Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

41

sebebi, men qısta úyden shıqpayman. Usınday juwan, ayaǵım kelte bolǵanlıqtan qarǵa joqpan, tegis jerde-aq qardan shıǵa almay turıp qalaman. Qısta hesh qayda shıqpastan úyde otıraman, jip iyirip, oramal toqıyman, qullası eplep tamaǵımdı asırayman. Batpaqqa da joqpan, tayǵaqta túye qusap tayıp túsermen dep qorqaman, sońlıqtan mına qurǵaqshılıqta aspazshı bolıp islep atırǵanım. Men seniń ómirde de anań emespen, joldas baslıq! Meniń menen tatıw bolǵıń kelse - meni Darya Kupriyanovna dep atań, áne sonda usı brigadada hesh qanday ash bolmaysań!

-Seniń menen tatıwlıqta jasawǵa tolıq kelisim beremen, Darya Kupriyanovna! - dedi kúlimsirep Davıdov, ornınan turıp oǵan haq kewli menen iyilip húrmet etti.

Solay etseń saǵan da jaqsı. Al endi tabaǵıńdı berman soz, men saǵan tamaq basıwǵa azıraq qatıq quyıp bereyin, - dedi aspazshı hayal Davıdovtıń kishi peyilliligine júdá kewli tolıp.

Ol tabaqqa saqıy qolı menen bir kilogramm keletuǵın mayı alınǵan qatıqtı quyıp, iyilip ǵana uzattı.

-Nege sen óndiriste islemey, aspazshı bolıp júrseń? - dep soradı Davıdov. Mına awırlıǵıń menen plugtı bir ret basıp jibergenińniń ózinde pazna jerge birden yarım metr sinip keter edi, fakt!

-Haw meniń júregim awırıw ǵoy! Doktorlar meniń júregimdi may basıp ketken deydi. Aspazlıqtın ózi de maǵan awır, azıraq qazan-tabaq uslaǵannıń ózinde júregim soǵıp qalıp, tamaǵıma tıǵıladı. Joq, joldas Davıdov, men plug aydawshı bolıwǵa jaramayman. Ol meniń aytatuǵın qosıǵım emes.

-Júregim áziz dep júrip kúyewden úshewin kómdi. Úsh kazaktıń basına jetip, endi tórtinshisin izlep júr, biraq talabanlar tabılmay tur, bir kúni basıp óltireme dep oǵan úyleniwge qorqadı, - dedi Dubcov.

-Ótirikshi! - qotır tiyip ól, - dedi ırası menen ashıwı kelgen aspazshı hayal. - Meniń ne ayıbım bar, úsh kazaktıń birewi de etli-teńli bolıp shıqpay, ılǵıy áziz, óleyin dep turǵan bolıp kelse, soǵan men gúnálımanba?

-Sen olarǵa óliwge járdem berdiń ǵoy, - dedi óshegisip Dubcov.

-Men qalay járdem berippen?

-Qalay ekenligi belgili ǵoy...

-Sen tuwrılap ayt!

-Maǵan onısız da bári túsinikli.

-Joq, sen tuwrısın ayt, nege awzında bosqa jumsaysań!

-Qalay ekenligi belgili: ózińniń súyispenshiligiń menen, - dep ańlańqırap sóyledi Dubcov

kúlip.

-Belli aqmaqsań sen! - dep ashıwlı baqırdı aspazshı hayal wahahanı basıp hám stoldın ústindegi tabaqlardıń jartısın bir qushaq etip sıpırıp alıp.

Juwǵarada ashıwlanbaytuǵın Dubcovtı ansatlıq penen jeńiw qıyın edi. Ol asıqpay-saspay qatıǵın iship boldı da, murtların alaqanı menen sıpırıp:

-Múmkin men aqmaq shıǵarman, múmkin belgili ant urǵan bolıwım, biraq, kelinshek, men bul nárselerdiń egjey-tegjeyine shekem túsinemen.

Usı waqta aspazshı hayal Dubcovqa qarap bir nárse dep edi, stoldıń dógeregindegi otırǵanlar burınǵıdan beter wahahalap kúlip jiberdi, kúlkiden hám uyalǵannan Davıdov zorǵa sóyledi:

-Bul qalay boldı, aǵayinler? Bunday gápti men flotta jurgende de esitken joq edim...

Solay da Dubcov sózin joytpastan bilqastan qızbalıq qılıp baqırıp jiberdi:

- Ant ishemen! Krestti súyiwge tayarman! Biraq sózimnen qaytpayman, Dashka seniń súyispenshiligińnen úsh kúyewińde ol dúnyaǵa ketti! Úsh erkek degen ol az nárse emes... Al ótken jılı Volodka Grachev neden óldi dep otırsań? Ol saǵan barıp júretuǵın edi ǵoy...

Dubcov sózin tawıspay atırıp-aq birden shırp etip tómen búgilip qaldı: basınıń

42

ústinen snaryadtıń oǵınday bolıp awır aǵash shómish zuw etip ótip ketti. Dubcov jas jigitlerdey shaqqanlıq penen skameykadan sekirip ótti. Ol stoldan on metrdey jerge barǵan waqıtta birden bir qaptalǵa sekirip ketti de jılt etip burıldı, qasınan qatıǵı ján-jaqqa shashıraǵan qalayı tabaq zuwıldap ushıp ótip, hawada aylanıp uzaǵıraqqa barıp jerge jalp ete qaldı. Dubcov ayaǵın alshaytıp mush kórsetip baqırdı:

-Ey, Darya, qıza berme. Ne ılaqtırsań, ılaqtır á, biraq tas tabaqlardı ılaqtıra kórme? Sınǵan ıdıslarıńdı, quday ursın, miynet kúnińnen alıp qalaman. Bar, Varkaday bolıp budkanıń artına shıq, sol jerden kórinbey turıp ózińdi haqlaw jeńilirek boladı... Men bári bir sózimnen qaytpayman: kuyewlerinnin basına jettiń, endi mennen ósh alajaqsan.

