tutıp bılay dedi:

-Sen, joldas Nesterenko, Gremyachiy Logta bir kún boldıń. Sonıń ózinde biziń jumısımızdaǵı sonsha kemshiliklerdi, qáteliklerdi tawıp alıp otırsań, meniń minez-qulqımdı da kórsetip óttiń. Eger sen bul jerde yanvardan beri turǵanıńda qanday bolar edi? Seniń tapqan kemshiliklerińdi tıńlawǵa pútin bir hápte kerek bolar edi, fakt!

Davıdovtıń keyingi sózi Nesterenkonı azıraq kewillendireyin dedi. Ol shaytansıǵan túrde kózin qısıp, Davıdovtı shıǵanaǵı menen túrtip jiberdi.

-Al sen, Semen, men tek Gremyachiyde «bolıp» ǵana qoymay, sizler menen iyin qosısıp jumıs islegenimde, bálkim, qátelikler az bolǵan bolar edi dep oylap qalmaysań ba?

-Az bolatuǵını sózsiz, solay da bári bir tabılar edi. Sen Stalin emesseńǵoy, sen de jańılısqan bolar ediń, fakt! Xabarıń barma, men ózimniń barlıq qátelerimdi emes, kóp qátelerimdi kórip turaman da, biraq bárin dárriw dúzetip jibermeymen, mine meniń kemshiligim sol, fakt! Bir kúni báhárde oqıwshılar mektep baslıǵı Shpın degen adam menen saqsaq tıshqan tutıwǵa dalaǵa shıqqan eken, men olardıń qasınan ótip baratırıp toqtamadım, áńgimelespedim, sol ǵarrı oqıtıwshınıń kewlinde ne bar ekenin, qalay jasaytuǵının bilip almadım, házir de bilmeymen...

Sen tıńla, men aytayın, bunnan da beterirek bir nárse ushırasıp qaldı. Qısta otın ákeliwge arba berip tur dep xat jazıp jibergen edi. Sol arbanı meni jiberdi dep oylaysań ba? Umıtıppan da ketippen. Basqa islerden qolım tiymey, ǵarrı menen sóylese almadım. Sol esime túskende usı kúnge shekem qattı uyalaman! Komsomol tuwralı aytqanıń durıs.

62

Eń áhmiyetli isti jiberip alǵanbız, bul jerde, álbette men júdá gúnákarman, fakt!

Solay da Nesterenkonı usınday ókingen jaydarı sózler menen ashıwdan túsiriw ańsat emes

edi.

-Qáteligindi moynıńa alǵanıń da, uyatıńnan birotala xoshlaspaǵanıń da, bulardıń barlıǵı da jaqsı nárse, biraq onıń menen sizde komsomol da óspepti, oqıtıwshınıń da otını kóbeymepti...

Tek ǵana ókinip qoymastan, islew kerek, qımbatlı Semen! - dep qattıraq isendirip qoydı ol.

-Shın sózim, barlıǵı da jónge salınıp, barlıǵı da islenedi! Biraq komsomol yacheykasın shelkemlestiriwge sizler bizlerge járdem beriń, yaǵnıy raykom járdem bersin, hesh bolmasa waqıtsha jumıs islew ushın bir-eki jigit penen bir komsololka jiberiń. Men saǵan shın aytıp orırman, Egorova hesh nárse qolınan kelmeytuǵın shólkemlestiriwshi. Ol sol júrgende uyalıp zorǵa júredi, oǵan jaslarǵa, ásirese biziń jaslarǵa basshılıq etiw qayda!

Endi ǵana kewlin jámlep Nesterenko bılay dedi:

-Mine bunıń basqa gáp! Komsomol qurıwǵa járdem beremiz, wáde beremen, al endi ózózińdi kritikalaǵanıńdı azıraq tolıqtırıp qoyıwǵa ruxsat et. Birinshi maydıń aldıńda sizlerdiń kooperatorıńız stanicadan zat alıp keliw ushın eki arba soradı ma?

-Soradı.

-Berdiń be?

-Bere almadım. Biz ol waqta hám jer aydap, hám egin egip atır edik. Jumıs kóp edi.

Sawdaǵa qaraǵanday bolıp atırǵan joq edik.

-Eki arba berip turıwǵa da bolmadı ma? Biykar gáp! Bolmaǵan sóz! Atızdaǵı jumısqa álle qanday kesent keltirmesten-aq beriwge bolatuǵın edi. Biraq sen bere almadıń, bergiń kelmedi, «bul kolxozshılardıń keypine qalay tásir eter eken?» dep oylanbadıń da, sonıń saldarınan eń kerekli zatlar bolǵan sabın ushın da, duz ushın da, shırpı ushın da, lampamay ushın da gremyachiyli hayallar bayram qarsańında jayawdanjayaw stanicaǵa qatnadı. Áne sonnan keyin olar biziń Sovet vlastımız haqqında óz-ara qanday oyǵa keldi - dep oylaysań? Yamasa saǵan bári bir me? Al biz siziń menen biziń jańajan vlastımızǵa nálet aytırıw ushın urısqanımız joq, joq, sol ushın emes - dep baqırındı Nesterenko kútpegen jerden payda bolǵan jinishke dawıs penen. Al gápin sıbırlı menen tamamladı: - Nege saǵan usınday ápiwayı nárseler de túsiniksiz Semen? Esińdi jıy, qımbatlı joldas, kózińdi ash.

Davıdov sóngen shılım qaldıǵın barmaǵı menen ezip-uwqalap, jerge tigiliwi menen uzaq waqıt úndemey qaldı. Ózin biylep alǵan sezimlerin sırtqa shıǵarıwda ómir boyı mumkin bolǵanınsha sabırlı bolıp kiyatır edi, onı geypara nárseler boyısha ayıplawǵa bolsa da, sentimentallıqta hesh qanday ayıplawǵa bolmaytuǵın edi, al házir qanday da bir belgisiz kush arasınan iyterip, ol Nesterenkonı qattı qushaqlap aldı, hátteki saqalı alınbaǵan sekretardıń jaǵına áste ǵana erinlerin tiygizdi. Sóylegende onıń dawısı qaltırap shıqtı:

-Raxmet saǵan, qımbatlı Nesterenko. Úlken raxmet. Sen azamat jigit ekenseń, seniń menen ańsat islesiwge boladı, Korchinskiydey emesseń. Sen maǵan ashshı-ashshı sózler ayttıń, biraq hámmesi de durıs, fakt. Al endi quday haqına, meni bir úmit etiwge bolmaytuǵın adam eken dep oylap júre kórme. Men kewildegidey etip isleymen, bizlerdiń hámmemiz de kewildegidey etip islewge tırısamız: men kóp nárselerdi qaytadan qarap shıǵaman, endi oylanıwǵa waqtım jetedi...