Davıdov bul awhaldı zorǵa bastı. Shılım shegiw ushın hámme budkaǵa jaqın jerge barıp otırdı, al Kondrat Maydannikov kúlkiden tutlıǵıp bılay dedi:

-Hár kúni ya túslenip atırǵanda, ya keshki awqattı jep atırǵanda áytewir usınday bir waqıya bolmay qoymaydı. Agafonnıń kóziniń túbi pútkil shekesine shekem bir háptege shekem kógerip jurdi - Darya mushı menen berip jibergen, sonda da onı dálkek qılǵandı qoymaydı. Sen, Agafon, jer súriwden táp-táwir bolıp qaytalmassań ele, ol seniń kózińdi shıǵaradı da, ya ayaǵıńdı artına aynaldırıp koyadı, sen ele dálkekleymen dep kórerseń...

-Bul qatın emes, al «fordozon» traktorı! - dedi Dubcov kótermeley qasınan ǵoddaslap ótip baratırǵan aspazshı hayalǵa kóziniń astınan qarap.

Sóytip onı kórmegen adam qusap qattı dawıslap qoydı:

-Jok, doslarım, jasırıp ne qılayın, eger úylenbegen bolǵanımda ma, onda Dashkaǵa úylener edim. Biraq úylengende de bir háptege ǵana úylenip, soń jolamay keter edim. Usınsha shıdamlı bolsam da, bir hápteden artıq shıday almas edim. Házirshe ómirden bezgim kelmeydi, Men nege ózimdi ólimge baylap bereyin? Grajdanlar urısında sonsha bolıp ólmey kelip, endi bir qatınnan ólip keteyin be... Joq, men qansha belgili aqmaq bolsam da pitken shaytanman! Bir hápte qalay etsemde Dashka menen waqıt ótkerermen, al keyninen túnde áste ǵana kátten ısırılıp túsip, esikke shekem eńbeklep barıp, esikke jetkennen keyin úyge barǵansha tasıraqlap qashıwım bar ǵoy... Sózime isenırsań be Davıdov, ótirik aytadı degen ne, quday kórsetpesin, mine Pryanishnikov ta turıptı aldasam kózi bar bir kúni bizler jaqsı awqat ushın Dashanı qushaqlap kórmekshi boldıq, ol aldı betinen, al men arqa betinen, ekewimiz birbirimizdiń qollarımızdı ushlastırıp kórip edik, qáne qushaǵımız jetse, oǵırı juwan eken! Esapshını shaqırdıq ta - ol jas jigit, biraq qorqaqlaw, Dashkanıń qasına jaqınlawǵa da júregi dawamaydı. Áne solay etip ol birotala pútkil ómirine qol jetpes jwwan bolıwı menen qalıp qoydı...

-Sen ol ant urǵannıń sózine isenbe, joldas Davıdov! - dedi endi ashıwı ketken túrde kúlip aspazshı hayal. - Eger ol búgin ótirik sóylemese, erteń ishi jarılıp óledi. Aytqanınıń bári ótirik, ol sonday:

Shılım shegip bolǵannan keyin Davıdov:

-Aydalmaǵan taǵı qansha jer qaldı? - dep soradı.

-Oǵırı kóp, - dedi Dubcov juwap bergisi kelmegen túrde. - Bir júz eliw gektardan kóbirek. Keshe bir júz eliw segiz gektar qalǵan edi.

-Júdá jaqsı islemepsizler, fakt! - dedi suwıq túrde Davıdov. - Ne talap qıldıńlar! Aspazshı Kupriyanovna menen masqarapazlıq qıldıńlar ma?

-Seniń bul sóziń orınsız.

-Nege birinshi hám úshinshi brigadalar qashshan jer súriwdi tamam qıladı, al sizler soza beresiz?

-Qáne, Davıdov, keshte hámme birge jıynalıp jaqsılap sóylesip alayıq, al házir aydawǵa keteyik, - usınıs etti Dubcov.

Bul orınlı usınıs edi, Davıdov azıraq oylanıp kórdi de, kelisim berdi. - Maǵan qaysı ógizlerdi beresiz?

43

-Meniń ógizlerim menen-aq ayday ǵoy, - dep keńes berdi Maydannikov. - Meniń ógizlerim jumıstın tásilin alǵan, ózleri de jaqsı, eki jup ógiz semiz házir kurortta

-Kurorttası qalay? - dep tańlandı Davıdov.

Kulimsirep Dubcov oǵan túsindirdi:

-Áziz, qosta júrip jatıp qala beredi, sonnan soń qostan bosatıp, háwizdiń qasındaǵı otlaqqa óz awanına jayılawǵa jiberip qoyıppız. Ol jerdiń shóbi jumsaq, shireli, semirsin, bári bir biz olardan házir paydalanıp atırǵanımız joq. Olar qıstan arıqlap shıǵıp edi, hár kúni qosqa jegilip keteremi shıǵıp plugtı tarta almay qaldı - áne sol. Úlken ógizlerdiń qasına qosıp ta kórdik, bári bir, hesh nárse shıqpadı. Kondrattıń ógizleri menen ayday ber, ol durıs aytıp otır.

-Ol ózi ne talap qıladı?

-Men oǵan eki kúnge úyine barıp keliwge juwap berdim. Hayalınıń tabı shıǵıp jatıp qalıptı, hátteki Vanka Arjanovtan ishki kiyimler de berip jibere almaptı, úyge kelip ketsin depti.

-Onda gáp basqa. Bolmasa men sen ónı taǵı da bir jaqqa kurortqa jibereyin dep atırǵan shıǵar dep oylap qalıp edim. Kórip turman, sizlerdiń keypińizdiń ózi kurorttaǵıday eken...

Dubcov Davıdovqa bildirmey basqalarǵa kózin qısıp edi, hámme ornınan qozǵalıp ógizlerin jegiwge kiristi.

VII BAP

Kún batıp baratırǵanda Davıdov ógizlerin qartalıqtıń ayaq betine shıǵarıp qostan bosatıp, bas jiplerin aldı. Ol taptıń qasındaǵı shóptiń ústine barıp otırdı da, pánjeginiń jeńi menen mańlayındaǵı terdi súrtti, qaltıraǵan qolları menen shılımın oray bergende ǵana óziniń qattı sharshaǵanlıǵın sezdi. Onıń jawırını sırqırap, taqımlarınıń astında qanday da bir bezler oynap júr, qolları ǵarrıǵa qusap qaltırap tur.

- Tań qarańǵısında ógizlerdi tawıp ala alar ma ekenbiz? - dep soradı ol Varyadan.

Varya onıń qarsı aldında súrilgen jerde tur edi. Onıń tozǵan úlken sharıqları qıyıp ketken kishkene ayaqları jańa ǵana plug awdarıp ketken jumsaq topıraqqa tobıǵına shekem kirip tur. Shańnan surı shıǵıp ketken oramalın betinen alıp, ol:

- Tabamız, olar túnde alıslap ketpeydi, - dedi.

Davıdov kózin jumıp, temekisin qumarlanıp shegip otır. Ol qızdıń betine qaramayın degen edi. Al Varya bolsa baxıtlı jaynaǵan hám sharshaǵan kúlim menen áste ǵana:

-Sen meni de, ógizdi de qattı qıynadıń. Júdá siyrek dem aladı ekenseń! - dedi.

-Men ózim de ólgenshe sharshadım, - dedi tunjırap Davıdov.

-Tez-tez dem alıp alıw kerek. Kondrat aǵa ózi de tez-tez dem alıp, ógizlerdiń de murnın jalatıp alatuǵınday kórinedi, sonda da hámmeden kóp jer aydaydı. Al sen bolsań kónlikpegennen soń sharshap qaldıń...

Varya «janım» degen sózdi de qosıp aytpaqshı bolıp edi, biraq qorqıp ketip ernin qattı qıstı.

-Ol aytqanıń durıs, ele kónlikpey atırman, - dedi Davıdov.

Ol kush penen ornınan zorǵa túrgelip, boldırǵan ayaqların eplep basıwı menen tap boylap qosqa qaray júrdi. Varya onıń keyninen, soń teńlesip, qatarlasıp júrdi. Davıdov jırtılıp tozǵan, ońıp ketken matroslarsha kóylegin shep qolına qısıp kiyatır. Baǵana kúndiz plugtı ońlayman dep tómen iyilip edi, jaǵası plugtıń tutqasına ilinip, birden boyın tiklep turgele bergeni, kóylegi ekige qaq bólindi. Kún qaynaǵan ıssı. Ol kóyleksiz de jáp-jaqsı bolıp isley beretuǵın edi, biraq qasında qız júrgende bel buwarına shekem jalańash plugqa asılıp júriw dım qolaysız boldı. Qısınıp matrossha kóylegin qımtastırıp júrip sennen bir ilgeshek tabılmas pa eken

44

dep soradı. Qapılıp qız joq dep juuap berdi. Davıdov mánisi bolmay qos tárepke qaradı. Oǵan shekem keminde eki kilometrdey bar edi «Qalay bolsa da barıw kerek» - dep oyladı Davıdov hám ókingeninen tamaǵın qırıp áste gúbirlendi:

-Maǵan qara, Varyuxa-Kúygelek, sen usı jerde meni kúte tur, men qosqa barıp keleyin.

-Nege?

-Mına jırtıqtı sheship, pánjek kiyip kelejaqpan.

-Pánjek ıssı boladı ǵoy.

-Joq, solay bolsa da barıp kelmesem bolmaydı, - dedi ójetlik penen Davıdov.

Quday saqlaǵay, rasında da ol kóyleksiz qalay aq kókiregin ashsın! Endi ol múnáyım náresteniń bunıń kókiregi menen qarınındaǵı súwretlerdi kóriwi bir kemisime edi. Durıs Davıdovtıń keń kókireginiń eki tárepindegi tatuirovka5 qaraǵanıńda sıpayı hám hátteki azıraq tásirlirek te edi, flot xudojniginiń qolı menen uqshatıp eki kepterdiń súwreti salınǵan: Davıdov sál qozǵaldı boldı, kókiregine oyılǵan kók kepterler háreketke kirip sala beredi, al iyinlerin qıymıldata qoysa, onda kepterler súyisip atırǵanday bolıp bir-birine tumsıqların tiygizisedi. Áne solay. Al endi qarınıńdaǵısı... Bul súwrettiń dártinen Davıdov kóp waqıttan beri azap shegip kiyatırǵan edi. Grajdanlıq urıs jılları jigirma jasar jas matros Davıdov bir kuni araqqa ólgenshe más bolıp qaldı. Minonosectiń kubriginde oǵan taǵı bir stakan spirt ákelip berdi. Putında jalǵız trusıyı menen ol essiz, tússiz tómengi kátte jata berdi, al qasındaǵı tralniktegi araqqa másirgen eki jorası tatuirovkalawdıń sheberleri - más gellesine ne kelse uyatsızlıq penen sonıń naǵısın keltirip, Davıtovtıń ústinde kulpereń boldı. Sonnan keyin Davıdov monshaǵa barǵandı qoydı, medicinalıq tekseriw bola qoysa meni tek erkek vrachlar kórsin dep turıp aladı.

Áskeriy xızmetten qaytıp kelip zavodta islewiniń birinshi jıllarında Davıdov júregi dawap bir ret monshaǵa bardı. Eki qolı menen qarnın bastırıp, bir bos lágendi tawıp aldı da, basın sabın menen kópirtkeni sol-tap usı waqıttın ózinde qaptalınan, tómennen áste kúlisip atırǵan dawıstı esitip qaldı. Davıdov betiniń sabının ketirip qarasa: tanıs emes bir ádewir jasqa barıp qalǵan jıltır bas grajdanin, tekshege kolların tirep, eńkeyip, uyalmastan bunıń qarınındaǵı súwretlerge tuppatuwrı qarap marapatlanıp, áste-áste qıqıldap kúlip atır. Davıdov asıqpay-albıramay suwın tógip, awır emes lágen menen kóbirek qızıqsınatuǵın bul grajdaninniń jaltıraǵan tóbesine qoyıp jiberdi. Súwretti tolıǵı menen kórip bola almay atırıpaq ol kózin jumıp áste ǵana edenge jata ketti. Davıdov sol asıqpawı menen juwındı da, onıń basına bir lágen sup-suwıq suwdı quyıp jiberdi de, tek jıltır bas kózin ashqanın kórgennen keyin ǵana kiyinetuǵın jerge qaray shıǵıp ketti. Áne sonnan baslap Davıdov monshada orısshalap, ózin puwǵa tutıp haqıyqat ház etip juwınıwdan birotala gúderin úzdi, bunnan bılay úyde juwınatuǵın boldı.