Isene ber gápime, joldas Nesterenko.

Nesterenko da onnan kem tınıshsızlanbaǵan edi, solay da túr bermesten, endi kúle shıray beriwdi qoyǵan kózlerin súzip jótelip qoydı. Azıraq waqıt úndemey turǵannan keyin eti túrshigip qaltıraw menen áste ǵana bılay dedi:

-Saǵan da, qalǵan jigitlerge de isenemen hám ózime qanday isenetuǵın bolsam, sizlerge tap sonday isenemen. Sen bunı esińde jaqsı saqla, Semen Davıdov! Raykomdı

63

hám meni pántlemen, pánt berip júrmeńler! Haw, bizler kommunistlermiz ǵoy aqırı, bir rotanıń soldatlarınday-aq qanday jaǵdayda bolsa da óz-ara joldaslıq sezimdi joytpawımız kerek! Bunı sen júdá jaqsı bileseń. Endigiden bılay bizler usınday qolaysız sózlerdiń basına barıp júrmeyik, hey qurıp ketsin sol! Geyde zárúr túrde kerek bolıp qalatuǵın bolsa da, men sonday sózlerdi jaqsı kórmeymen. Mine óziń qusaǵan dostıń menen usınday sózdiń basına barasań da, keyninen túni menen uyqılay almaysań, ishiń ashıp shıǵadı...

Nesterenkonıń ıssı qolın qattı qısıp, Davıdov dıqqat penen onıń betine qaradı da, hayran boldı: mınaw qatar otırǵan bayaǵı-xosh kewil áńgimeshil jolawshı emes, anawmınaw aytısıwǵa, tutısıwǵa tayar ashıq kewilli jigit emes, al ádewirge kelgen, harıǵan adam edi. Nesterenkonıń kózleri birden saǵım tartıp qalǵan, awzınıń jiyeginde tereń ájimler payda bolǵan, hátteki júziniń qara páreń almaları da túsin ózgertip sarǵayǵanday bolıp kórinedi. Azmaz waqıttın ózinde Nesterenkonıń ornına basqa bir adamdı awmastırıp ketkendey edi.

-Júrip ketetuǵın waqıt bolıp qaldı, men saǵan ádewir-aq qonaq boldım, - dedi ol dúmpeshiktiń ústinen awır turgele berip.

-Awırayın dep turǵan joqsań ba? sen - dep soradı Davıdov qáwipsinip. - Seniń qutıń demde qashıp ketti ǵoy.

-Sen abayladıń, - dedi Nesterenko kewil xoshsızlanıp, - meniń bezgegim tutıp kiyatır. Bul bálege qashshan Orta Aziyada jolıqqan edim, mine tap sonnan beri qutıla almay kiyatırman sol báleden.

-Orta Aziyada ne talap qıldıń? Ol jaqqa nege barıp júrseń?

-Sen meni ol jaqta shabdal teriwge bardı dep oylap otırsań ba? Baspashılardı joq ettim, al mına ózimniń jańajan bezgegimdi hesh joq kıla almayman. Doktorlar emleymen dep júdá janıma tiydi, endi ómirde de bezgekke quwanıp júre beremiz. Bul bir sózdiń arasındaǵı gáp, al gápimniń aqırında men saǵan mınanı aytpaqshıman: biziń okrugta kontrolar qozǵalaq taba basladı, qońsı Stalingrad oblastında da sonday. Bir nárseden elege shekem táme etetuǵın qusaydı, ant urǵan lámserler. Biraq qosıqta mınaday dep aytılmayma? «Bizdi urıp taslaymız dep, olar urınıp ta kórdi.»

-«Bizler de qarap otırmadıq, sıbaǵasın berdik,» - dedi tolıqtırıp Davıdov.

-Durısında da. Solay bolsa da qattıraq qulaq túriwimiz kerek. - Nesterenko oyǵa shúmip qasın qasıp turdı da, ashıwlanıp qırıldadı: Saǵan hesh nárse dep bolmaydı, qımbatlı nársemnen keshiwge tura keledi. Seniń menen ras dos boladı ekenbiz, mına oyınshıqtı sıylıqqa qabıl et, kerek waǵında aldıńnan shıǵar, Nagulnov eskertildi, sen de abaylı bol. Bolmasa onnan da awırıraǵın alıwıń múmkin...

Ol kurtkasınıń qaltasınan súttey jaltıraǵan nomerli brauningti alıp, Davıdovtıń alaqanına saldı.

-Bul kishkene nárse qorǵanǵan waqta slasarlıq quraldan da isenimlirek.

Davıdov Nesterenkonıń qolın qattı qısıp, tásirlenip baylanıssız gúbirlene sóylendi;

-Raxmet saǵan, joldaslıq... qalay desem bolar... fakt, doslıq ǵamxorlıǵıń ushın! Úlken raxmet!

-Baxtıńa jumsa, - dedi oynap Nesterenko. - Biraq, abayla, ayırılıp qalma! Eski áskerler jıl ótken sayın umıtshaq bolıp kele beredi...

-Kókiregimde janım barda ayırılmaspan, eger ayırılatuǵın bolsam basım menen birge ayırılarman, - dei isendirdi Davıdov pistoletti shalbarınıń artqı qaltasına tıǵıp atırıp.

Biraq onı qaytadan suwırıp alıp, dáslep albıraqlaǵan túrde pistoletke qarap turdı da, keyin Nesterenkoǵa qarap:

-Bul qolaysız boldı ǵoy... Sen qalay jaraqsız qalasań? Má qaytıp al, maǵan keregi joq!- dedi. Nesterenko onıń sozǵan qolın áste ǵana qaytarıp qoydı.

64

-Ǵam jeme, mende ekinshisi bar. Bunı jumsap júr edim, anawsın kózdiń qarashıǵınday qásterlep kiyatırman, ol sawǵaǵa berilip, atım jazılǵan. Ne, senińshe meni armiyada bosqa xızmet etken, bosqa bes jıl shayqasqan dep otırsań ba? - Nesterenko kóziń qıstı, hátteki kulmekshi de bolıp kórip edi, biraq kúle shıray beriwi ayanıshlı, qayǵılı bolıp shıqtı. Ol qaytadan etin túrshiktirip, qaltırǵanın toqtatıw ushın iynin qıymıldatıp-qıymıldatıp jiberdi de, úzip-úzip bılay dedi:

-Keshe Shalıy maǵan seniń bergen sawǵańdı kórsetip maqtandı. Men onıń úyine qonaqqa barǵan edim, mazalı pal menen kelistirip shay ishtik, turmıs haqqında áńgimelestik, áne sonda ol sandıǵınan seniń slesarlıq jaraǵıńdı alıp mınaday dedi: «Men pútkil ómirimniń ishinde eki sawǵa aldım: birewi kempirimnen qız waqtında maǵan, jas

ustaǵa ashıq bolıp júrgen kúnleri alǵan temeki qaltam, al ekinshisi temirshilik jumısımda jaqsı islegenim ushın joldas Davıdovtıń ózi bergen mına jaraq. Usı uzaq ómirimniń ishinde bolǵanı eki sawǵa! Dút penen ıs basqan usı ómirimniń ishinde ne degen temirdi qolımnan etkerdim, onıń esap-sanı joq! Áne sonlıqtan da bul sawǵalar meniń sandıǵımnıń ishinde emes, al júregimniń tórinde saqlanıp kiyatır!». Jaqsı ǵarrı! Miynet etip shıraylı ómir keshirgen, sol ǵarrı usta óz qolı menen adamlarǵa qansha payda keltirgen bolsa, sonday payda keltiriwdi hár bir adamǵa nesip etsin. Kórip otırsań ba, seniń bergen sawǵań menikinen oǵırı qımbatlı eken.

Brigada budkasına olar tez-tez jurip keldi. Nesterenkonı úlken qaltıratpa tutqan edi.

Batıstan qaytadan jawın kiyatır. Hawa rayınıń buzılatuǵının kársetetuǵın birinshi xabarshılar - bultlar bólekleri tómenlep júzip júr. Maysa shóplerdiń hushlı iyisi menen ızǵar tartqan qara topıraqtıń iyisi murnındı jaradı. Azıraq ǵana kórinip ketken quyash bultlardıń artına barıp jasırındı, áne taza samaldı ózleriniń keń qanatları menen irep eki dala mıyqısı kóz jetpes joqarılıqqa qaray ushıp baratır. Jawın aldındaǵı jımjırtlıq dalanı jumsaq kiyizdey bolıp qaplap aldı, tek gór tıshqanlar ǵana úlken jawınnan xabar berip shır-pırı shıǵıp shıyqıldasıp júr.

- Sen biziń budkada azıraq jatıp al, son keterseń. Jolda jamǵırda qalsań, silbirep birotala jatıp qalasań, - dep taysalmay keńes berdi oǵan Davıdov.

Biraq Nesterenko tikkeley qarsılıq kórsetti:

- Irkile almayman. Saat úshte byuro boladı. Jawınnan burın jetemen, astımdaǵı atım oǵada júyrik! Dizgindi sheship alıp, attıń ayılın tartıp atırǵandaǵı onıń qolları qawsaǵan ǵarrınıń qolları qusap qaltıraydı. Davıdovtı bir qushaqladı da demin alǵan atına shırp etip sekirip minip:

-Jolda qızaman! - dep baqırdı da turǵan jerden jele jóneldi. Attın ayaǵınıń jumsaq dúbirlisin esitip Kupriyanovna ıdıstan kóterilgen qamır ashıtqıday bolıp budkadan juwırıp shıǵıp, qıynalıp qolın shappatladı:

-Ketip qalǵanı?! Ol azanǵı awqatın jemey qalay ketip qaladı?!

-Awırıptı, - dedi Davıdov uzaqlap ketkenshe sekretardan kózlerin ayırmay.

-Qurǵan ǵana basım-ay! - dedi Kupriyanovna ashınıp. - Sonday jaqsı adamǵa duz bermesten jiberip aldıń! Ózi isshi bolıwına qaramastan sen baslıq uyqını urıp atırǵanda

arsınbastan meniń menen birge kartoshka tazaladı. Ol biziń kazaklarǵa usaǵan emes, bularǵa onday qayda! Biziń erkekler ólseń de qol ushın tiygizbeydi! Olar tek ólgenshe tamaqqa toyıp alıp, jańa tuwǵan ayǵa qarap awzına kelgenin aytıwdı biledi, aspazǵa kómeklesiw qayda - onnan úmitińdi úze ber! Jańaǵı jigit maǵan qanday shiyrin sózler ayttı deyseń! Bunday jaqsı jaǵımlı sózler mıń jılda da basqalardıń awzına túspeydi - dep maqtandı Kupriyanovna qızarǵan erinlerin naz benen qımıp, sóytip otırıp qalay tásir eter eken dep ózi Davıdovqa kóz astınan qıyalap qarap qoyadı. Davıdov jańaǵı Nesterenko menen bolǵan áńgimeni birim-birim oyına keltirip, Kupriyanovnanıń sózin esitken de joq. Biraq Kupriyanovnanı gápti baslaǵannan keyin

65

dárriw toqtata qoyıw qıyın edi, sonlıqtan ol sózin dawam ete berdi:

-Sen, Davıdov, qaltıratpa tiysin saǵan, haw; hesh bolmasa ol adam keteyin dep atır dep bir awız aytsań boladı ǵoy. Men sor basım, ańlamay qalıppan, ketip qalıptı! Ol endi aspaz bilqastan budkada mennen jasırınıp qaldı dep oylaytuǵın boldı, men bolsam bar ıqlasım menen soǵan qaray juwırıp shıqqanım edi... Davıdov burınǵısınsha úndemedi, al Kuperiyanovna bolsa irkinishsiz aytatuǵının ayta berdi;

-Onıń at ústinde otırıwına qara tap attıń bawırınıń astında tuwılıp, ústinde kamalǵa kelgendey! Qılt etpeydi eken, lashınım, qozǵalmaydı! Qoldan qoyılǵanday kazak, onıń ustine burınǵısha qáddi boyın tutıp júredi eken! - dedi marapat penen ol uzap ketken atlıdan súysingen kózlerin ayırmay.