Qarınıma salınǵan súwrettiń bir sheti Varyaǵa kórinip ketpese bolar edi-aw degen oy esine tusip ketkeniniń ózinde Davıdov qızarıp sala berdi, ashılıp baratırǵan matros kóyleginiń etegin qattıraq qımtap qoydı.

-Sen ógizlerdi bosatıp, otqa jiberersen, men kettim, - dedi ol gúrsinip. Ol aydalǵan jerdi aynalıp barıwı ya hár jerde bir súrinip shudigar keship jetiwi kerek, bunıń bári de mına bir qápelimde bolǵan nárseniń sebebinen.

Biraq Varya Davıdovtın tıpırshılawın ózinshe jorıdı. «Meniń súyiklim qasımda keyleksiz jalańash islewge uyalıp júr» - dep oyladı ol qızlarǵa tán óziniń ádepliligin sıylap islegen. Davıdovtıń júregindegi sezimine minnetdar bolǵan túrde, birden ayaǵındaǵı sharıqların sheship tasladı.

-Men tezirek juwırıp barıp kelemen!

5 Tatuirovka - denege súwret salıw (redaktordıń eskertpesi).

45

Davıdov awzın ashaman degenshe ol qosqa qarap qustay ushtı. Jerdiń ústinde onıń shaqqan basqan hám qara doyır bolǵan qaraltım ayaqlarınan shıqqan jumalanǵan topıraq shashırandıları kórinedi, olardı samal ushırıp basındaǵı aq oramalınıń ushına ákelip soǵadı. Ol sál aldına eńterilip mushın túyiwi menen onı tıǵız kókiregine basıp alıp shawıp kiyatır, oyında jalǵız ǵana bir nárse: «Shawıp barıp pánjegin ákelip beremen, kewlinen shıǵaman, áne sonda ol sonsha waqıttıń ishinde hesh bolmasa bir ret betime kúlip qaraydı ǵoy, hátteki: «raxmet, Varya!» der dá.

Davıdov uzaq waqıt onıń keyninen qarap turdı da, ógizlerdi tuwarıp taptan sırtqa shıqtı. Jaqınıraq jerden ol ótken jıldan beri qalǵan boyandı shırmap alǵan peshekti tawıp alıp, japıraqlarınan tazaladı da, onıń mayısqaq sabaqları menen kóyleginiń etegin tutastırıp torladı. Shalqasına jatqanı da sol, jerdiń jumsaq iyisi kelip turǵan bir qara nárseniń ishine túskendey bolıp uyqılap ketti.

Mańlayınıń ústi menen bir nárse órmelep ısırılıp baratırǵanday kórinip ol uyqısınan oyandıbálkim órmekshi ya qanday da bir qurt shıǵar. Mańlayın jıyırıp ol betin qolı menen sıypap kórdi de, taǵı qalǵıy basladı, taǵı bir nárse jaǵına órmelep ústińgi erni menen jılısıp barıp murının qıtıqladı. Davıdov túshkirinip jiberip, kózin ashtı. Aldında kúlkisin zorǵa uslap, búlk-búlk etip Varya júresine otır. Ol bir qurǵaq shópti alıp uyqılap atırǵan Davıdovtıń betine súykep otır edi, qolın tartıp ala bergende Davıdov kózin ashıp jiberdi. Ol Varyanıń jip-jińishke bileginen uslap aldı, biraq Varya qolın tartpadı, tek ǵana bir dizesine shógip otıra ketti de, kúlip turǵan juzi birden shorshınıp kútken hám kóngen túrge kirdi.

-Men pánjegindi alıp keldim, tur, - dedi ol esitiler-esitilmes etip sıbırlap, qolın bosatıp almaqshı bolǵanday bolıp tartıp qoydı.

Davıdov barmaqların bosattı. Qızdıń qarawıtqan úlken qolı dizesine tústi. Kózin jumǵanda, júreginiń dúrs-dúrs etip ústi-ústine urıp turǵanı qulaǵına esitildi. Varya ele de bir nárseni kútip, bir nárseden úmit etip turǵanday. Biraq Davıdov úndemedi. Júregi jay ǵana soǵıp, jay dem alıp tur, júzindegi bir tamırı da qıymıldamaydı. Sonnan soń ol ornınan túrgele berip, oń ayaǵın astına basıp jayǵasıp otırıp aldı da, qosjaqpaslıq penen qaltasına qolın suǵıp, temeki qaltasın izledi. Endi olardıń basları bir-birine tiyeyii-tiyeyin dep turǵan edi Davıdov tanawın qıymaldatıp edi, murnına qızdıń shashınıń jumsaq, jaǵımlı iyisi keldi. Onıń pútkil boyınan tal tústegi kún nurınıń, ıssıdan qızǵan tamıljıǵan kók shóptiń hám jaslıqtıń iyiskep toymaytuǵıi taza hám ájayıp iyisi ańqıp tur, bunı táriplewge ele hesh kimniń tili jetken emes...

«Qanday jaqsı qızalaq!» - dep oyladı da, Davıdov gúrsinip qoydı. Olar ekewi de birden ornınan túrgelip, biriniń kózine biri úndemesten azǵana qarap turdı da, keyin Davıdov onıń qolınan pánjekti aldı, tek kózleri menen kúlip eljirep:

-Raxmet, Varya! - dedi.

Tap usılay: «Varyuxa-Kúygelek» emes, al «Varya» dedi. Aqırında pánjekke juwırıp baratırǵanda oylaǵanı iske astı. Bolmasa nege jawdıraǵan kózine jas kelip, onı toqtataman dep qoyıw qara kirpikleri áste qıymıl-qıymıl etedi? Nege jılaysań, qaraǵım-aw? Varya bolsa qanday da bir múnáyım náreste qusap basın tómen salıp, dawısın shıǵarmay jılay berdi. Biraq Davıdovtıń bunnan xabarı joq edi: ol bir qıyqımın da túsirmewge tırısıp temekisin puxtalap orap atır, shılımı tawsılıp, temeki tamam bolayın dep tur, sonlıqtan ol únemlep temekisin kishnene ǵana ıqshamlı, bári bolıp bes-altı tartıwǵa mol bolatuǵınday etip oray baslaǵan edi.