-Ol kazak emes, ol ukrain, - dedi kewilsiz túrde Davıdov hám gúrsinip qoydı. Nesterenko ketkennen keyin onıń mánisi bolmay turǵan edi.

Onıń sózinen Kupriyanovna quwraq mıltıq dári qusap gúrp ete qaldı.

-Sen onı maǵan emes, kempirińe aytarsań! Men saǵan durıs aytıp otırman, ol haqıyqat anıq kazak! Ne, kózińdi iriń qapladı ma? Onı uzaqtan-otırısınan, jaqınnan-kelbetinen, háreketinen biliwge boladı, hayal-qızlar menen qalay qatnasıwınan tartınshaq sılbır kazaklarday emes, shaqqan ekenligi kórinip tur... - dep qoydı ol mánililew etip.

-Meyli seniki-aq bolsın, kazak bolsa kazak bolsın, onnan meniń bir nársem ketip baratır ma,

-dep kelisim berdi Davıdov. - Qalay, jigit jaqsı ma eken? Qalay kórindi saǵan ol? Sen onıń menen meni oyatqanǵa shekem ras miyriń qanǵansha áńgimeni qursań kerek?

Endi awır gúrsiniwge Kupriyanovnaǵa gezek keldi, ol tap bar denesi menen kúsh salıp gúrsinip edi, qoltıǵınıń astındaǵı tigis penen eski koftochkası uzınına parr ete qaldı.

-Bunday tabılmaydı! - dep awır ókiniw menen juwap berdi Kupriyanovna hám birden hesh jerde hesh nárse joq ashıwlı túrde tabaq-qasıqtı qaǵıstırıp, stoldıń ústinde mánissiz biriniń ornına birin, durısın aytqanda biriniń ornına birin emes, al qolına tuskenin qayda bolsa sonda zıńǵıtıwǵa qaradı.

IX BAP

Davıdov asıqpay, biraq adımın kennen-kennen taslap kiyatır. Dóńlikke kóterilgennen keyin toqtap aldı da, kunniń usı mánzilinde adamsız qalǵan brigadanıń qosına, qarsısındaǵı janbawırlıq boylap tap gorizontqa barǵansha sozılıp jatırǵap surilgen jerge qaradı. Gáp-sózdiń nege keregi bar, bul kúnleri ol bar kúshin salıp jumıs islegen edi, oǵan hádden tıs kóbirek isletkeni ushın jetekshi Varyuxanıń da, Kondrattıń ógizleriniń de kewline kelmey-aq qoysın... Al endi mına massivke oktabrde kóz taslasań qızıqlı bolıp kórinetuǵın shıǵar-áy: bálkim, bolasınlı gúzlik biyday onı birotala qaplap alıp, azanǵı ayazda oǵan túsken shıq gúmistey aǵartıp aqshıl kók aspanda tómenlep júzip baratırǵan quyas qızdırıp, tap nóser jawınnan keyingi «Házireti Áliydiń qılıshı» qusap gúzlik biyday jarqırap kórinse, hár bir tamshı ózinde salqın gúz aspandı da, tarmaqlanǵan mayda-mayda appaq bultlardı da, saǵımsızlanıńqırap baratırǵan quyastı da ańlatıp turatuǵın shıǵar. ,.

Kók shóplik penen qorshap alınǵan shúdigarlıq usı jerde turıp qaraǵanda alısta jayıp taslanǵan kóp qara maqpalday bolıp tóselip atır. Tek ǵana onıń eń arǵı shetinde, sazlı-shegeleń jer betine shıǵıp atırǵan batıs bettegi janbawırlıqtaǵı qońır naǵıslı tegis emes sarǵısh jiyek sozılıp kórinedi. Taptıń uzınına qarasań plug paznaları aǵartıp awdarıp ketken qara topıraq gúngirt tartıp jıltıraydı, onıń ústinde qara ǵarǵalar aylanıp ushıp júr, qarawıtqan shúdigarlıqta japadan jalǵız bóysheshektey bolıp bir kógis kólenke kórinedi: Varya Xarlamova ózinde endi hesh qanday qızıǵıwshılıq degendi, tuwdırmaǵan jumıstı taslay berip, basın tómen salıp,

66

qosqa qaray áste tartıp kiyatıredi. Al Kondrat Maydannikov taptıń ústinde qozǵalmastan shılımın shegip otır. Átirapın qara jawınday sonalar qorshaǵan ógizlerge qúshi jetpey atırǵanda jetekshisiz ol ne pitiredi?

Ashıw ústine kelip toqtaǵan Davıdovtı kórip, Varya da toqtadı, dárriw oramalın basınan alıp, áste ǵana silkip qoydı. Bul tilsiz hám áziz shaqırıqtı kórip Davıdov mıyıǵın tartıp kúldi de, oǵan juwap retinde kepkisin bir bılǵap, artına qaramastan kete berdi.

Davıdov jol-jónekey ketip baratırıp: «Oy, óz basına ketken qız-ay! Ózi japjaqsı qız-aq, biraq erke óz basına ketken. Erke emes te qızlar bola ma eken-áy? Hesh naz etpeytuǵını, sılanıpsıypanbaytuǵını da bola ma eken? Men ondaydı ya túsimde bolıp, ya ońım da bolıp kórgen emespen... Qaysı qız bolmamasın on altı-on jetige keldi me, dárriw sılanıp-sıypanıp, ózine pardoz bere baslaydı, jigitke kem-kem húkimin ótkere baslaydı, bul ǵoy fakt!- degen oyǵa ketti. - Mine Varyuxa-kúygelek te meni qolǵa túsirmekshi bolıp túrli pıǵılǵa dónedi. Bári bir onıń onısınan hesh nárse shıqpaydı: baltikshılar degen barlıq ashshı-dushshını kórgen adamlar! Ol nege budkaǵa kiyatır eken-ay? Asıqpastan, shayqalıp basıp kiyatırǵanına qaraǵanda Kondrat bir jumıs penen jibergen, bolmawı kerek, ol óz erki menen, óziniń qızlarǵa tán orınsız ójetligi tutıp júrip kiyatır. Múmkin meni brigadadan ketip qaldı dep solay etip otırǵan bolıwı? Onda bul barıp turǵan tártipsizlik, miynet tártibin tolıq buzıw! Eger bir sebepli nárse menen kiyatırǵan bolsameyli, kelsin kele ber, al endi eger ójetlike salıp kiyatırǵan bolsań bar ǵoy, onda jaslıǵıńa, sulıw kelbetińe qaramastan brigadadaǵı birinshi jıynalısta-aq sazayıńdı beriw kerek! Jer súriw degen saǵan bul ekshembi kúngi oyın emes, isleytuǵın bolsań ońlap isle! - dedi Davıdov ashıwı kelip.