Varya ózin basıp alıwǵa biykar urınıp azıraq turıp edi, onıń menen ózin toqtata almadı. Sonnan keyin ókshesi menen ǵırra aynalıp ógizler betke qaray júrip ketti, ketip baratırıp:

- Ógizdi aydap kelemen, - dedi.

Biraq Davıdov onıń qaltıraǵan dawısındaǵı anıq tınıshsızlanıwshılıǵın sonda da abaylamadı. Ol úndemesten basın iyzep, shılımın shekti de, pútkil ıqlasın salıp

46

brigada kúshi menen may shudigarına qoyılǵan barlıq jerdi neshe kúnde súrip bolar eken, eger eń kúshlirek úshinshi brigadanıń pluglarınıń ishinen bir neshesin usı jerge aldırsaq jaqsı bolmas pa edi degen oyǵa ketti.

Varyaǵa Davıdov onıń kózinen aqqan jasın kóre almastay jerde jılaǵan qolaylı edi. Sonlıqtan ol rehátlenip jılay berdi, kóziniń jası monshaq-monshaq bolıp betinen sorǵaladı, sorǵalaǵanın sorǵalaǵanday jol-jónekey oramalınıń ushı menen súrtip kiyatır...

Onıń girbińsiz taza, birinshi muhabbatı Davıdovtıń itibarsızlıǵına duwshar boldı. Onnan qalsa Davıdov muhabbat máselesine olaq, kóbisi onıń sanasına kirmeytuǵın, kire qoyǵanda da óldim azarda zorǵa kiretuǵın edi, al geyde ornına kelmestey bolıp kesh qalıp qoyadı...

Ógizlerdi jegip atırıp ol Varyanıń shekesinde kir bolǵan jollardı-jańa ǵana tógilgen, biraq bul abaylamaǵan kóz jasınıń izin kórdi. Onıń dawısında tiydirip sóylegeni bilinip turdı:

-E-e-e, Varyuxa-Kúygelek! Búgin sen bet-qolıńdı juwmaǵan qusaysań ǵoy?

-Onı qaydan bildiń?

-Betiń jol-jol. Hár kúni juwınıp turıw kerek, - dep násiyat berdi ol.

... Kún uyasına battı, al olar qosqa qaray sharshaǵan túrde adım atıp kiyatır. Dalanı qarańǵılıq basıp kiyatır. Tikenekli saydı duman qapladı. Batıstan kóringen gúńgirt kógis, derlik qarawıtqan bultlar kem-kem túsin ózgertip kiyatır: dáslep olardıń tómengi ernekleri gúńgirt qızǵısh túske kirgen edi, keyin dóngen qan qızıl jalın tesip ótip, tezlik penen joqarı qaray jayıldı da, úlken yarım dóńgelek bolıp aspandı qapladı. «Ol kewlin bermeydi...» dedi qapalanıp Varya, qayǵılı túrde juwan erinlerin qımıp. «Erteń kúshli samal turadı, eger jer bir kúnde kewip ketedi, áne sonda ógizlerge qıyın boldı» - dep oyladı Davıdov narazılıq penen jalını shıǵıp turǵan qıpqızıl batısqa qarap.

Varya kiyatırıp bárhá bir nárse demekshi boldı, biraq qanday da bir kúsh oǵan ayttırmay qoya berdi. Qosqa jetiwge azǵantay jer qalǵanda barıp ol táwekel etti:

-Kóylegińdi maǵan ber, - dep áste ótinish etti Varya. Ol qarsılıq etip bermey júre me dep qorqıp jalınǵan túrde taǵı: - Bere ǵoysa! - dep qaldı.

-Nege? - dep tańlandı Davıdov.

-Jamap bereyin, sonday jaqsılap jamayman, tap tigisin de ańlay almay qalasań.

Juwıp ta bereyin. Davıdov kúlip jiberdi.

-Ol ústimde shirip túsken. Jamayman dewge-tutıwǵa kelmeydi degendey. Joq, qaraǵım, Varyuxa-Kúygelek, bul kóylek sannan shıqqan, endi onı budkanıń polın juwıw ushın Kupriyanovnaǵa ótkeriw kerek.

-Maǵan ber, jamap kóreyin, sonnan soń kórerseń, - dep ótinish etti qız qoyarda qoymay.

-Meyli de, biraq miynetiń bosqa ketedi, - dep kelisim berdi Davıdov.

Davıdovtıń kóylegin qolına alıp qosqa keliw Varya ushın qolaysız edi: onda Varya tuwralı duw-duw áńgime menei tiyip-qashpa sózler payda bolar edi... Ol Davıdovqa urılarday kóziniń qıyası menen qarap qoydı da, iyni menen betin tasalap bul kishkene ǵana jıp-jıllı nárseni qoynına tıqtı.

Davıdovtıń shań basqan kóylegi jalańash etine tiygen waqıtta, burın kórmegen, túsiniksiz hám júregine tásir etetuǵın bir sezim onıń boyın biyledi: tap erkektiń kúshli denesiniń barlıq ıssı lebi boyına enip, birotala sińip mumıya qılıp baratırǵanday boldı... Onıń erinleri birden kewip, tardan kelgen aq mańlayında mayda-mayda jıllı ter payda boldı, hátteki júrisi de qanday da bir abaylap, isenbey adım atıp kiyatırǵanday túrge kirdi.

Davıdov bolsa hesh nárse abaylamadı da, hesh nárseni kórgen de joq. Azıraq waqıt ótpey-aq ol kir kóylegin Varyanıń qolına uslatqanın umıtıp ta ketti, kewilli túrde oǵan qarap:

47

- Ozıqlardı qutlıqlap atırǵanına qara, Varyuxa! Bizlerge qarap bas kiyimin bılǵap atırǵan esapshı ǵoy. Demek, bizler ekewimiz ıqlasımız benen islegen ekenbiz, fakt!- dedi.

* * *

Keshki awqattan keyin erkekler budkaǵa jaqınıraq jerge barıp ot jaǵıp, onıń dógereginde shılım shegip otır.

-Qáne, endi haq kókiregimiz benen sóyleseyik: nege jaman isledińizler? Nege jer súriwdi bunsha keshiktirdińiz? - dep soradı Davıdov.

-Ana brigadalardıń ógizi kóp, - dedi Besxlebnovtıń kishkenesi.

-Neshe ógizi kóp?

-Sen oziń bilmeyseń be? Úshinshi brigadanın segiz jup ógizi kóp, bul áytewir nárse emes, tórt plug degen sóz!

Birinshi brigada da eki plug kóp aydaladı, olar da, demek, bizlerden kóp isleydi degen sóz.

-Bizlerdiń planımız da kóp, - dep sóz qostı Pryanishnikov. Davıdov mıyıq tartıp kúlip qoydı:

-Qansha kóp?

-Otız gektar-aq kóp bola qoysın, áytewir kóbi kóp ǵoy. Onı da murnıń menen ayday

almaysań.

-Al plan martta bekitilgen joq pa? Onda nege házir jılaysız? Brigadalarda qansha jer barına qaraldı, ǵoy, solay emes pe?

Dubcov saldamlı túrde bılay dedi;

-Hesh kim jılap otırǵan joq, Davıdov, gáp onda emes. Biziń brigadanıń ógizleri qıstan júdep shıqtı. Mallardı, ot-shópti ortaǵa alǵanda da bizde ot-shóp az bolıp shıqtı. Sen bunı óziń de jaqsı bileseń ǵoy. Bizlerge pálen dewdiń keregi joq. Keshiktirdik, awa, ógizlerimizdiń kópshiligi áziz bolıp shıqtı, biraq ot-shópti Ostrovnov penen birge oylap tapqanıńızday etip xojalıqlardıń awısıǵın alıp, sonıń menen arıǵın awqatlandırıw emes, al durıs bólistiriw kerek edi. Mine házir mınaday bolıp otır: kim jerin súrip bolsa sol ógizlerin oraqqa tayarlap atır, al bizler bolsaq ele jer súriwde júrmiz.

-Olay bolsa, meyli kómek bereyik, Lyubishkin kómek bersin, - dep usınıs etti Davıdov.

-Bizler onnan qashpaymız, - dedi Dubcov qalǵanlarınıń úndemey kelisim berip quwatlawı menen. - Bizler kókirek emespiz.

-Túsinikli bári, - dedi oylanıp Davıdov, - Túsiniklisi sol: basqarma da, bizler de bul jerde qátelik jiberip alǵanbız: qısta ot-jemdi qádimgi territoriyalıq belgilerine qaray belistirgenbiz - qátelik bul! Adam kúshi menen soqa-saymandı durıs ornalastırmaǵanbız - ekinshi qátelik! Buǵan bizden basqa kim ayıplı? Ózimiz qáte jiberdik - ózimiz dúzetip alamız. Islegen jumıslarıńızdı aytıp otırman, sizlerdegi cifrlar jaman emes, biraq ulıwma-mánisi joq. Qáne, bul jaman awhaldan shıǵıw ushın sizlerge qansha plug jetkeriw kerekligin oylanıp kóriń, qáne hámmesin esaplap, qálem ushına alayıq, oraq waqtında jibergen qáteliklerimizdi esapqa alıp kúshti basqasha bólistireyik. Qashanǵa shekem qátelese beremiz?

Ottıń dógereginde eki saattay tarısıp, esaplasıp, kerisip otırdı. Máselege Atamanchukov hámmeden góre shaqqanıraq kiristi. Ol qısıp sóylep, manızlı usınıslardı ortaǵa qoydı, biraq Besxlebnov Dubcovtıń ústinen ótkir-ótkir sózlerdi aytıp atırǵanda Atamanchukovqa tosattan kózi túsip qalıp, Davıdov onıń kózlerinde óreski jek kóriwshilikti ańlap, tańlanǵanlıqtan qasın joqarı kóterdi. Atamanchukov dárriw tómen qaradı, barmaqları menen ótkir qońır jún basqan kegirdegin sıypadı, al azǵana waqıt ótpey-aq qaytadan Davıdovqa qaray bergende kózleri kózlerine túsip

48

qaldı-bul ret onıń kózlerinde jasalma húrmet etiwshilik kórinip tur, betindegi hár bir ájim kewilshekli biyǵamlıqqa tolǵan eken. «Artist!» dep oyladı Davıdov. - Ne ushın ol maǵan usınday ońbaǵan názer menen qaraydı. Bálkim, meniń onı báhárde kolxozdan shıǵarıp jibergenime ókpelegen shıǵar?»

Báhárde Polovcev Atamanchukovtıń kolxozdan shıǵarılǵanın esitip onı túnde ózine shaqırıp alǵanlıǵın, gijinip tisiniń arası menen: «Sen ne qılıp júrseń, ońbaǵan? Sen áytewir jerde ózińdi tutıp berip, GPU degi tergewde qalǵanlarınıń da wayranın shıǵaratuǵın tıpırshılaǵan aqmaq emes, al órnekli kolxozshı bolıwıń kerek. Sen ulıwma kolxoz jıynalıslarında ayaqqa jıǵıl, iyttiń balası, qalay etseń de áytewir brigadanıń qararın jıynalıstıń bekitpewine erisiwiń kerek. Biz ele baslamay turıp óz adamlarımızdıń hesh birewine gúmán degenniń kólenkesi de túspewi tiyis» - degenin bilmeydi, bile almaytuǵın da edi Davıdov.

Atamanchukov hesh kimniń de ayaǵına jıǵılǵan joq: Polovcevtiń tarpıwına ushıraǵan Yakov Lukich hám onıń menen tilles barlıq adamlar Atamanchukovtı jaqlap awız birshilikli túrde shıǵıp sóyledi, nátiyjede jıynalıs brigadanıń qararın tastıyıqlamay, Atamanchukov ulıwma sógis penen qutılıp qaldı. Sonnan baslap ol páseydi, jaqsı isleytuǵın boldı, hátteki jalqawlarǵa miynetke sanalı kóz qarasta qarawdıń úlgisin kórsetti. Degen menen óziniń Davidovtı, kolxoz qurılısın jek kóretuǵınlıǵın uzaq xám isenimli túrde sezdirmey júre almadı, waqtın-waqtın eriksiz túrde ya ańlamay ayta salǵan sózinen, ya kek etip kúliwinen, ya kózleriniń lawlap janǵanı sol, dárhál qarawıtqan polat qusap gungirt-kógis túrge enip sóniwinen kóriwge bolatuǵın edi.