Usı waqıtta onda hayran qalǵanday eki túrli sezim payda boldı: birinshiden, Varyanıń óz bilgenin islegenine onıń ashıwı keldi, ekinshiden, qızdın sen dep jumısın da waqıtsha taslap otırǵanına erkeklik ózimsiniwshiligi máz-máyram tapqanday edi...

Ol burın ózi qusap matros bolǵan leningradlı bir dosının qanday da bir qız benen tanısa baslaǵanda aytatuǵın sózin esine túsirdi. Ol sonda Davıdovtı bir shetke shıǵarıp, salmaqlı jigit bolmaqshı bolıp qupıya túrde: «Semen, men házir dushpan benen jaqınlasıwǵa ketip baratırman. Tózim bere almaǵanday bolsam qaptaldan kelip maǵan járdem bere ker, al eger jeńilsem, meniń shermendem shıǵıp sheginiwimdi kórsete kórme» - dep sıbırlaytuǵın edi. Sol bayaǵı ótip ketken nárseler esine túsip, mıyıq tartıp kúldi de, dárriw mınaday dep oyladı: «Joq maǵan bul «dushpan» menen, Varyuxa menen, «jaqınlasıwǵa» bolmaydı. Ol meniń qatarım emes, ol maǵan bolmaydı... Men onıń qasına jaqınlamay otırıp-aq, kolxozshılar dárriw meni qızıl kórse jazdırmaytuǵın ayrıqsha birew eken dep oylawı múmkin. Jazdırmaytuǵın qayda, jalǵız mına Lushkadan qalay jazdırılıwdı kelistire almay júrmen. Joq Varyajandı súyetuǵın bolsań ıraslap súyiw kerek, onı áytewir áwerelewge meniń hújdanım jetpeydi. Mine ol jańa ǵana shıǵıp kiyatırǵan ashıq kún nurınday ne degen girbińsiz taza, ne degen girbińsiz kózleri menen maǵan kóz taslaydı. Ras, men haqıyqat anıqlap súyiwdi ele bilmeydi ekenmen, onday nárse qolımnan kelmeydi eken, ol qızdıń basın aynaldırıwdıń keregi joq. Sen, matros Davıdov, jelqomıńdı arman qur! Qáne tezirek! Tiykarınan da men onnan ózimdi awlaǵıraq tutıwım kerek. Onıń kewline tiymestey etip áste-aqırın ǵana sóylesip, lashımdı awlaqqa taslawım kerek». Davıdov erksiz túrde gúrsinip qoydı.

Gremyachiy Logqa kelgennen keyingi óziniń onsha jaqsı bolmaǵan turmısı, tazadan kelgen raykom sekretarı tárepinen aldına qoyılǵan wazıypalar tuwralı oylanıw menen ol taǵı da Lushka haqqındaǵı pikirge kelip tireldi: «Men qalay etip bul shiyelenisken túyindi zıyansız etip jazdırar ekenmen? Ya qolıń menen, ya tisiń menen sheshiwge múmkin bolmaǵan túyindi Makardıń kesip taslaw kerek degeni derlik durıs

67

eken dá! Bul ne degen bále ózi! Meniń onnan birotala ayırılısıwım júdá qıyın boladı ǵoy. Ne ushın? Makar bunı ap-ańsat ǵana islegen edi, al maǵan nege bunsha qıyın bolıp tur? Soǵan batılım barmay ma? Ózimdi bunday dep hesh oylamaǵan edim! Múmkin Makarǵa da ańsat bolmaǵandı, biraq ol bildirmegen shıǵar? Máger solay bolǵan bolıwı, biraq Makar óziniń qayǵısın jasıra bilgen, men bolsam hesh jasıra almayman. Qolımnan kelmeydi. Barlıq gáp usında eken-aw, ele!»

Sóytip júrip Davıdov xabarsız biraz jerdi asıp ketti. Jol boyındaǵı bóysheshektin sayasına barıp dem alıp, shılım shegip alıw ushın qıysaya ketti de, Nagulnovtı kim atqan bolıwı múmkin dep uzaq waq oylanıp jattı. Keyin ashıwı kelip bul barlıq nárselerdi qoydı; «Oq atılmaǵannıń ózinde kulaklardı kulak qatarına tartqannan keyin de xutorda qanday da bir náletiylerdiń qalıp qoyǵanlıǵı málim. Makar menen sóylesip, barlıǵın durıslap alayın, sonnan keyin az-mazlap belgili bolıp qaladı, házir bostan-bos bastı awırtıp otırıwdıń keregi joq».

Joldı qısqartıw ushın burılıp tıq menen tótelep kele berdi, biraq yarım kilometrdey de júrerjúrmesten qanday da bir kózge kórinbeytuǵın shegaradan ótip basqa bir dúnyaǵa kelip qalǵanday boldı: endi qonıshına oralatuǵın bolıq ajırıq bolıp, ya jawdıraǵan gúller bolıp hesh nárse kózge kórinbeydi, kózińniń jawın alıp gúllep turǵan hár túrli ósimliklerdiń xosh iyisi de álle qanday bir jaqqa ushıp ketken, qarsı aldında ayman taqır, surlanǵan kewilsiz dala kerilip atır.