Waqıt tap yarım aqshamǵa jaqınlaǵanda ǵana qansha járdem talap etiletuǵınlıǵı menen jerdiń qashan aydalıp bolınatuǵınlıǵı anıqlandı. Sol jerde ottıń qasında otırıp Davıdov Razmyotnovqa xat jazdı, al Dubcov úshinshi brigadaǵa barıp ógizler menen pluglardı jiberiw hám ózi Lyubishkin menen birge eń jaqsı isleytuǵın plugshılardı saylap-saylap alıp tuske shekem ákeliw ushın dárriw keshikpesten, tańnıń atıwına da qaramay xutorǵa jiberiletuǵın boldı. Olar sónip pitken ottıń qasında dım úndemesten taǵı bir ret shılımın shegip aldı da, uyqılawǵa ketti.

Usı waqıtta budkanıń qasında basqa bir áńgime payda boldı. Varya Davıdovtıń matrossha kóylegin bir temir lágenge salıp eplep ǵana juwıp atırǵanda, onıń qasında turǵan aspazshı hayal derlik erkeklerdiń dawısı qusaǵan dawıs penen áste:

-Nege jılaysań, aqmaq? - dedi.

-Kóyleginen shordıń iyisi shıǵıp tur...

-Shıqqanda ne? Jumıs islegen adamnıń kóyleginen shordıń iyisi shıǵadı da, shordıń iyisi shıqpay ańqıǵan átir menen araq sabınnıń iyisi shıqsın ba. Nege ókireseń? Kewlińe tiygendey bir nárse qıldı ma?

-Joq, qoysa, apajan!

-Onda nege kóz jasıńdı bulap otırsań, aqmaq?

-Men basqa birewdiń kóylegin juwıp otırǵanım joq ǵoy, juwsam ózimniń adamımdikin, júregime jaqın adamnıń... - dedi qız basın tómen salıp lágenge qarap, solqıldısın toqtatıńqıraptoqtatıńqırap alıp.

Uzaq waqıt dawam etken tım-tırıslıqtan keyin aspazshı hayal qolın beline salıp kúyip-pisip:

-Qoy, bolar endi sol! Varka, basıńdı kóter qáne!- dedi.

Jańa ǵana on jetige kelgen biyshara náreste-aw! Qız basın joqarı kóterdi, jılayjılay qızarıp ketken, biraq girbińsiz jaslıqtıń ráwshanı jaynaǵan kózleri menen aspazshı hayaldın betine tigildi.

- Maǵan onıń kóyleginiń shorı da janımnıń ishi...

Darya Kupriyanovnanıń keń kókiregi kúlkiden selk-selk etti:

-Áne, Varka, sen endi naǵız qız bolıp jetilip qalıpsań.

-Burın qanday edim? Naǵız qız emes pe edim?

49

-Burın qanday edim dep otırǵanına qara! Burın sen ushqalaq náreste ediń, mine házir qız bolıp qaldıń. Súygen qızı ushın bir jigit ekinshi jigitti sileytip urmaǵansha ol jigit emes, al gewkelle. Qız tisin kórsetip, qasın qaqqan menen ol ele qız emes, al qızǵa tán háser. Eger ıshqı dártinde kózine jas tolıp, túnler boyı dastıǵı jastan keppese, áne sonda ǵana haqıyqat qız bolǵanı boladı! Túsindiń be, ańqaw?

Davıdov qolların basınań astına qoyıp budkada jatır, al uyqa sirá keler emes.

«Men koxozdaǵı adamlardı bilmeymen, olardıń kewlinde qanday nárse bar ekenliginen xabarım da joq» - dep oyladı Davıdov ókinish penen. - Dáslep qulaqlardı kulaq qatarına tarttıq, keyin kolxoz qurdıq, onıń keyninen xojalıq isleri baslanıp ketti, adamlarǵa kóbirek názar salıp, jaqınıraqtan bilip alıwǵa hesh qanday waqıt bolǵan joq. Men adamlardı bilmeytuǵın bolsam, úlgere almaǵan bolsam, onda, nálet jawsın qanday basshı bolmaqshı? Men olardıń hámmesin bilip alıwım kerek, olar onday kóp te emes. Bul da ańsat bola qoyatuǵın túri joq qusaydı... Mine Arjanov pútkilley basqasha adam ekini belgili boldı. Hámme onı sada adam dep juripti, pay sada eken aw! Bul jún saqal albaslınıń pıǵlın shaytan birden bilmese, sirá biliw qıyın: jaslayınan-aq ol uyasına kirip alıp, awzın tastay etip bekitip alǵan, al endi onıń ne oylap otırǵanın bilip kór - bile almaysań bildirer ol saǵan! Áne Yakov Lukich - ol da tilsimli siyaqlı. Mine bunı da nıshanaǵa alıp, artınan baqlap júriw kerek. Onıń burın qulaq bolǵanlıǵı anıq, biraq házir jaqsı islep júr, bolsa óziniń burınǵısınan qorqatuǵın bolıwı kerek... Solay da onı zavxozlıqtan basatıwǵa tuwra keledi, jay kolxozshı bolıp islesin. Atamanchukov ta túsiniksiz, maǵan tap jaza tartqan adamǵa qaraǵan jállattay bolıp qaraydı. Onısı nesi eken? Haqıyqat orta diyxan, aqlarda bolǵan, olardıń ishinde aqlarda bolmaǵanı bar ma sirá? «Bul juwap emes. Hámme nárse tuwralı tereń oylawım kerek, kimge haqıyqat súyeniwim kerekligin, kimge haqıyqat iseniwime bolatuǵınlıǵın bilmesten kóz jumıp usı basshılıq qılıp kelgenim bolar endi. Áy, matros matros! Cextaǵı jigitler seniń kolxozdı qalay basqarıp kiyatırǵanındı biler me edi, qus tútkendey qılar edi seni!»

Budkanıń qasında ashıq maydanda at jetewshi hayal-qızlar jattı. Uyqılı-oyaw jatırıp Davıdov Varyanıń jińishke dawısı menen Kupriyanovnanıń juwan dawısın esitip qaldı.