Jańa ǵana órt tiyip nársesi qalmaǵanday bolıp turǵan jer sonday kewilsiz bolǵanlıqtan Davıdov bir túrli bolayın dedi. Dógerigine qarap ol Biryuchya balkasınıń tóbesine paydasız jatqan tıń jerge shıqqanın ańladı. Bul jer tuwralı Yakov Lukich bir kúni kolxoz jıynalısında mınaday degen edi: «Qudaytala bilmeymen, Kavkazda tawlardı bir-birine tıǵılıstırıp úygen, barlıq jerdiń uńqır-shuńqırın shıǵarǵan, ya atlı, ya piyada ótiw múmkin emes. Ol bizlerge, yaǵnıy gremyachiyli kazaklarǵa bunsha ǵazabın tikti eken, hesh tusinbeymen! Derlik yarım mıń desyatinaday jap-jaqsı jerdiń kebirin shıǵarıp qoyıptı, ya onı aydaw, ya bir nárse egiw hesh múmkin emes. Báhárde azıraq kún óriske jaraydı da, onnan keyin bul taqırı shıqqan jerge bir túpirip kelesi báhárge shekem qaramay-aq ta qoy. Áne onıń barlıq paydasınıń bolǵanı: xutordıń qoyların yarım ay shala qursaq etip baǵasań. Sonnan keyin biziń esabımızǵa dizimge kirip turadı da, barlıq jerdegi bále-báterlerge, kesirtke menen jılanlarǵa mákan bolıp jata beredi».

Davıdov duzı shıǵıp atırǵan keń shuqırlardı aynalıp ótip. sıyırlar menen qoylardıń tuyaqlarınan payda bolǵan, túrpi tilleri menen jaltıratıp jalap sıyqaǵın shıǵarıp taslaǵan dóngelek teren shuqanaqlardan atlap áste adım atıp kele berdi. Bul kishkene shuqanaqlardaǵı ashshı duzlı topıraq sur reńdegi ashıq merwertke usaytuǵın edi.

Bul timiljigen dala tap Mokrıy buerakqa6 shekem sozılıp jatır. Ol kebirteńliktiń ıssıǵa shıdamay jarılıp kewip ketken jıltır aqquwdaǵı, kovıldıń7 dımqıllı jıǵaları menen qosılıp aǵarıp kórinedi, tınbay sıldırap etip baratırǵan saǵım menen aralasıp tal tústegi tınshıǵan ıssıda awır dem alıp tur. Solay da bul qutı qashqan jerde de máńgi turmıs keship tur: Davıdovtıń ayaǵınıń astınan anda-sanda qızıl qanat shekshekler pır-pır etip ushıp shıǵadı; jerdiń túrine sáykes sur kesirtkeler dım úndemesten zuwıldan juwırıp ketedi; saqsaq tıshqanlar qáweterli túrde ısqırısıp qoyadı; qayrılar jerde qanatın qaǵıp kovıl reńindegi shay qus alańlıqtın ústinde tómenlep ushıp júr, al juwas torǵaylar tap Davıdov qasına jaqın barıp qalǵansha qashpastan, salqın párwaz etip bultsız aspannıń aqshıl kók buldırlısına sińip joq bolıp ketedi de, sol jaqtan barıp olardıń tal-tal keletuǵın, biraq qulaqqa jaǵımlı tınımsız sayraǵan dawısı esitilip turadı.

Báhárge salım qar erip, jer betindegi birinshi alaǵat payda bolıwı menen-aq

6Buerak - jar.

7Kovılb - ajırıqqa usaǵan ósimlik (awd.eskertiwi).

68

torǵaylar kewilsiz kórinetuǵın, biraq ne ushın ózlerine jaǵıp qalǵan mine usı shappattay jerge ushıp kelip, bıltırǵıdan beri jatırǵan hólsiz shóp-shardan uya soǵıp alıp palapanlaydı da, tap gúzdiń aqırına shekem túsiniksiz, biraq adamǵa áyyemnen súykimli dawısı menen dalanı mázmáyram etip turadı. Davıdov bayaǵı bir waqıtlarda júrip ketken attıń izine sulıwlap islengen kishkene bir uyanıń ústinen tap basa jazlap qaldı. Ol birden shorshıp ayaǵıntartıp aldı da, tómen úńildi. Bul taslap ketken góne uya bolıp shıqtı. Onıń qasında jawın menen jerge jabısıp qalǵan mayda-mayda párler, máyektiń qabırshaqlarınıń mayda bólekleri shashılıp jatır.

«Anası palapanların ushırıp ketken eken. Torǵaydıń kishkine palapanların kóriw qanday tamasha nárse! Olardı bala waqtımda kórdim be, kórmedim be, esimde joq, - dep oyladı Davıdov. Sóytti de qapalanǵan túrde mıyıq berip kúlimsirep qoydı:-hár qanday mirttey palapanǵa shekem uya salıp, urpaq dóretedi, al men bolsam usı boydaq júrisim menen kiyatırman, jas balaǵa názerim tusetuǵın da waqıt bolar ma eken... úylensem be eken, qartayǵan shaǵımda?»

Davıdov sál qıyalın jiberip Kupriyanovna qusaǵan hayalı hám irgeyinli-keyinli bir neshe balası bar úyli-jaylı ádewir adamday sezip dawısın shıǵarıp kúlip jiberdi. Usınday úy-ishi menen túsken súwretlerdi oraydan alıstaǵı kishkene qalalarda ol talay kórgen edi. Kútilmegen jerden oyǵa kelgen úyleniw haqqındaǵı bul pikir sonday adamnıń kúlkisin keltiretuǵın hám ońataysız bolıp kóringenlikten, ol buǵan bir siltep, xutorǵa qarap qattı-qattı júrip ketti.

Davıdov úyine kirmesten tuwrı kolxoz keńsesine qaray ketti. Nagulnovtan barlıq bolǵan awhaldı tezirek bilip alǵısı kelip kiyatır. Kolxozdıń shóplik basıp ketken keń sharbaǵı, bos, ishinde hesh nárse joq, tek ǵana qońsı úydiń tawıqları atqoranıń qasındaǵı dáristi erinsheklik penen tintip atır hám bastırmanıń astında negedur Trofim dep at qoyılǵan teke ǵarrılarday bolıp awır qıyal súriwi menen qozǵalmastan múlgip tur. Davıdovtı kórgen teke qozǵalısıp, saqalın qattı bir silikti de, ornında turıp tepsinip alǵannan keyin, jortıp joldı kes-keslep shıǵa berdi. Yarım jolǵa barıp ol tumsıǵın tómen saldı, shontıq quyrıǵın shoshaytıwı menen keksheyip ala juwırdı. Onıń maqseti ne ekeni attan-anıq belgili bolǵanlıqtan Davıdov kúle-shıray berip toqtadı da, saqallı urısqaqtıń hújimine taq turıwǵa tayarlandı.