-Sen ne anasına tıǵılǵan baspaq qusap maǵan tıǵıla bereseń? - deydi aspazshı hayal isheksilesi qatıp kúliwi menen seylenip. - Bolar endi usı qushaqlaǵanıń. Esitip otırsań ba, Varka? Armanıraq jat, quday ushın, etińniń ısılıǵı tap pechtey qızdırıp baratır! Esitip atırsań ba? Seniń qasıńda jaman jatqan ekenmen... Oǵırı ıssı ekenseń. Awırıp turǵan joqsań ba?

Varyanıń múnáyım kúlkisi qumırınıń dawısına usaydı.

Uyqılı-oyaw mıyıq tartıp kúldi de, Davıdov olardıń jaqın jatırǵanındaǵısın kóz aldına keltirip, uyqıǵa ketip baratırıp: «Qanday jaqsı qız, xojalıq iyesi bolǵanday nám-náhán bolıp qalǵan, al aqılına qarasań-baladay. Baxıtlı bol, janım Varyuxa-Kúygelek!»- dep oylada.

Kún ay-jay bolıp qalǵanda barıp ol uyqısınan oyandı. Budkada hesh kim qalmaǵan edi, sırttan hesh bir er dawısı esitilmeydi, barlıq qosshılar jer súrywde, tek jalǵız Davıdov ǵana keń sıpanıń ústinde kólbep jatır. Ol shaqqanlıq penen ornınan ushıp turdı da, shulǵawın orap etigin kiye bergende bas-ush bette tap-taza bolıp juwılǵan, mayda tigis penen sulıwlap jamalǵan matrossha keylegi menen óziniń taza kenep kóylegine kózi tústi. «Bul jerge kóyleq qaydan kelip qalıwı múmkin? Hesh nársesiz keldim, bul tolıq esimde. Al kóylek qaydan kelip qaldı? Jin be, ne ózi!» - túsinbedi Davıdov hám bunıń túsi me, ya onı ma, qalay ekenine tolıq iseniw ushın sapsalqın bolıp turǵan kenep kóylegin qolı menen uslap kórdi.

Tek matrossha kóylegin kiyip alıp budkadan shıqqannan keyin ǵana oǵan barlıǵı da túsinikli boldı: sáni kelgen kok koftochkası menen jaqsılap utyuglengen qara yubkasın

50

kiyip, Varya dúńkeniń qasında ayaǵın juwıp tur edi. Ol erte sáhár qusap jaynap, qızǵılt erinleri menen Davıdovqa qarap mıyıq tartıp, tap keshegidey-aq jawdıraǵan qoy kózlerinen oysız quwanısh kúlimi qulp urıp tur edi.

-Keshegi kún dińkeńdi qurtqan eken á, baslıq? Uyıqlap qalıpsań ǵoy? - dedi Varya kóteriqki kúlkili dawıs penen.

-Sen túnde qayda boldıń?

-Xutorǵa barap keldim.

-Onnan qay waqıtta keldiń?

-Tap házir ǵana keldim.

-Meniń kóylegimdi sen ákeldiń be?

Ol úndemesten basın iyzedi, kózlerinde qáweterlengenliktiń ushqınları kórinip qoya berdi:

-Men natuwrı qılıppan ba? Mumkin, men seniń ójireńe barıp natuwrı islegen shıǵarman? Ala jolaq kóylegińe iseniwge bolmaydı dep oylaǵan edim...

-Saw bol. Varyuxa! Hámmesi ushın saǵan raxmet. Al endi sen nege bunday etip sılanıp kiyinip jur-seń? Oho! Barmaǵıńda júzigi de bar eken ǵoy ele!

Ol qısınǵanınan barmaǵındaǵı qádimgi gumis júzikti tawlap atırıp bılay dedi:

-Usti-basım kir-kir edi, barıp anamnan xabar alıp, kiyimlerimdi almastırıp keldim... - Qápelimde qısınıwdı qoya berip, kózleri jaynap sala berdi: - Uzaq kunde hesh bolmasa seniń maǵan bir ret kóziń tuserme dep tufliyimdi de kiymekshi edim, biraq onıń menen ógiz jetelep atızda kóp jure almaysań.

Davıdov kúlip jiberdi:

-Endi sennen kózimdi ayırmaspan, júyrik kiyikshem! Qáne, barıp ógizlerdi qosa ber, men juwnaman da, baraman.

Bul kuni Davıdovqa jumıs islewge múmkinshilik bolmadı. Juwınıp bolmay atırıp-aq Kondrat Maydannikov jetip keldi.

- Sen eki kúnge juwap alıp ketip ediń ǵoy nege erte qayttıń? - dep soradı Davıdov kúle shıray berip.

Kondrat qolın bir siltep qoydı:

-Zerigip keteseń. Hayalım turıptı. Bezgek tutqan eken. Ne is pitiremen oyaqta? Bardım da, qayta berdim. Varka qayd?

-Ógizlerdi qaspaǵa ketti.

-Onda men jer aydawǵa kete bereyin, sen qonaqlardı kút. Lyubishkinniń ózi segiz plug alıp kiyatır, men yarım jolda olardıń ústinen ótip kettim. Agafon da Kutuzov qusap aq biyege minip, hámmesiniń aldında kiyatır. Aytpaqshı, taǵı bir taza xabar bar: keshe keshqurın qarańǵıda Nagulnovtı atıptı.

-Atıptı deyseń be?

-Qádimgidey etip daǵı, mıltıq penen bir aqmaq atqan qusaydı. Ol shıranıń jaqtısında ashıq tereze aldında otır eken, sol waqta atıptı. Oq shekesinen terisin jırıp ótip ketken, basqa hesh nárse qılmaǵan. Biraq ol kontuziya bolǵannan ba, ya qáhári kelgenlikten be bası qaltırap-qaltırap ketedi, solay da tiri, saw. Rayonlıq miliiiyadan adamlar kelip izlep júrgen qusaydı, biraq bir nárse shıǵaratuǵının bilmedim.

-Erteń sizler menen xoshlasıwǵa tuwra keledi, xutorǵa ketemen, - dedi Davıdov. - dushpan basın kóterip kiyatır eken, a, Kondrat?

-Meyli, ol da jaman emes, kótere bersin basın. Koterilgen bas qaǵıp taslawǵa qolay boladı, - dedi Maydannikov sabırlılıq penen, sóytti de ayaq kiyimin qayta kiye basladı.

VIII BAP

Tún jarpı awdarılǵannan keyin juldızlı aspandı túnergen qatar-qatar qoyıw