-Kolxoz baslıǵına sen ele usılay sálem bermekshimiseń? Saǵan etigim menen futbolday etip tewip sıbaǵańdı bir bereyin, aljıǵan shaytan! - dedi kúlip Davıdov hám táp berip tekeniń tawlanǵan shaqınan uslap aldı. - Qáne keńsege júr, sol jerge barıp seniń sazayıńdı bereyin, SHukardıń dostı, jánjelpaz qosjaqpas!

Trofim tolıq qayılshılıq bildirdi: ayıbın moynına alıp Davıdovtıń qasına ayaǵın tez-tez basıp kele berdi, hár waq-hár waq besın silkip sıpayılıq penen shaqın bosatıp alıwǵa da urınıp kóredi. Al endi esik aldındaǵı birinshi tekshege kelgende ol birden ayaqların tirep, qasarısıp turıp aldı da, Davıdov toqtaǵan waqta oǵan isenimlilik qılǵan túrde sozılıp, sur-kógis erinlerin qıbır-qıbır etkizip qaltasın iyiskedi.

Davıdov min taǵıp basın shayqap, dawısın júdá babına keltirip aytıwǵa tırısıp onı uyalttı:

-Háy, Trofim, Trofim! Sen aqırı qartaydıń ǵoy, kolxoz pensioneri dese de boladı, sonnan kelip aqmaqlıqtı qoymaysań, súzemen dep hámmege ala juwırasań, al qolıńnan heshteńe kelmese, nan támeteseń. Bulay etiw jaqsı emes, hátteki uyat, bilseń, fakt! Iyiskegen menen ne taptıń qáne?

Davıdov temeki qaltası menen shırpısınıń astınan qaltasınıń túbinde qalıp qoyǵan nannıń qurttay qabırshaǵın izlep tawıp alıp oǵan jabısqan temekiniń mayda untaqların jaqsılap súrtti de, nege ekeni belgisiz, alaqanına salıp bul ájayıp taǵamdı tekege uzatpastan burın ózi murnına tutıp iyiskep kórdi. Teke jaltaqlanıp soranıp turǵanday bolıp basın tómen saldı da, qartayǵan satirdiń kózlerindey qoyıw qara kózleri menen Davıdovqa qaradı, biraq nannıń qabırshaǵın zorǵazorǵa iyiskep

69

kórdi de, jerkenip murnın pısqırtıp mardıyıwı menen esik aldındaǵı teksheden tómen tústi.

-Ash emes ekenseń dá, dedi Davıdov ashıwlanıp. - Soldat bolıp kórmegen ekenseń dá, qotır maqaw, bolmasa jan dep jep qoyar ediń. Nannan temekiniń sál iyisi kelgenine bolıp turǵanın qara. Deneńde dvoryan qanı kóbirek bolsa kerek, jaramas, júdá girjikseńǵoy, fakt.

Davıdov qatıp qalǵan nandı taslap, sap-salqın bolıp turǵan dálizge kirdi, shoyın qazannan bir sarqım suw alıp sap berip simirip iship aldı. Kúnniń ıssılıǵı menen jol júristen qattı sharshaǵanlıǵın ol endi ǵana sezdi.

Keńsede Razmyotnov penen esapshıdan basqa hesh kim joq eken. Razmyotnov Davıdovtı kórip kúldi:

-Keldiń be, jawınger? Áne endi meniń arqamnan batpan tas alıp taslaǵanday boldı. Kolxoz xojalıǵı degen bir awır nárse eken - quday kórsetpegey. Birese ustaxanada kómir joq bolıp atır, birese plantaciyadaǵı shıǵır sınıp qalıp atır, birese birewi bir nárse kerek dep arzı aytıp keledi, birese taǵı birew hám taǵı bir nárse deydi... Bunday adamnıń janına tiyetuǵın ámel meniń minezime hesh sáykes kelmeydi... « Eger bul jerde taǵı bir hápte bolar bolǵanımda bar ǵoy, qoyanshıǵım shıǵıp, sırttan qaraǵanda oǵada tamasha bolar edi.

-Makar qalay?

-Tiri.

-Tiri ekeniń bilemen, kontuziyası qalay?

Razmyotnov mańlayın jıyırdı:

-Oqtan qanday kontuziya bolatuǵın edi? Oǵan onday ush dyumlı toptan oq tiygen emes ǵoy, azıraq miyin aynaldırıp, jırıp ketken jerine araq jaǵıp, shiyshede qalǵanın tartıp jiberip edi, - tamam, is ornına tústi.

-Házir ózi qayda?

-Brigadaǵa ketti.

-Bul waqıyalar qalayınsha bolǵan?

-Qalayınshası sol, júdá ańsat ǵana: ashıq tereze aldındaǵı stoldıń bir jaǵında Makar, ekinshi jaǵında taza sawatqanımız SHukar ata otır eken. Áne sol waqta Makardı mıltıqtan berip jibergen: kim atqanın tas túnekten basqa hesh kim bilmeydi, biraq bir jeri anıq: awzı ashıqtıń qolındaǵı mıltıq eken.

-Ne ushın anıq?

Tańlanǵanlıqtan Razmyotnov qabaǵın joqarı kóterip qaradı.

-«Ne ushın» qalay? Óziń bolǵanda otız adım jerden oq atsań qáte jiberer me ediń? Azanda barıp bizler onıń atqan jerin tawıp aldıq. Pisennen anıqladıq. Men ózim ólshep kórdim: shetennen sıpaǵa shekem sarras jigirma segiz adım shıqtı.

-Tún ishinde otız adım jerden de qáte jiberiwge boladı.

-Joq, hesh múmkin emes! - dep shını menen qarsılastı Razmyotnov. - Men qáte jibermes edim. Qáleseń sınap kóreyik: túnde sen Makar otırǵan jerge barıp otır, al meniń qolıma mıltıq ber. Bir oq penen-aq eki qasıńnıń ortasınan ıqshamlap turıp bir tesik túsirip bereyin. Demek, bunnan atqan haqıyqat soldat emes, al bir jas bala ekenligi belgili.

-Qáne, sen tolıǵıraq etip ayt.

-Hámmesin reti menen aytıp bereyin. Tún jarpı shaması edi, xutorda atılǵan mıltıqtıń dawısın esitip qaldım: bir mıltıq dawısı, keyninen pistolettiń dawısı qusaǵan oǵan qaraǵanda uyańıraq eki dawıs, jáne jańǵırǵan mıltıq dawısı esitildi, bunı dawısınan biliwge bolatuǵın edi. Men dastıǵımnıń astınan naganımdı aldım da, shalbarımdı ketip baratırıp shala-pula suǵınıwım menen maydanǵa juwırıp shıqtım. Makardıń kvartirası betke qaray juwırıp kiyatırman - mıltıqtıń dawısı maǵan soyaqtan esitilgendey kóringen edi. Makar bir bále qılıp atır-aw dep oyladım...

Há demey jetip bardım. Esikti qaqsam-jabıq, biraq ishte birewdiń ıńırsıp

70

atırǵan dawısı esitiledi. Esikti raslap turıp iynim menen bir-eki ret iyterip jiberdim de, zulpın sındırıp ishke kirdim, shırpını shaqtım. Asxanadaǵı káttiń astınan adamnıń ayaǵı shıǵıp atır. Ayaqtan uslap alıp tartsam, quday toba, káttiń astınan birew torayday shıńǵırıp qoya berdi! Meniń tap qulaǵım pitip qaldı, sonda da sol tartıwımdı dawam ete berdim. Jańaǵı adamdı asxananıń ortasına tartıp shıǵardım, qarasam, bul adamım ómirde de adam bolmay shıqtı, adam bolmay shıqtı deppen-aw, erkek adam bolmay shıqtı, sol úydiń kempiri eken. Men onnan Makar qayda dep sorasam, onıń qorıqqanınan ıń dep awzın ashıwǵa halı joq.

Juwırıp Makardıń ójiresine kire bergenim, bir jumsaq nársege súrinip ketip jıǵılıp qaldım, ornımnan sekirip turdım, tóbemnen quyǵan suw ayaǵımnın ushına bardı: - «Demek, Makardı óltirgen eken, mına jatqan sol Makar», - dep oyladım. Eplep shırpını jaǵıp qarasam - SHukar ata poldıń ústinde uzınına túsip atır, bir kózi jumıp, ekinshi kózi menen maǵan qaraydı. Ǵarrınıń mańlayında da, betinde de qan kerinedi. Men onnan: «Tirimiseń? Makar qayda?» - dep soradım. Al ol óz gezegine mennen: «Andryushka, quday haqına, aytshı, men tirimen be, ya ólimen be?» - deydi. Onıń dawısı sonday jumsaq hám zorǵa shıǵadı, shınıńda da ǵarrı ólim halatında baratırǵanday... Áne sonda men onı tınıshlandırıp: «Tilge kelip sóylep atırsań, demek, ele tiri bolǵanıń. Biraq sennen óliniń iyisi shıǵıp tur» - dep qoyaman. Oksipóksip jılawı menen: «Demim tawsılıp, janım denemnen ajıra túseyin dep tur, dem alısımnıń qıyın bolıp turǵanı sol. Házir tiri bolǵanım menen, bári bir kóp uzamay ólemen: meniń basımda oq bar»- deydi.

-Ne bále ózi! - dedi shıdamsızlıq penen Davıdov gápti bólip. - Onıń betindegi qan qaydan payda boldı eken? Hesh túsinbeymen. Ol da jaralanǵan ba?

Razmyotnov kúliwi menen sózin dawam etti:

-Hesh kim de jaralanbaptı, aman qalıptı. Men bardım da nábada bir nárse bolıp júre me dep, terezeniń qaqpaǵın japtım, sóytip shıranı jaqtım. SHukar sol shalqortasına túsiwi menen qıymıldamastan ele jatır, birak ana kózin de jumıp, qolların qarnına salıp alǵan. Tap tabıtta jatırǵanday qıbır etpeydi, óliktiń dál ózi, áne sol! Ólimsiregen jumsaq dawıs penen ol mennen: «Quday haqına, barıp meniń kempirimdi shaqırıp jiber, óler aldımda onıń menen xoshlasqım kelip tur» - dep ótinedi.

Men oǵan qarap tómen iyilip, shıranı tuttım. - Razmyotnov pıx dep barıp kúlkisin zorǵa tutıp qaldı. - Shıranıń jaqtısında qarasam SHukardıń betinde bir qaraǵaydın jońqası shanshılıp tur...

Oq terezeniń shetine tiyip bir jońqanı bólip jibergen eken dá, sol jońqa ushıp barıp SHukardın mańlayına shanshılıptı, terisinen etipti, ol hawlıqqanınan sonı oq dep jerge boyın taslaǵan eken. Ǵarrı ólimsiz-aq kóz aldımda ómir menen xoshlasıp baratır, men bolsam kúlkiden ishek silem qatıp, boyımdı jazalmayman. Sóytip men jońqanı mańlayınan suwırıp alıp: «Oǵıńdı aldım, jatatuǵın hesh nársesi joq, qáne tur, al eńdi Makar qayda, sonı ayt!» - dedim.

Qarayman, SHukar atanıń kewli sergegirek, biraq meniń kózimshe ornınan turıwǵa uyaladı, poldıń ústinde jılısadı, ornınan turmaydı... Solay da ótirikshi maqaw jatıp atırıp bılayınsha meniń miyimdi qatıradı: «Meni dushpanlar mıltıq penen atıp, oq mańlayıma tuwrı kelip tiygen waqta, - deydi ol, -men qulashımdı jayıp esimnen tanıp qaldım. Áne sol waqta Makar shıranı óshirip, terezeden ózin atıptı da, bir jaqqa qaray tasalanıptı. Aramızdaǵı doslıǵımızdı kórip turǵan shıǵarsań: men bolsam oq tiyip óler halatta jatırman, al ol qorıqqanınan meni dushpannıń qolına taslap qashıp ketti. Meni óltire jazlaǵan oq qáne ózi Andryusha, maǵan kórset. Eger quday tala tiri qaldıratuǵın kún bolsa kempirimnin ikonıńıń astında máńgilik teberik etip saqlap qoyayın!»

-Joq, bolmaydı, - deymen men, - oqtı saǵan kórsete almayman, oq qanǵa boyalıp qalǵan, onı kórip seni taǵı esińnen tandırǵım kelmeydi. Bul ataqlı oqtı múzeyge qoyıw ushın Rostovqa jiberemiz». Áne sonda ǵarrı taǵı da onnan beterirek kewlin